Պետության ու արվեստի փոխհարաբերությունների մասին խոսելիս նկարիչ Արա Հայթայանը խոստովանեց, որ զրույցը փոքր-ինչ «դառը» ստացվեց: Որպեսզի առանց այդ էլ հուսահատ վիճակը չխորանա, փորձենք շիտակ ու տեղեկացված ստեղծագործողի մտքերում գտնել այն նշանները, որոնց օգնությամբ կարելի է, վերջիվերջո, արվեստի կշիռը բարձրացնել: Եվ դրանով իսկ մեզ` ՀՀ քաղաքացիներիս, հպարտանալու առիթ տալ:
– Արվեստը պետության համակարգում ինչպիսի՞ դեր պիտի ունենա հիմա, երբ երկար սպասված անկախ պետականություն ունենք:
– Այս տարիների ընթացքում մենք ամեն ինչ արեցինք` ապացուցելու համար, որ մեր պետության ծնունդն անհրաժեշտություն էր, այլ` ոչ թե պարզապես իրերի դասավորությամբ ծնված փաստ: Եվ դա շատ բանական մոտեցում էր, բոլորս ուզում էինք պետության գաղափարին հավատալ: Բայց եթե հիմա էլ շարունակենք հավատալ` մոլորության մեջ կհայտնվենք, քանի որ մենք մեր քայլերով ցույց ենք տալիս, որ պետությունը մեզ համար անհրաժեշտություն չէր: Այսինքն` մարդն իր ներքին պահանջով, հղացմամբ պիտի ապացուցեր, որ անելիքներ, ներքին պահանջներ ուներ, որոնք նախկինում չէր կարող իրականացնել, բայց հիմա` պետություն ունենալով, անել կարող է: Ցանկացած պետություն, որը սկսում է ձեւ ստանալ, իր առջեւ մեծ խնդիր ու մեծ հավաքական երազ է դնում, եւ այդ երազն անպայման փորձում է իրականացնել արվեստի մեջ: Արվեստը պետությունից միջոցները ստանալով` սկսում է մարմնավորել պետության երազը: Միշտ էլ այդպես է եղել: Օրինակ, Սովետի գոյությունն առաջ մղեց սոցռեալիզմը` որպես այդ պետության իդեալ, ոճ, երազ: Եվ մենք էլ պիտի փորձենք մեր պետության ձեռագիրն ուրվագծել: Բայց տեսնելով, թե ինչպիսին են այսօրվա մեր պետության ֆունդամենտալ իղձերը, հայտնվում ենք հակասության մեջ: Ո՞րն է մեր պետության երազը, չենք կարող հասկանալ, քանի որ մեր բոլոր երազներն այս վերջին տարիների ընթացքում փշրվեցին, եւ պետությունը գործնականորեն ցույց տվեց, որ ուզում է ազատվել երազներից: Իսկ մենք` մեր հույսերը կապելով պետության հետ, հասկացանք, որ այս պետությունը հանձն չի առնի մեր սպասելիքների իրականացումը:
– Մեր երազ-սպասելիքները որո՞նք էին:
– Սեփական ինքնությունը, այս մեծ աշխարհում մեր «ոտնատեղն» ունենալը: Մենք այդպես էլ չգտանք այն նշանները, որոնք մեզ բնորոշում են` մեր լեզուն, պատկերագրությունը, մի կտոր հողի վրա շատանալու, ծաղկելու երազը: Իսկ արվեստն այդ ամենի հետեւանք է: Եթե բնորոշենք այսօրվա իրավիճակը, կտեսնենք, որ պետության կեցվածքն այնպիսին է` կարծես այն ուզում է շուտափույթ ստեղծել մի արվեստ, որպեսզի արդարացնի արվեստին ոչինչ չտալու իր ցանկությունը: Եթե արվեստի զարգանալու համար պայմաններ չես ստեղծում, այլ՝ արագ կերպով ինչ-որ արվեստի պատրանք ես ձեւավորում, ապա ի հայտ են գալիս շատ նեղ շրջանակները։ Ճիշտ այն պատկերը, որն այսօր կա: Հիմա բոլոր պետական հաստատությունները, որոնք զբաղվում են արվեստով, գիտեն, որ իրենց առաքելությունը պետությանը հարմար արվեստ ստեղծելն է։
– Բայց հարմար արվեստ չի լինում։
– Եթե նույնիսկ լինում է, ապա այն ծաղրանկարային կերպար է ստանում ու ժամանակի ընթացքում շատ արագ կորչում է։ Պետությունը չի ենթադրում, որ պետք է արվեստ ունենա, եւ գումարած դրան՝ ամեն ինչ անում է, որպեսզի խուսափի արվեստի գոյությունից։ Մեր արվեստագետների իրավիճակի զավեշտականությունը կայանում է նրանում, որ նրանք մի ոտքով գտնվում են Սովետի մեջ (այսինքն՝ հիշում են, թե ինչպես էին աշխատում խորհրդային արվեստային համակարգերը, որոնք փլուզվեցին հենց իրենց ոչ կենսունակ լինելու պատճառով), իսկ մյուս կողմից՝ հենց այդ մեթոդներն են փորձում եւս մեկ անգամ կիրառել։ Պետությունն իր կողքին չհանդուրժեց այն մարդկանց, որոնք կարող էին ավելի արդիական մեթոդներ մշակել, ու օգտագործեց ձեռքի տակ եղած փլատակները։ Չինաստանն, օրինակ, կարողացավ զարմանալի արդիական համակարգ մշակել (ի դեպ՝ լինելով սովետական երկիր, նա չպահանջեց, որ արվեստը սիրաշահի պետությանը)։ Ներողություն ասածիս համար, բայց մենք որոշեցինք, որ փսխածը կարելի է եւս մեկ անգամ ուտել։ Մինչդեռ այդ մեթոդներն արդեն իսկ կիրառվել էին ու չէին աշխատել՝ մնալով պատմության մեջ ընդամենը որպես ունիկալ տոտալիտար վարկած, ոչ ավելին։
– Վերեւներից վերահսկվող արվեստը չի՞ կարող կարգավորող դեր ունենալ, գոնե որոշ ժամանակահատվածում։
– Այդ մոդելը Սովետական Միությունում գրագետ մարդիկ էին կիրառում։ Եթե այսօրվա «կարգավորողները» գոնե գրագետ լինեին, կհասկանային, որ արվեստի կարգավորման այդ օրենքները մշակվեցին 1930-40-ական թվականներին, այսինքն՝ երկար ժամանակ պահանջվեց սեփական պետության պատկերային շարքը, ձայնային օրենքը նախանշելու համար։
– Պետպատվերի գոյությունը չի՞ օգնում։
– Պետպատվերը եւ՛ դրական, եւ՛ բացասական կողմեր ունի։ Ամեն դեպքում, եթե պետպատվեր է արվում, ապա դա չպիտի լինի պետության դեմ։ Պետությունն իր քաջագործությունները (ասենք, խոշոր ջրանցքների կառուցումը) պիտի բերի պատկերագրություն, դա պարտադիր է։ Եթե պատկեր ենք ստեղծում, որտեղ, ասենք, մի գյուղի համար խողովակաշար անցկացրած որեւէ պաշտոնյա կա, ապա պետք է պատկերենք նաեւ գյուղը, շրջապատը, մեքենաները, գյուղացիներին, բնապատկերը, այսինքն` մեր կյանքը (բայց ո՞ր կյանքը` իրակա՞ն, թե շտկված, դա էլ պետք է հստակ լինի)։ Եվ հարց եմ ուզում տալ. եթե այս ամենը պարզ չէ, ապա ինչպե՞ս կարելի է պատվերը պետպատվեր կոչել։ «Պաշտոնյայի մուտքը գյուղ» պիտի այնպիսին լինի, ինչպես «Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ» կոմպոզիցիաները: Սա լուրջ եմ ասում, առանց սարկազմի։ Բյուզանդիան (մենք էլ նրա հետ) հստակ մշակված նկարի կառուցվածք ուներ, եւ հենց դա էր պետության պատվերը։
– Կարծում եմ, որ մենք շատ բան ենք պահանջում պետական ստրուկտուրաներից, քանի որ իրենք էլ չգիտեն` ի՞նչ են ուզում։
– Բայց պետպատվերի էությունը հենց մանրուքների գծած լինելն է։ Երբ եգիպտացիներն էին արվեստում փառաբանում այս կամ այն փարավոնին, ապա փարավոնները զորքի քանակի, զգեստի մանրամասներ էին ասում նկարչին, որպեսզի նա կարողանա ճիշտ աշխատել ու ժամանակի քրոնոլոգիան թողնել՝ փարավոնի ուզած վարկածով։
– Շատ արվեստի մարդկանց հիմա պետք չէ ստիպել՝ «հարմար» արվեստ ստեղծել, նրանք կարծես մեծ հաճույքով ներքին խմբագրում են անում ու ամեն կերպ իրենց ծառայություններն են առաջարկում։
– Որքան ուժեղ է պետությունը, այնքան կարող է իր կողքին ուժեղ արվեստ հանդուրժել, քանի որ արվեստն ինքնին ենթադրում է քննադատություն ու իրականության վրա նետած խիզախ հայացք։ Իսկ եթե դու թույլ ես ու չես դիմանում քննադատությանը, քո երկրի արվեստագետներն են՝ ներքուստ հասկանում են, թե ինչ չպիտի անեն։ Այսինքն՝ օրենքները դեռ չեն ձեւավորվել, չեն գրվել, բայց տարօրինակ ձեւով կիրառվում են։ Իհարկե, պետությունն ամեն ինչ ստիպել չի կարող, եւ մեծ դեր ունի արվեստագետի տրամադրվածությունը։ Իսկ այսօր մեր աչքի առաջ ահռելի քանակի արվեստագետներ կան, որոնք տրամադրված են սուր խոսք չասել, իրենց առջեւ խնդիրներ չդնել՝ գերադասելով ընդամենը սիրաշահել պետությանը։ Եվ ուրեմն մենք արժանի ենք այն արվեստին, որն ունենք։ Որոշ իմաստով արվեստը երկկողմանի (պետության ու անհատի) ուժի ցուցադրություն է։ Եթե պետությունը դիմանա արվեստի ուժին, ուրեմն արվեստ կունենա, եւ եթե արվեստագետը դիմանա գայթակղությանը, չշտապի իր պատառը պոկել, կունենա զարգացում: Բայց այսօր աբսուրդ եմ համարում արվեստի մասին խոսել, քանի որ արվեստ ունենալու հիմքերը դրված չեն։
– Որո՞նք են այդ հիմքերը։
– Պետությունը չպիտի վախենա արվեստից։ Պետությունը պիտի տարածք տրամադրի, որպեսզի արվեստն իր հունով հոսի, զարգանա։ Հաճախ ենք ասում, որ արվեստը հայելի է, եւ պետությունն էլ չպիտի վախենա այդ հայելու մեջ նայել, քանի որ հենց այդ պատկերն է օգնելու իրեն։ Այն արվեստագետները, որոնք սիրաշահում են պետությանը, իրականում ոչ թե օգնում են, այլ՝ քանդում են պետությունը։ Չէ՞ որ եթե մարդը երկար ժամանակ ինքն իրեն չի տեսնում, մոռանում է իր դիմագծերը, որոնք պիտի արտացոլվեն կինոյում, թատրոնում, պատկերի ու երգի մեջ։ Երբ մարդուն անընդհատ ցույց ես տալիս ու ասում ես միայն այն, ինչը նա ուզում է իր մասին լսել, ուղղակի քաղաքացիական անբարոյականություն ես գործում։ Նույնը անում էր սոցռեալիզմը, որը ոչ թե ճշմարտություն, այլ` կանխորոշված երջանկություն էր ցույց տալիս, եւ անընդհատ այն թմբկահարում էր։ Եթե սկզբում դրան հավատում էին, ապա եկավ մի շրջան, երբ այդ երջանկությունը ատելի դարձավ։
– Նույնն էլ հիմա է, կանխորոշված ու միջոցառումային արվեստ ունենք:
– Պարզվեց, որ մեծ քանակի մարդիկ, որոնք իրենց արվեստագետ են համարում, կարողացան ներքուստ այնպես «փչանալ» ու փչացնել միջավայրը, որ արդյունքում կեղծիք ստեղծվեց։ Եվ ստացվեց, որ մենք պետություն ունենալու պահանջ չունեինք։ Պետությունը ինքնություն է, իսկ ինքնությունը արվեստագետն է։ Եվ եթե մենք ունենք անընդհատ փոփոխվելու պատրաստ ու իր «ես»-ը չունեցող արվեստագետների բանակ, ուրեմն իրականում «ես»-ի ու պետության անհրաժեշտություն չունենք։
Արդյունքներ չունենալով` անընդհատ հայտարարում ենք, որ հասել ենք արդյունքների: Հիմա ում տեսնում ես, իր արդյունքների մասին է խոսում, եւ ոչ ոք իր տապալումից չի խոսում: Բայց հստակ երեւում է, որ ընդհանուր տապալում ենք ապրում: Եվ եթե ժողովուրդը հույս ուներ արվեստագետից իրականության ինչ-որ հատիկ լսել, որպեսզի կարողանար ապրել ու հանգիստ իր հողին ձեռք տալ, ապա հիմա նա դրանից զրկվել է: Իսկ 21-րդ դարում համատարած կեղծիք ստեղծելը կարող է ճակատագրական լինել: Եթե Հայաստանը 15-18 դարերում պետություն ու արտաքին շփումներ չունենալով` կարողացել է ներքին արվեստը պահպանել, հապա հիմա այս ինֆորմացիայով լեցուն դարում ոչինչ չստեղծելն ուղղակի ոճրագործություն է: Շատ պետություններ գիտեն, որ արվեստից կառչելով միայն կարող են իրենց ժողովուրդների ինքնությունը պահպանել: Իտալացին մինչեւ հիմա էլ կառչում է Լեոնարդոյից: Եվ պատահական չէ, որ Հռոմի օդակայանը նրա անունն է կրում, քանի որ Լեոնարդոն ինքնին արդեն թռիչք էր, եւ իտալական միտքը մինչեւ հիմա էլ արվեստում իշխող դիրքեր ունի: Հոլանդիան գիտե, թե ինչ նշանակություն ունի իր զարգացման համար Վան Գոգը, եւ հսկայական ու գեղեցիկ թանգարան է կառուցել` լավ հասկանալով, որ եթե երկրի տնտեսությունը մեռնի` լուծվի համաշխարհային շուկայի մեջ, ապա միակ կետը, որի վրա կարելի է կրկին պետություն «հավաքել»` լինելու է հենց Վան Գոգը, որը շատ ավելի է, քան նկարիչ, նա սիմվոլ է, նշան է: Ընդ որում` ոչ միայն հոլանդացու, այլեւ` բոլորիս սիմվոլն է: Հենց Վան Գոգն է հիմք տալիս խոսել արվեստագետի իշխանական դիրքերի մասին, քանի որ նա չվճարվելով` նկարչի կարեւորությունն այնքան բարձրացրեց, որ թույլ տվեց հավատալ այդ նշանին: Վերածնվել կարելի է միայն մեծ խնդիրների ու մեծ երազների (եւ հանուն դրա մեծ հրաժարումների գնալու) շնորհիվ:
– Ինչի՞ց պիտի կառչենք մենք:
– Հարցը կառչելու մեջ չէ, այլ` խնդիր դնելու: Մենք, օրինակ, խտացված «ռումբ» ունենք, դա Երվանդ Քոչարն է, որն այդպես էլ «չպայթեց», քանի որ բոլոր ժամանակներում էլ մշակութային հիմնարկների համար վտանգ էր ներկայացնում: Եվ հարցը միայն նրա ստեղծած նկարներն ու արձանները չեն, հարցը նրա մարդկային տեսակի մեջ է: Հայկական պատկանելություն ունենալով` նա ամենաբարձր կետից աշխարհի տարբեր խնդիրների մասին խոսելու հզորություն ուներ: Եվ այդ մի մարդու նախադեպը կարող էր կերտել ապագա քաղաքացիների կերպարը, որոնք հավասարը հավասարի պես աշխարհի նվաճումների հետ շփվելու կուլտուրա կունենային: Հիմա փորձենք մեր օրեր տեղափոխել Քոչարի կերպարը: Հաստատ տակից դուրս չենք գա, քանի որ այստեղ դատարկ կեղծիք է: Ներքուստ ծառայելու պատրաստ մարդու համար արդեն նշանակություն չունի, թե նա ում է ծառայում, քանի որ նա այդպես է տեսնում իր դերակատարությունը: Արդյո՞ք նա արժանի է միայն նրան, որ իրեն դեր «խցկեն», ու նա այդ դերը կատարի: Այսինքն` զուտ կենդանական, ինքնապաշտպանական սաղմնային վիճա՞կն ենք ընտրում, թե՞ սեփական տեսակետների գնահատումն ենք բարձրացնում: Սա է խնդիրը: Մարտի 1-ին կատարվածն, օրինակ, միայն 10 զոհված մարդիկ չէին, դա կյանքի, բարոյականության, արժանապատվության արժեւորման նոր կետ էր, որը ստիպեց մեզ բոլորիս ինքներս մեզ արժեւորել եւ որը բոլորիս տապալումը դարձավ: Իսկ արվեստը երկարատեւ արժեւորումներից հետո է ծնվում: Սոսկ ստեղծագործողների համար ոչ մի սարսափելի բան տեղի չի ունեցել, «նախշող» հայը միշտ էլ եղել է ու ձեռքի տակ եղած յուրաքանչյուր ափսեն նախշել է: Ու կշարունակի նախշել: Բայց մեր տեսակը, մեր կոդը արտահայտող արվեստ մենք չենք ունենա: Համատարած կեղծիքի պայմաններում` ավելի լավ է քո լավաշը թխել, բայց դա անել լավ: Թող գոնե այդ լավաշը չկեղծվի, թող մի բան մեր կյանքում իրական լինի, որպեսզի հետո մենք բոլորս կարողանանք այդ խորհրդանիշի շուրջը պտտվել: