Ավանգարդիստ արվեստագետ Սէվի` Հենրի Խաչատրյանի հետ մեր հարցազրույցն արվել է ինտերնետի միջոցով, քանի որ Սէվը վաղուց արդեն բնակվում է ԱՄՆ-ում: Դեռեւս 1980-ականներին Սէվն իր անսպասելի ակցիաներով «շոկահարում» էր հասարակությանը` իր ըմբոստությունն արտահայտելով այս կամ այն երեւույթի դեմ: Երեւանի ցուցասրահներում կազմակերպված ցուցահանդես-ակցիաների այցելուներն ամեն անգամ բախվում էին մի նորարարության հետ, իսկ ակցիայի ավարտին ականատես էին լինում, թե ինչպես է Սէվը աղբն այրելով ստանում արվեստի մի նոր գործ:
– Տարածությունն ու ժամանակն ի՞նչ փոխեց Ձեր մեջ: Հայաստանում ազատ արվեստագետ լինելու միֆն ԱՄՆ-ում իրականությո՞ւն դարձավ:
– Հայաստանում արդեն ազատ արվեստագետ էի, էդ միֆն արդեն իրականություն էր դարձել: Հետո, դրա իրական լինել-չլինելը ճշտելու կամ որոշարկելու կարիքը պարզապես չառաջացավ: Էական տարբերություն չկա, թե որտեղ ես գտնվում այս պահին, դա շատ արտաքին, մակերեսային բան է: Մարդու մեջ մի բան կա, որը երբեք չի շարժվում, չի տեղաշարժվում, բացարձակապես անշարժ է: Ու եթե այդ մասը քեզ համար որոշակիացված չէ, ապա անընդհատ թափառումների ու անհանգստության մեջ ես գտնվելու, եւ որտեղ էլ լինես` քեզ օտար ես զգալու: Մեր միջի էդ մասը «տունն» է:
– Ասում եք` համարյա 1 միլիոն հայ մարդ խոպանչի է, իսկ Դուք Ձեզ համարո՞ւմ եք խոպանչի, եւ որո՞նք են խոպանից վերադառնալու նախապայմանները:
– Եթե էդ բառն օգտագործենք «արտագնա աշխատանք» երեւույթը եւ «գեստառբայթերներին» նկարագրելու համար, ապա ես էլ եմ էդ կոհորտից: Երբ մարդը տնից դուրս է գալիս աշխատելու` տնեցիների համար մի բան հայթայթելու, ու գործի տեղն էնքա՜ն հեռու է, որ ոչ միայն ամեն օր, այլ ամեն տարի տուն գնալ-գալը մեծ պրոբլեմների հետ է կապված, ապա ավելի գերադասելի է հենց գործատեղին մոտ վայրում «քրեհով» ապրելը: Իսկ խոպանից վերադառնալը միայն այն դեպքում կարող է լինել, երբ տանդ մոտիկ հարմար գործ ունես ու տնտեսական մյուս հոգսերը, կերածդ քթիցդ չեն բերում:
– Ասում եք` խավարասերներն ամպամած ու պղտոր եղանակ են սիրում ու ջանք չեն խնայում այդպիսի եղանակ ստեղծելու համար: 1980-1990-ականներին նաեւ Ձեր նման արվեստագետներն էին Հայաստանում եղանակ ստեղծում, որոնցից շատերն այսօր ամերիկաներում են: Հայաստանում, Ձեր կարծիքով, խավա՞ր է, եւ արդյոք խավարասերնե՞րն են եղանակ ստեղծում:
– 1996 թվականին, կամա թե ակամա, Հայաստանում եղանակաստեղծման բոլոր հնարավորությունները չեղյալ հայտարարվեցին: Հայտնվեցին հին` ջերմոցի ու անասնաֆերմայի սիրահարներն, ովքեր իրենց կիսատ-պռատ, գյուղատնտեսական-անասնաբանական գիտելիքներով զինված հայտարարեցին, որ միայն իրենք գիտեն, թե ինչպես է պետք ապրել, որ մեր ոտքը քարին չառնի, ու կրկին ստիպեցին մեզ երջանկանալ. ինչպես նրանց` իրենց կոմունիստ հռչակած ջերմոցատեր-ցեխավիկ նախնիները: Բոլշեւիզմը վերադարձավ ազգայնականություն-ցեղակրոն անվան տակ` ժողովրդավարական շպարով: Եթե ես պիտի անվերապահորեն հավատամ, որ մեր ազգային քեռիները պիտի ինձ սովորեցնեն, թե ինչ կարելի է ուտել, իսկ ինչը` ոչ, երբ իրենք էլ են իմ պես ամենակերներ, ապա մենք բոլորս մեծ մոլորության մեջ ենք:
– Ճի՞շտ է, որ Դուք փողոցներից աղբ հավաքելով` արվեստի գործեր եք ստեղծում:
– Ինչ վերաբերում է աղբին, ապա միակ բանը, որ իմաստ ունի արվեստի գործ դարձնել, աղբն է: Մնացած նյութերի հետ արվեստագետի հարաբերությունները մեր քաղաքակրթության, հերթական տեխնոլոգիայի կիրառում է, ասենք` «Recycling» – պերերաբօտկա վտորիչնոգո սիրյա: Ազատ արվեստագետը գործ ունի միայն նախնական, նախասկզբնական, կուսական իրերի ու երեւույթների հետ (նախասկզբնական է նաեւ աղբը, քանի որ ավարտել է տեւողության եւս մի շրջան): Եթե խնդիրն այսպես չի դրված, ապա նա` հարաբերվողը, կամ արվեստագետ չէ, կամ էլ չգիտի, որ ինքն ազատ է:
– Երբ անպետք բաները դառնում են պիտանի, չե՞ք խճճվում կյանքի օրինաչափությունների մեջ: Չէ՞ որ մարդկանց դեն նետած անպետք բաները Ձեր միջոցով դառնում են արվեստի ստեղծագործություններ:
– Խճճվում ես, երբ հետեւանքները խառնում ես պատճառների հետ, կամ էլ վուլգար մատերիալիզմի օրենքները շփոթում ես բնության օրինաչափությունների հետ: Աղբն «ազնվացնելու» այդ փորձը, իմ միջոցով տեղի ունեցող տրանսֆորմացիան ոչ թե խճճում, այլ քանդում է հին հանգույցները էն փակուղիների, որոնցով կենարար եռանդը հոսում է դեպի մեզ` մեզ կենդանացնելու ու ողջ պահելու համար: Իմ չինացի բարեկամներից մեկի հետ զրուցում էինք դաոիզմի մասին, ու նա ասաց, որ Դաոյի ուսմունքը ո՛չ փիլիսոփայություն է, ո՛չ էլ կրոն. արեւմտյան պատկերացմամբ` այն ավելի շատ հմայություն` մագիա է, ու գործ ունի կյանքի «Հրաշքի» հետ: Եվ ստեղծագործությունն էլ նման հրաշագործություն է, երբ նրան մերձենում ես կյանքի օրինաչափություններին ներդաշնակ եղանակով:
– Հայաստանում հիմա տենդենց կա` չինովնիկներն ու օլիգարխները նկարներ են հավաքում, գեղարվեստական արժեքների հավաքածուներ են ստեղծում (այդ կերպ, հավանաբար, արվեստասերի իմիջ են ձեռք բերում): Կարծում եք` Ձեր գործերից նրանք կգնեի՞ն, մանավանդ, եթե Դուք աղբի միջոցով եք դրանք ստեղծում:
– Կրկին խոսում ենք շուկայի մասին: Շուկան միմիայն գին է հաստատում, բայց երբեք` արժեք: Որեւէ բանի արժեքը որոշվում է այլ ոլորտում, որի մասին խոսելը նորօրյա տաբու է: Իսկ եթե որեւէ օլիգարխ (զվարճալի բառ է հատկապես Հայաստանի համար) իմ գործերից գնի` դա ոչ մի բան չի որոշում կամ փոխում ո՛չ ինձ, ո՛չ էլ նրա համար, քանզի դեռ պարզ չէ, թե իր մյուս ձեռք բերած «բարձրարժեք» գործերն ինչքանով են արվեստի ստեղծագործություն. Թե՞ իմ գործերի նման աղբ են…
– Ձեր գործերը Ձեզ համար ավելի՞ կարեւոր են, քան Դուք Ձեզ համար:
– Իմ գործերն ինձ համար առանց ինձ բացառապես ոչ մի նշանակություն ու արժեք չունեն: Դրանք արժեւորվում են, երբ դրանց հետ հարաբերվողը հարաբերվում է նաեւ ինձ հետ. թեկուզ հեռակա: Իսկ իմ կարեւորության մասին խոսելը, կարծում եմ, ավելորդ է: Յուրաքանչյուր արարած եւ էություն այս համագոյության մեջ ամենակարեւորն է… եւ աշխարհը կենտրոն չունի:
– Ինչպե՞ս եք Ձեր աշխատանքներով մարդկանց հրահրում անմիջականության:
– Մարդն ի բնե հակված է անմիջականության: Չէ՞ որ մեր ներկայությունն այս աշխարհում ի վերջո միջնորդավորված չէ, ինչքան էլ փորձում են այդպիսին ներկայացնել: Անկեղծությունը արհեստական, մշակութային-մշակութաբանական հասկացություն է: Ժամանակ առ ժամանակ մարդիկ պայմանավորվում են, որ ա՛յ էս բաները կեղծ են, իսկ սրանք՝ իսկական, ու էդ պատերի մեջ «անկեղծորեն» ապրում են, բայց քանի որ անմիջականությունը հարաբերական չէ` այն երբեմն ոչ միայն հայտնվում է, այլ նաեւ բարձրաձայն հայտարարում, որ միայն անկեղծությամբ երկար առաջ չես գնա: Ու հին մշակույթը էդպես անկեղծ-անկեղծ լքում է ասպարեզն, ու գալիս է մի նոր անկեղծություն, որն ավելի նման է անմիջականությանը:
Հրահրելը ինքնաբռնկմանը նախորդող կայծն է: Երբ անմիջականորեն ներկայացվում է այն, ինչն իսկապես քո աչքի առաջ է, ու դու էլ տեսնում ես այն, ինչ մատուցվել է եւ նույնականորեն ներկայացվել, ապա այլ բան չի մնում, քան դառնալ անմիջական` չմիջնորդավորված, այսինքն` այն, ինչ ես: Իսկ մարդուն շատ բան հարկավոր չէ. միայն լինել այն, ինչ ինքն իրականում կա:
– «Քեզ դուր կգա՞, որ կեղտոտ նասկիներով վրայովդ ման գան». սրանք Ձեր խոսքերն են: Շատ վիրավորված եք խոսում:
– Ի՞նչ է, մարդ չե՞մ, որ չվիրավորվեմ, թե՞ ոմանց թվում է, թե իրենք կարող են փակ աչքերով ինչ ուզեն անեն, իսկ մյուսներն «ըսկի» իրավունք չունեն իրենց մտքում անգամ` սուս ու փուս նեղանալու: Բայց ես նեղացկոտության բարուրից վաղուց եմ դուրս եկել ու այդ արտահայտությունը պարզապես մետաֆոր է հնարավորինս կենդանի ներկայացնելու ոմն-ի հոգեբանական վիճակը, որի ձեռուոտը կապում են ու բերանը լկտիաբար փակում, ինչ է` սա դրանց լափը չի ուտում:
– Հայաստանում մարդի՞կ, թե՞ մթնոլորտն է «մխտռված», որ արվեստագետներից շատերն ուրիշ հանգրվան են փնտրում:
– Ողջ աշխարհն է այդ ցավով տառապում: Հայաստանը փոքր ու վիրավոր երկիր է, ու հետեւաբար «մուննաթը» շատ է, ու ոչ միայն արվեստագետներն են ուրիշ հանգրվան փնտրում: Արվեստագետները խոպանչիների մի չնչին տոկոսն են, բայց նրանց բացակայությունը զգացվում է (եթե իրոք զգացվում է), որովհետեւ արվեստագետը հասարակության անպաշտպան, բաց նյարդն է, ու այդ բացը շատ ցավոտ է վերհիշվում:
– Ճի՞շտ է, որ բուդդիստական փիլիսոփայության կրող եք:
– Ինձ հետաքրքրում են բոլոր փիլիսոփայություններն ու հոգեւոր ուսմունքները, որոնք քիչ թե շատ մոտեցնում են իրականության ընկալմանը: Նաեւ կողմ եմ բոլոր փիլիսոփայություններին, որոնք մեր գոյության փաստի խնդրում պարզություն են բերում, այլ ոչ փաստաբանություն անում, իբր, ի օգուտ մարդու կամակորության` փորձելով արդարացնել մեր անբնական սխալները: Այդ իմաստով չեմ ընդունում ոչ մի աշխարհիկ կրոն, լինի դա քրիստոնեություն, բուդդիզմ, իսլամ թե ջայնիզմ կամ սինթոիզմ: Մեծ վերապահումով կարող եմ ասել` դաոիստ եմ:
– Դաոիստական փիլիսոփայության մեջ կարծեմ ասվում է, որ մոգական վարժանքների միջոցով կարելի է հասնել անմահության: Դուք հավատո՞ւմ եք անմահությանը, եւ արդյո՞ք դա սեւ մոգության հնարքներից չէ:
– Դու, միգուցե, ճիշտ ես, որ կարծում ես, որ «ասվում է»: Այն, ինչ ասում ես, Դաոյի ուսմունքի հետ ամենեւին առնչություն չունի` սեւ մոգություն, կախարդանք, անմահություն… Սրանք քրիստոնեական սխոլաստիկական բարբաջանքներ են սեփական վարդապետության իրենց իսկ չհասկացած շատ դրույթներ քողարկելու համար: Ինչեւէ, կրկնում եմ` ես դաոս եմ շատ մեծ վերապահումով: Այն գրավիչ է այն իմաստով, որ երբեք չի խոսում որեւէ աստծուց կամ աստվածությունից, իսկ անմահության մասին՝ առավել եւս: Դաոս եմ` պնդումս նույնն է, ինչ, երբ ես խոսելով իմ քաղաքական համոզմունքներից՝ հայտարարում եմ, որ անարխիստ եմ` հատուկ նշելով, որ սա միակ գաղափարախոսությունն է, որ չի ձգտում իշխանություն ստեղծել կամ զավթել:
– Երբ մարդու գիտակցական ամբողջ ներուժը դոփում է միստիկ որոնումների մեջ, արդյո՞ք դա չի նշանակում, որ մարդը փախչում է իրականությունից, երկրային կոնցեպցիայից` բանականության ռեսուրսները վատնելով երեւակայական դաշտում:
– Քո մեջ խոսում է այսօր դեռ մոդայիկ մարտնչող աթեիստը, որոնց թվում է, թե, եթե շարունակեն կոկորդիլոսներին քշել, ապա դրանք կվերանան: Որեւէ բանին անուններ տալով չէ, որ այդ որեւէ բանը ճանաչվում է: Անունը ճանաչողության ամենավերջին կանգառն է: Մարդը չի կարող ոչ մի տեղ փախչել, փախչելու տեղ չկա, կա միայն մի հարց` կամենո՞ւմ ես իրականությունը տեսնել, թե՞ ոչ: Ցանկություն ունե՞ս արթնանալու, թե՞ շարունակելու ես քնել ու երազներ տեսնել «բացարձակ իրականության» թեմաներով:
– Ինդիվիդուալիստներն ավելի կամակոր են, սովորաբար ընդվզում են բոլոր այն երեւույթների դեմ, որոնք բերում են միակարծության ու միջակության: Գուցեեւ կոպիտ հնչի, բայց քրիստոնեությունը, կրոնը մարդկանց արժեքային համակարգում ստանդարտ սրբագրումներ է անում, եւ քրիստոնյաներն ունենում են միեւնույն սկզբունքները, արժեհամակարգը: Դուք որպես ինդիվիդուալիստ՝ գուցե փախչո՞ւմ եք քրիստոնեական դաստիարակությունից, որովհետեւ այն ինչ-որ չափով զրկում է ինդիվիդուալիստ լինելու կամայականությունից:
– Մի բան կարող եմ ասել` Հիսուսն առաջին բացահայտ անարխիստն է արեւմտյան աշխարհընկալման մեջ: Ինչ վերաբերում է քրիստոնեությանն ու քրիստոնեական արժեքներին, ապա ինձ դրանք վաղուց չեն անհանգստացնում: Ինչ վերաբերում է կամակորությանը, ապա միգուցե ճշմարիտ է նույն քրիստոնեության այն պնդումը, որ մարդն ազատ կամքով օժտված արարած է: Ինդիվիդուալիստ եմ այնքանով, որքանով՝ կոլեկտիվիստ, համայնավար, ընկերավար չեմ, այլ չափումներում ու ոլորտներում էնքան ինդիվիդուալիստ եմ, ինչքան իշխանասեր: Իսկ ինչ վերաբերում է ինչ-որ բանից փախչելուն, ապա կարդա Օշոյի պատմած մի առակը ծեր եւ ջահել շների մասին: