Հայտնի հայերի հոբելյանները միշտ շատ սահուն, գեղեցիկ ու մեծ հաշվով՝ աննպատակ են նշվում։ Մտավորական մարդկանցից բաղկացած պատվիրակությունը սովորաբար այցելում է պոետի (նկարչի, երաժշտի, գիտնականի եւ այլոց) գերեզման, ծաղիկներ են դնում, մի քանի խոսք են ասում (պոետների դեպքում՝ նաեւ ընթերցումներ են տեղի ունենում), հետո գերատեսչական կառույցների ներկայացուցիչները որեւէ հանդիսավոր երեկո են կազմակերպում, հոբելյանական գիրք կամ բուկլետ են տպագրում։ Եվ այդ ամենը մի քանի րոպեանոց հեռուստառեպորտաժի տեսք է ստանում։ Հետո անցնում, գնում, մոռացվում է։ Ոչ ոք չի էլ հանդգնում Խորհրդային Միությունից ժառանգած հոբելյանական միջոցառումների արարողակարգը փոխել, կամ էլ՝ թեկուզ անտեսել։ Անտեսել պարզապես չի կարելի, իսկ արարողության այլ կարգ հորիզոնում դեռ չի նշմարվում։ Օրեր առաջ մի բացառություն տեղի ունեցավ։ Եղիշե Չարենցի մասին խոսվեց բոլորովին այլ՝ սոցիալական, քաղաքական, նույնիսկ բարոյական կոնտեքստի տեսանկյունից։ «Ինքնագիր» հանդեսում տպագրվել էին Ե. Չարենցի անհայտ բանաստեղծությունները, որոնք Չարենցն ի պահ էր հանձնել Գեւորգ Էմինին, իսկ հետո նրա որդին՝ թարգմանիչ Արտաշես Էմինը, վաճառել էր դրանք։ Եվ հիմա Չարենցի բավականին բաց էրոտիկ այդ պոեզիան հասու դարձավ մեզ՝ արդեն ամերիկացի գրականագետ Ջ. Ռասելի միջոցով, քանի որ Էմինի որդուց նա էր ձեռք բերել Չարենցի ձեռագրերն ու ստացել դրանց հրատարակման իրավունքները։ Ձեռագրերը տարբեր աճուրդներով վաճառելն ու վերավաճառելը վաղուց արդեն եկամտաբեր գործ է համարվում, քանի որ փաստում է ձեռագրի արժեքի մասին։ Մտավոր սեփականությունը կարող է գործարքի նյութ դառնալ, ոչ ոք դրա հետ չի վիճում։ Պարզապես ուշագրավ է, որ ստերեոտիպերով հարուստ մեր կյանքում պարզեցինք, որ անսասան ու անբիծ սրբություն համարվող Չարենցը կենդանի, զգայուն ու իրականում հակասական մարդ էր՝ իր պոեզիայով ու իր տեսակով։ Նա ոչ միայն «հայության Արարատն» է, «մեր ոգու կորովը», այլ՝ դեռ չբացահայտված ու «կենդանի» երեւույթ է, որին հանել ենք իր պատմական կոնտեքստից ու դրել պատվանդանի վրա, որպեսզի դժվարահաս դառնան սեփական կյանքի մասին այսօրվա մեր մտորումները։ Ոչ ոք չի կարող վստահ ասել, թե ի՞նչ ճակատագիր կսպասվեր Չարենցի անտիպ էջերին, եթե դրանց մասին իմանայինք 30 տարի առաջ։ Արդյոք դրանք չէի՞ն ոչնչացվի։ Այդ հարցը բավական վիճահարույց է, քանի որ տոտալիտար համակարգերում շատ բան է ոչնչացվել, կարող էր ոչնչացվել նաեւ «էրոտիկ» Չարենցը։ Սակայն համակարգային ստերեոտիպերը, որոնք հենց ինքը՝ Չարենցը, փշրեց, միաժամանակ նոր վտանգավոր ստերեոտիպեր ի հայտ բերեցին։ Պարզվեց, որ մեր հասարակությունը դժվարությամբ, բայց կարող է «հաշտվել» նոր Չարենցի հետ, սակայն չի ընդունի Չարենցին այսօրվա որեւէ պոետի հետ համեմատելու «ոտնձգությունը»։ Նկարիչ Արման Գրիգորյանը նույն գրական, համակարգային, պատմական ու սոցիալական հարթակի վրա դնելով Եղիշե Չարենցին եւ Վիոլետ Գրիգորյանին ու Մարինե Պետրոսյանին, մեծ ալեկոծում առաջացրեց։ Եվ բոլորը սկսեցին մատ թափ տալ՝ ասելով՝ չհամեմատես, Չարենցը մեր «ամեն ինչն» է, եւ նրան այլ՝ ողջ, առողջ ու բարեկեցիկ ժամանակակից պոետների հետ համեմատելն անբարոյական է։
Ավանգարդիստ նկարիչ Ա. Գրիգորյանի այս համեմատությունն ուներ պրովոկացիոն բնույթ, քանի որ փորձ արվեց կապել մեր ճանապարհն անցյալի հետ ու հայացք նետել այսօրվա մեր ունեցած (կամ չունեցած) հեղափոխական պոետների վրա։ Ինչպես անշարժ ջրի մեջ նետված քարն է ալիքներ առաջացնում, այնպես էլ այդ «հանդգնությունը» ալեկոծում առաջացրեց։ Եվ եկեք ընդունենք, որ այդ ալեկոծումը այն հազվադեպ թանկ երեւույթներից է, որին արժե ուշադրություն դարձնել, քանի որ այն վկայում է ջրի՝ բնականոն՝ ինքն իրեն մաքրելու ցանկության մասին։ Իսկ մաքրման կարիք ունի մշակութային մեր ամբողջ դաշտը։ Եվ դրա առիթը մեզ տվեց մեր Չարենցը՝ իր հեղափոխական ու ընդգրկուն մարդկային տեսակով, որը մի նշույլ անգամ չի դադարի մեծություն մնալ՝ թույլ տալով մեզ զուգահեռներ անցկացնել։
Այդ մասին (եւ ոչ միայն) խոսեց արվեստաբան Նազարեթ Կարոյանը, ով վստահ է, որ «Եթե մեր կյանքից մերժենք, թաղենք սերն ու խաղը, ոչնչի չենք հասնի։ Տակը կմնա անհետաքրքիր, տխուր, ձանձրալի, երեւակայությունից զուրկ ու հերմետիկ միջավայրը»:
– Մեր մշակույթում մեծությունները սրբացնելու, այսինքն՝ ստեղծագործողին մարդկային կերպարանքից դուրս բերելու ու միայն նրա գերեզմանը սիրելու մոտեցումն է իշխում։ Իսկ դա նշանակում է, որ նորը չի նկատվում։ Նորը ամեն գնով «ոտնատակ» է արվում։ Իրականում այդ երկու մոտեցումներն իրար շատ լավ լրացնում են եւ իշխում են իբրեւ վարվելակերպ, վարքագիծ, ստրատեգիա։ Մեր մշակույթը ընդունակ չէ իր մեջ մեծություններ ստեղծել։ Սովետական շրջանի բոլոր խոշորագույն արվեստագետները՝ Սարյանը, Քոչարը, Չարենցը, մեծություն են դարձել ոչ հայկական միջավայրում։ Իսկ մենք այլ մշակութային համակարգերում մեծացած, բայց ծագումով հայ արվեստագետների ստեղծածի ընդամենը սպառողն ենք եղել։ Չարենցը Չարենց դարձավ 1920 թվականին, երբ հայկական սովետական հասարակություն գոյություն չուներ, կար Ռուսական Կայսրությունն՝ իր ներքին քաղաքական շարժումով։ Հրանտ Մաթեւոսյանն էլ հայտնի դարձավ միայն նրա շնորհիվ, որ ռուսական մշակույթը տեր կանգնեց նրան։ Նույնն էլ Փարաջանովի դեպքում է։
Մեր մշակույթը վերանորոգվում է մեծ դժվարությամբ, մինչեւ մարդը զառամյալ չդառնա, ու վրան էլ մի մեծ քար չդնեն, նրան չեն գնահատի։ Եվ մենք ոչ թե չենք կարողանում մեր մեծություններին գնահատել, այլ չենք կարողանում այդ մեծությունների ստեղծման գործողությանը մասնակից դառնալ։ Գոյություն ունեն վիզուալ, մտային ստերեոտիպեր։ Նաեւ կան ստերեոտիպային հասցեներ։ Օրինակ, հանկարծ լրագրողները սկսում են մտածել՝ թե որտե՞ղ կարելի է մտավորականներ փնտրել, ու գնում են այն դռների մոտ, որտեղ սովորաբար գնում են։ Գնալով էլ ասում են՝ պարոն մտավորական… Չհասկանալով, որ այդ մարդը ոչ մի նոր բան չի ասելու։
– Իսկ ո՞վ է մտավորականը։
– Մարդ, որը կարող է հարցերը նորովի ձեւակերպել ու իր դիրքը հասարակության մեջ հստակ նշում է։
– Հաճախ ենք լսում, որ չկա պետական հոգածություն մշակույթի նկատմամբ։ Դա ո՞րն է, մեծությունը պատվանդանի վրա պահե՞լն է։
– Եթե ընդունում ենք, որ մշակույթի տերը պետությունն է, կարող ենք ընդունել նաեւ այն գաղափարախոսական մշակույթը, որը պետությունն է ուզում։ Բայց մշակույթի իրական տերը պետությունը չէ, այլ՝ հասարակությունն է, իսկ դա նշանակում է, որ պետության առջեւ բոլորովին այլ խնդիրներ պետք է դրվեն։
– Ինչպիսի՞ խնդիրներ։
– Պետությունը պիտի օգնի հասարակության մեջ այնպիսի կեցվածքի, մոտեցումների, նախաձեռնությունների զարգացմանը, որոնք վերջիվերջո պիտի մշակույթի զարգացմանը նպաստեն։ Օրինակ, վերցնենք կերպարվեստի ոլորտը։ Եթե պետությունը որոշում է նպաստել կերպարվեստին, պետք է իր միջոցները ներդնի՝ մասնավոր շուկա ձեւավորելու համար։ Իսկ երբ պետությունը մասնավոր շուկա չի զարգացնում, ուրեմն ուզում է մշակույթը տնօրինելու լծակներն իր ձեռքում պահել։ Իսկ դա արդեն ոչ լիբերալ պետության գաղափարախոսություն է։
– Տոտալիտա՞ր։
– Չէի ուզի այդ բառն օգտագործել, գերադասում եմ ասել՝ «բյուրոկրատական» պետության իդեոլոգիա։
– Այդ դեպքում ինչպե՞ս պիտի հասարակությունը տեր կանգնի իր արվեստին։
– Պիտի քննադատի, ըմբոստանա, քանի որ պետությունը, միեւնույն է, չի կարող այնքան ուժեղ լինել, որ վերահսկի հասարակական, մշակութային կյանքի բոլոր տարածքներն ու բջիջները։ Պետությունը կարող է վերահսկել այդ տարածքի միայն 10-15%-ը, պարզապես այդ փոքր տարածքի մեջ ներդրվում են պետության բոլոր միջոցներն ու գումարները, իսկ մնացած՝ 85% տարածքում տեղի է ունենում անապատացում, քանի որ հասարակական-մշակութային նախաձեռնությունների զարգացումները թույլ չեն տրվում։ Եվ պարզ է, որ երբ հասարակությունը նախաձեռնող չէ, անապատացում է սկսվում։ Եվ այդ դեպքում ոչ մի պայթյուն լինել չի կարող, քանի որ անապատը ենթադրում է, որ պետք է թողնես այդ տարածքն ու գնաս ուրիշ տեղ ապրես։
– Հիմա Հայաստանում անապա՞տ է։
– Կասեի՝ ընդհակառակը՝ հիմա բացառիկ, աննախադեպ ու փայլուն վիճակ է։ 5 տարի առաջ սկսվեց անապատացման պրոցեսը, բայց հիմա՝ այս վերջին 2 տարիներն ակնհայտորեն ցույց տվեցին, որ հասարակության մեջ բացառիկ ակտիվություն կա։ Առանձին հատվածներում քննարկումներ են տեղի ունենում, ձեւավորվում են երիտասարդական կազմակերպություններ։ Երիտասարդներն՝ իրենց սեփական միջոցներով (երբեմն՝ ընդունելի, իսկ երբեմն էլ՝ քննադատելի քայլելով) փորձ են անում կենդանացնել, քչփորել, փորփրել իրականությունը, ինչը նշանակում է՝ կրճատել անապատային տարածքը։ Մի քանի տարի առաջ պետությանը կարծես հուշել էին, որ, այսուամենայնիվ, հարկավոր է մշակույթի մեջ որոշ ներդրումներ կատարել։ Իհարկե, այդ ներդրումները կատարվեցին բյուրոկրատական, այսինքն՝ «գալոչկաներ» դնելու ճանապարհով, քանի որ պետական ապարատն այլ կերպ անել չէր կարող։ Սակայն այդ բյուրոկրատական մշակույթն անուղղակիորեն նպաստեց փոփոխությունների ի հայտ գալուն։ Եվ այս ֆոնի վրա եկան 2007թ. շարժումն ու նոր մոտեցումները։ Դրանք դեռեւս չեն դարձել իմաստավորման նյութ՝ սոցիոլոգների, արվեստի ու քաղաքական քննադատների համար։ Բայց դա շատ թանկ նյութ է հասարակության համար։ Իսկ պետությունն ընդամենը կառավարման ապարատ է, որի կառուցվածքը ենթադրում է, որ ամեն մարդ իր տեղը պիտի ունենա։ Պետությունը հարց որոշող չի։
– Բայց պատվեր տվող է։
– Եթե պետությունը ճիշտ ստրուկտուրա ունի (այսինքն՝ պատվեր տվողների մեջ ներգրավում է փորձագետների ու հասարակության լայն շրջանակների ներկայացուցիչների), այդ դեպքում մի արվեստագետի համար՝ ճանապարհը «բացելու», իսկ մյուսի համար՝ «փակելու» գործողությունն իմաստավորված է դառնում։ Իսկ երբ ապարատում ինչ-որ ջահել երեխա է նստած լինում ու հնարավորություն ունենալով՝ ինչ-որ փոփոխություններ մտցնել, որոշում է, ասենք, պետության միջոցների «առուն» շրջել դեպի իր բարեկամները, դա, իհարկե, շատ վատ է։ Այսինքն՝ խոսքը հանրային միջոցները տնօրինելու թափանցիկության մասին է։ Եվ որպեսզի պետությունը նեգատիվ չընկալվի, իր ապարատները պիտի ավելի թափանցիկ գործեն։ Միայն այդ դեպքում հասարակությունը կվստահի պետության որոշումներին։ Վերջիվերջո, հասարակության դերը պետության որոշումների ու գործողությունների նկատմամբ վերահսկողությունը սահմանելու մեջ է։ Իսկ վերահսկելը մեր խնդիրն է, ոչ թե՝ պետության։ Մենք բոլոր մեղքերը գցում ենք պետության վրա՝ մոռանալով, որ պետությունը հենց մենք ենք, ու հենց մենք պետք է տեր կանգնենք պետության որոշումներին։
– Բայց ինչ-որ մարդիկ որոշում են, որ այս գիրքն է պետք տպագրել, թեեւ բոլորին էլ պարզ է, որ այն մակուլատուրա է, կամ էլ՝ ֆինանսավորվում է այն ֆիլմը, որը դատապարտված է անհաջողության։ Ինչո՞ւ է այդպես։
– Դա տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ հասարակությունն իր ստեղծած պետությունից օտարված է, երբ մտածում է՝ դե, մի կերպ «յոլա կգնանք»։ Հասարակությունը ոչ թե անորակ բան ստեղծողին պիտի հարցնի՝ ինչո՞ւ ես վատ անում քո գործը, այլ՝ պետք է այդ հարցն ուղղի պետական իշխանավորին։ Իր գրասենյակում նստած ամենափոքր իշխանավորն անգամ պիտի դողա, երբ իր մոտ է գալիս նույնիսկ պատահական մարդը, քանի որ հնարավոր է՝ այդ մարդը նրան հարց ունի տալու։ Այդ ենթադրվող հարցը պիտի դողի պատճառ դառնա, որի արդյունքում իշխանավորը ոչ թե պիտի թիկնապահների թիկունքում թաքնվի, այլ՝ ընդհակառակը՝ ամեն րոպե պիտի պատրաստ լինի պատասխան տալու։ Եվ այդ դողը միայն պիտի օգնի նրան, քանի որ հենց դողը պիտի ապացուցի, որ իշխանավորը ոչ թե մեքենա է, այլ՝ կենդանի մարդ է, որը կարող է նաեւ սխալվել։ Դողը կենդանության ու աշխուժության նշան է։