Միխայիլ Միխայլովիչ Բախտինը (1895-1975)` վերջին տասնամյակների ընթացքում մեծագույն մտածողներից մեկն է մեր մշակույթում: Հոդվածում քննվում է այն հարցը, թե կարելի՞ է արդյոք «ծիծաղական մշակույթի» բախտինյան տեսությունը եւ որպես ներքին կատեգորիաներ դրան ենթակարգված «կառնավալայնությունը» եւ «մենիպեան» համատեղել քրիստոնեական մշակույթին, մասնավորապես՝ այն ավանդույթին, ըստ որի՝ Քրիստոս երբեք չի ծիծաղել: Սա Բախտինի մասին հոդված չէ: Սա Բախտինի՝ Ռաբլեի մասին գրքի` «Ֆրանսուա Ռաբլեի ստեղծագործությունը եւ միջնադարի ու վերածննդի ժողովրդական մշակույթը» լուսանցքում արված ծավալուն գրառումներ են: Մտածողը, ով չէր հոգնում կրկնել, որ ոչ մի մարդկային խոսք վերջնական չէ, եւ ոչ էլ ինքն իր ներսում ավարտուն` նա չէ՞ արդյոք մեզ հրավիրում հավելելու «այդ առթիվ» եւ մտորելու «դրա վերաբերյալ», մեկ այսպես, մեկ այնպես ետ կծկելով խոսակցության չընդհատվող թելը:
Կա մի այսպիսի «աստվածաբանական», այսպես կոչված, մերձաստվածաբանական հարց, որն այդպես էլ չի տրված Բախտինի գրքում, թեպետ գրքի համարյա թե բոլոր գծերը, եթե դրանք շարունակենք ասվածից անդին, հանգեցնում են այդ հարցին եւ այնտեղ հատվում են: Մեզ վերջերս այդ մասին հիշեցրին` այն խաղարկվեց գործող անձանցով 14-րդ դարի բեմանկարներով, ոչ առանց նաեւ բախտինյան թեմաների իմպրովիզացիաների, Ումբերտո Էկոյի «Վարդի անունը» վեպում:
Բայց մեզ չեն հետաքրքրում մտախաղերը: Մեզ հետաքրքրում է հարցն ինքնին, որն անհապաղ մեզանից պահանջում է որոշակի պարզամտություն: Այլապես կենաց եւ հոգեւոր բաների քննարկումը կարող է վերածվել ինտելեկտուալ շքահանդեսի: Այսպիսով, այն ամենից հետո, ինչ Բախտինն ասել է «ծիծաղական մշակույթի» եւ որպես ներքին կատեգորիաներ նրան ենթակարգված «կառնավալայնության» եւ «մենիպեայի» մասին, հարց է ծագում` համենայն դեպս, ո՞րն է ճշմարտությունը, ո՞րն է այն հին ավանդույթի ճշմարտությունը, համաձայն որի՝ Քրիստոս երբեք չի ծիծաղել: Կամ, գուցե թե, այդպիսի ճշմարտություն չկա էլ, ըմբռնման ենթակա իմաստ չկա, այլ կա լոկ պարզաբանման ենթակա մերկ պատմական փաստը, այսպես կոչված, «միջնադարյան լրջությունը», որը թույլատրելի է առանց դույզն-ինչ վերապահության հանձնել 30-ական թվականների սոցիոլոգիական ճոռոմախոսության հաշվեհարդարի՞ն:
Իսկ եթե դա ճշմարիտ է` արդյո՞ք դրանից տրամաբանորեն բխում է ընդհանրապես ծիծաղի պարսավանքը:
Փորձենք պատասխանել: Սկսենք այն բանից, որ ծիծաղը հույժ դինամիկ իրադարձություն է` միաժամանակ` մտքի եւ նյարդերի ու մկանների շարժում` պոռթկում, պայթյունի պես սրընթաց, զուր չէ տարածված փոխաբերության մեջ ասվում «ծիծաղի պայթյունի» մասին, որը կլանում եւ գրավում է մեր էության թե հոգեւոր եւ թե ֆիզիկական կողմը: Դա մշտամնա վիճակ չէ, այլ անցում, որի ողջ հմայքը, ինչպես եւ իմաստը նրա ակնթարթայնության մեջ է: Ինքը՝ միտքը, ծիծաղի երկարաձգվող գործողության մասին անտանելի է, ոչ պարզապես այն պատճառով, որ անվերջանալի հանկարծական բռնկումներն ու տատանումները շուտով տաղտկալի տառապանք են դառնում հոգնաբեկ մարմնի համար, այլ նաեւ այն պատճառով, որ երկարաձգվող ծիծաղը «անիմաստ» ծիծաղ է՝ ըստ մտքի ինչ-որ փորձից անկախ դատողության: Յուրաքանչյուր «ծիծաղական մշակույթ», որպեսզի լինի մշակույթ, ստիպված է դրա հետ հաշվի նստել, եւ հենց ժողովուրդը իրեն ներհատուկ ողջախոհությամբ այդ մասին երբեք չի մոռացել: Անցումը իմաստազրկվելու վտանգի տակ է, եթե կորցնում է տեմպը, եւ դրա հետ մեկտեղ` սեփական անցավորության զգացողությունը:
Այսպիսով՝ անցում, բայց ինչի՞ց ինչ: Հետեւելով Բախտինին՝ ասենք. որոշակի անազատությունից որոշակի ազատության: Անշուշտ, այդպիսի աքսիոմը դեռեւս բնորոշում է ոչ այնքան ծիծաղի երեւույթը, որքան մեր հետաքրքրությունները ծիծաղով զբաղված լինելիս: Որպես մեկնակետ աքսիոմը ընդունելի է: Սակայն դրա հետ կապված հարկ է մեկեն երկու դիտարկում անել:
Առաջինը, անցումն առ ազատություն, ըստ բնութագրման, նույնը չէ, ինչ ազատությունը, ինչ կենալը ազատության մեջ: Ծիծաղը ազատություն չէ, այլ` ազատագրում. մտքի համար, շատ կարեւոր տարբերություն: Չէ որ փորձը եւս չի դրդում մեզ ծիծաղը չափազանց մերձեցնել ազատությանը: Ծիծաղի կոնկրետ փորձը մեզ ստիպում է անազատության հատուկ պահեր ապրել, որոնք յուրահատուկ են հենց ծիծաղի համար: Սրան են վերաբերում ամենից առաջ ինքնաբերականության հատկանիշները, որոնք նկատելի են ոչ միայն զավեշտականության կառուցվածքում, այլեւ հենց ծիծաղի կառուցվածքում, եւ ինչը նշել է ծիծաղի այնպիսի դասական փիլիսոփա, որպիսին Բերգսոնն է. ծիծաղի մեջ խույս տալով ծանակման ենթակա առարկայի մեքենայականությունից, մենք հենց ծիծաղի միջոցով ներքաշվում եւ ներմղվում ենք մեխանիկական օրինաչափություններին ենթակա գործընթացի մեջ: Ծիծաղը՝ որպես նյարդերի եւ մկանների ինքնաբերական հակազդեցություն, որով կարելի է ձեռնածվություն անել, ինչն էլ որ արվում է ուզածդ հասարակաց զավեշտախաղի ժամանակ. ծիծաղը՝ որպես ազդեցություն, որը կարելի է դիտավորյալ հարուցել, ասես անտեսանելի կոճակ սեղմելով. այդ ամենը շատ հեռու է անհատական սկզբի լիակատար հաղթանակից… Ծիծաղի բավականաչափ ուժեղ պոռթկման ժամանակ մենք «անզուսպ» ծիծաղում ենք, ամենից լավ իր հասկացության համապատասխանում է «ակամա», «ինքնաբերական» ծիծաղը, այսինքն, ժամանակավորապես մեր անձնական կամքի ազդեցությունը զանց առնող ծիծաղը: Անձնական կամքն ամենեւին բանի տեղ չի դրվում, այն այստեղ ընդհանրապես որեւէ դեր չի խաղում:
Ծիծաղն այն չէ, ինչ ես անում եմ, այլ այն, ինչ ինձ հետ կատարվում է: Այսպիսով, անցումն անազատությունից առ ազատություն որոշակի անազատության պահ է մտցնում: Սակայն առավել կարեւոր է այլ մի բան` այն ըստ բնութագրման՝ ենթադրում է անազատությունը՝ որպես իր մեկնակետը ու իր պայմանը: Ազատն ազատագրման կարիք չի զգում, ազատագրվում է նա, ով դեռեւս ազատ չէ: Իմաստունին մշտապես ավելի դժվար է ծիծաղեցնել, քան կարճամիտին, եւ դա այն պատճառով, որ իմաստունը ներքին անազատության մասնավոր շատ դեպքերի հանդեպ արդեն անցել է ազատագրման սահմանը, ծիծաղի սահմանը, արդեն գտնվում է շեմից այն կողմ: Այժմ հենց մեր հարցին վերադառնալու ժամանակն է: Եթե պատկերացնենք Մարդու, ով ի սկզբանե եւ գոյության յուրաքանչյուր ակնթարթում օժտված է ազատության ողջ լիությամբ, ապա դա Աստվածամարդ Հիսուս Քրիստոս է, ինչպիսին որ նրան ընկալել եւ պատկերացրել է քրիստոնեական ավանդույթը: Նա բացարձակապես ազատ է, եւ ընդ որում՝ ոչ թե ազատագրման ինչ-որ պահից, ինչ-որ «արթնացումից» ի վեր, ինչպես Բուդդան (տառացիորեն «Արթնացյալ»). այլ իր կենաց սկզբից առաջ, հենց իր անժամանակյա խորության «նախահավերժությունից»: Իր մարմնավորման մեջ Քրիստոս կամովին սահմանափակում է իր ազատությունը, եւ չի ընդլայնում այն, ծավալելու տեղ չկա: Այդ պատճառով ավանդապատումը, ըստ որի՝ Քրիստոս երբեք չի ծիծաղել, ծիծաղի փիլիսոփայության տեսանկյունից բավականաչափ տրամաբանական եւ համոզիչ է թվում: Բացարձակ ազատության կետում ծիծաղն անհնարին է, քանզի ավելորդ է: Այլ բան է հումորը: Եթե ծիծաղական զմայլանքը համապատասխանում է ազատագրմանը, ապա հումորը համապատասխանում է ազատության անկախ կիրարկմանը:
Երկրորդ` հանուն պեդանտիզմի չէր, որ մենք վերը ծիծաղը կոչեցինք անցում ոչ թե անազատությունից առ ազատություն, այլ «որոշակի» անազատությունից առ «որոշակի» ազատություն: «Որոշակի» բառը «ազատություն» եւ «անազատություն» բառերից խլում է խանգարող գնահատող պաթոսը, վերադարձնում է ճշտելու պարտավորությանը` ազատություն ինչի՞ց: Ինչպես հիանալիորեն հայտնի է եվրոպական պատմության փորձից, ազատվել կարելի է, ի թիվս այլ բաների, նույնիսկ ազատությունից: Խնդրում եմ ներող եղեք տափակաբանության համար` ուզածդ ազատագրման դրական կամ բացասական արժեք գտնվում է, հակադիր առումով, առ դրական կամ բացասական արժեքում այն բանի (մեր ներսում կամ մեզանից դուրս), ինչից մենք ազատագրվում ենք: Բախտինի կառուցվածքները նկատի ունեն միայն այն դեպքը, երբ պետք է ազատվել սոցիալական դիմակից, որը պարտադրվում է վախեցած մարդուն «պաշտոնական մշակույթով», այսինքն, պարզ ռուսերենով ասած»` ղեկավարությամբ: Էլ չասած, որ դա կենսական խնդիր է ուզածդ դարաշրջանի, ուզածդ մշակույթի համար, եւ ինչը ծայրահեղ հիվանդագին են ապրել մարդիկ այն շրջանի, որին էր պատկանում եւ Բախտինը, այն ժամանակաշրջանի վկաները, երբ ըստ Պաստեռնակի վեպի Յուրի Ժիվագոյի անմեռ խոսքի, հենց իրականությանն այնքան էին վախեցրել, որ այն թաքնվում է, իսկ գուցե` արդեն չկա… Եվ, համենայն դեպս, ծիծաղի միջոցով ազատագրման ողջ բազմազանությունը այդ դեպքին հանգեցնելը ակնհայտորեն անխոհեմ է:
Դիցուք, մարդիկ վաղուց ի վեր ծիծաղել են ֆիզիկական դժվարության վրա, որպեսզի իրենք իրենց ներսում հաղթահարեն այն: Ծիծաղը` դրված ուխտ է անկարության վրա, որը մարդ ինքն իրեն արգելում է, եւ միաժամանակ նյարդերի լիցքաթափում` անասելի լարման դեպքում: Նույնիսկ քրիստոնյա նահատակները ծիծաղում են կտտանքների վրա, որպեսզի խայտառակեն, փառազրկեն եւ ոչնչի վերածեն վախի ուժը: Ժողովրդական մշակույթը գիտի մարդկային թուլության վրա եւ ծիծաղի այլ տեսակ, երբ առաքինությունը ինչպես ինքնատիրապետում՝ ծանակում է տռփանքը, որպես ինքնատիրապետման կորուստ, այդ «պաղ կուսական ծիծաղը» շատ ավելի հին է, քան քրիստոնեական բարոյականությունը, եւ որը հնչում էր դեռեւս Արտեմիսի եւ նրա հավերժահարսերի օրոք, անշուշտ ինքնակա, անշուշտ անկեղծ, որը մեղանչում է սոսկ դաժանությամբ կամ անզգուշությամբ, սակայն ոչ երբեք կեղծ բարեպաշտությամբ: Ազատագրումը տվյալ դեպքում խուսանավում է, հաղթական հեռացում է դրսից պարտադրված կրքից, ինչպես նաեւ սեփական թուլությունից. դարձյալ ուխտ անկարության վրա: (Թվում է, Ռաբլեին իսկապես կարելի է նկարագրել, ոչ մի անգամ համանման բան չհիշատակելով, սակայն ամբողջ խնդիրն այն է, որ Բախտինը վերցնում է Ռաբլեին ոչ թե որպես ինչ-որ տասնամյակների անհատական հեղինակի, այլ որպես համապարփակ մարդաբանա-փիլիսոփայական պարադիգմա):
Այսպիսով, մի բեւեռում` մարդու ծիծաղն է ինքն իր վրա, հերոսի ծիծաղն՝ իր ներսի վախկոտի վրա, սրբի ծիծաղը` Աշխարհի, Մարմնի եւ Դժոխքի վրա, պատվի ծիծաղը` անպատվության, եւ ներքին կարգավորության ծիծաղը այլանդակության վրա, որին նա լիովին ընդունակ է, բայց որն ինքն իրեն չի թույլատրում, եւ միաժամանակ` այն գոռոզամտության վրա, որը ներշնչում է նրան, որ իր գեղեցկությունը չէր տուժի նույնիսկ այլանդակությունից… Ինքն իր վրա ծիծաղի գործողության մեջ միեւնույն անձը ասես բաժանվում է ինքն իր մեջ` այլոց վրա ծիծաղողի, եւ` ծանակվողի, ըստ տրամաբանական կառուցվածքի դա լիովին համատեղելի է այն բանին, երբ ըստ նորկտակարանային` «հավատում եմ, Տեր, օգնիր իմ անհավատությանը» (Ավետարան ըստ Մարկոսի 9. 24) աղոթքում անձը բաժանվում է հավատացյալի, ով աղոթում է, եւ անհավատի, ով, ըստ բնութագրման, չի կարողանում աղոթել, բայց ում համար աղոթքը մատուցվում է: Ընդհանրապես, եթե կա ծիծաղ, որը կարող է քրիստոնեական ճանաչվել, ապա դա ինքնածանակումն է, որը վերացնում է ինքնակապվածությունը: Կաթոլիկ գրող Չեստերտոնի «Ճերմակ նժույգը» պոեմում այդպիսի ծիծաղը ներկայացված է որպես շնորհառություն, որն իրապես քրիստոնյա արքային ստանձնում է իր իրավունքները…
Ծիծաղի առավել ազնվագույն տեսակները ուրիշի վրա հայտնապես թույլատրելի է մեկնաբանել՝ որպես ծիծաղ ինքդ քեզ վրա` ազատատենչի ծիծաղը բռնակալի վրա` դա առաջին հերթին ծիծաղ է բռնակալի նկատմամբ սեփական վախի վրա. ընդհանրապես թուլագույնի ծիծաղը ուժեղագույնի սպառնալիքի վրա` դա ամենից առաջ ծիծաղ է սեփական թուլության վրա, ինչպես ծիծաղը կեղծ հեղինակության վրա` ծիծաղ է սեփական շվարածության վրա, շփոթված լինելու ունակության վրա, եւ այդպես շարունակ:
Ծիծաղը, որ կապակցված է ազատագրմանը պայմանականություններից, որոնք անտիկ շրջանի կամ տոմիստալիգուրիոնական կազուիստիկայի եզրերով պատկանում են բարոյական-անտարբերի ոլորտին, նույն եզրերով հարկ է անտարբեր համարել: Եվ որպեսզի ազատվենք տափակաբանություններից, որոնք թույլատրում են միայն «ագելաստի» (հուն.՝ չծիծաղող, հումորից զուրկ մարդ) ձայներանգը, փութով զանցենք լուսակի միջնամասը եւ անվանենք հակադիր ծայրը` անպատկառ ծիծաղը, որի ընթացքում ծիծաղողը զերծ է մնում ամոթից, կարեկցանքից, խղճից:
Սակայն պարզագույն տափակաբանություններին առ այն, որ ազատագրումը չարիքից բարիք է, իսկ ազատագրումը բարիքից` չարիք, ծիծաղի հոգեւոր գնահատման արժեքը ոչ մի կերպ չի հանգեցվում: Ծիծաղը հենց նրա համար է ծիծաղ, հենց նրա համար է տարերք, խաղ, նենգադավություն, որպեսզի իր շարժման մեջ խառնի տարաբնույթ շարժառիթները, կամ էլ թե՝ մի շարժառիթը փոխարինի մյուսով: Սկսելով ծիծաղել, մենք ասես խարիսխը բարձրացնում եւ թույլատրում ենք ալիքներին քշել մեզ` նախօրոք անկանխատեսելի ուղղությամբ:
Հատկապես ինչի վրա եւ հատկապես ինչու ենք մենք ծիծաղում` դա, այսպես կամ այնպես, բացահայտվում եւ շրջվում է հենց ծիծաղի ընթացքում, եւ այստեղ միշտ հնարավոր է իմաստային անցումների եւ երփներանգումների խաղը, դրանով էլ հենց ապրում է ծիծաղը: Դա զգում է ամեն ոք, ով զուրկ չէ ծիծաղի ճաշակից եւ դրա փորձից, կամ էլ, մյուս կողմից, օժտված է հոգեկան զգուշավորությամբ, այսինքն, մոտավորապես այն բանով, ինչը ճգնակեցության մեջ ընդունված է կոչել ոգիների տարբերակման շնորհ: Մենք մեր փորձից գիտենք, թե քանի անգամ է խիղճը մեզ որսացել ծիծաղի առարկայի աննշան նենգափոխումներում, հոգեկան դիրքի ներքին ուխտադրժումներում եւ տեղաշարժերում, որոնք էլ հենց ծիծաղը հնարավոր են դարձնում:
Ծիծաղի երեւութաբանության համար արդեն ընդհանրապես որոշիչ պարագա է, որ նյարդամկանային հակազդեցությունը, մտքով արթնացած, որսում է մտքի պոռթկումը եւ մեկեն նրանից խլում է նախաձեռնությունը` մենք հենց նոր ծիծաղում էինք, որովհետեւ միտքը ծիծաղելի էինք համարում, եւ ահա մենք արդեն մյուս միտքն ենք ծիծաղելի համարում, որովհետեւ շարունակում ենք ծիծաղել` դա արդեն ամեն տեսակի փոփոխություն թեթեւացնում է: Ծիծաղի մեջ գիտակցականն ու անգիտակցականը անընդմեջ հրահրում են միմյանց եւ դերերով փոխվում են այնպիսի արագությամբ, ինչպես խաղի մեջ փոխանցվում է գնդակը: Ինչ վերաբերում է հոգեւոր զգուշավորությանը, դա, իհարկե, անհանրամատչելի բան է: Խիզախելով հարուցել ընթերցողի կտրուկ դժգոհությունը, ասենք, որ այն ամենեւին նման չէ «ագելաստների» մռայլամած փքվածությանը, եւ, եթե այն պետք է, ապա ոչ այն պատճառով, որ ծիծաղը Սատանայից է, ինչպես ենթադրում է Խորխեն Բուրգուսից Էկոյի վեպում, այլ պարզապես այն պատճառով, որ ծիծաղը տարերք է: Տարերքին «տրվելու» ծարավը, նրան «ենթարկվելը»` քաղաքակիրթ մարդու վաղուց նկարագրված երազանքն է: Ում լրջորեն հայտնի են տարերքները, թեկուզ մարդու մեջ ապրող տարերքները, այդ թվում եւ՝ ծիծաղը, ապա նա, ինչպես, ասենք, Ալեքսանդր Բլոկը, որպես կանոն, այլ կարծիք ունի:
Բախտինն այդպիսի հարցադրումներ չունի, քանի որ Ռաբլեի մասին նրա գրքում արտահայտված աշխարհայացքը ծիծաղի հոգեւոր լավորակության չափանիշ է համարում ծիծաղը՝ որպես ծիծաղ` իհարկե, ոչ թե ծիծաղը՝ որպես էմպիրիկ, կոնկրետ, շոշափելի տվյալ, այլ ծիծաղի անձնավորված եւ ծայրահեղորեն իդեալականացված էությունը, ինչպես նա ինքն է արտահայտվում, «ծիծաղի ճշմարտությունը»: Այդ «ճշմարտությունը» Բախտինի համար անառարկելի փիլիսոփայական հավատի առարկա էր, որը նրան դրդում էր, օրինակ, այսպիսի պնդումների (որ ենտատեքստում վերաբերում են Միջնադարին, բայց որ եւ ավելի ընդգրկուն իմաստ ունեն). «Հասկանում էին, որ ծիծաղի ետեւում բռնություն չի թաքնված, որ ծիծաղը խարույկներ չի կանգնեցնում, որ կեղծավորությունն ու խաբեությունը երբեք չեն ծիծաղում, այլ լրջության դիմակ են հագնում, որ ծիծաղը դավանանքներ չի ստեղծում եւ չի կարող հեղինակության հավակնություն ունենալ… Այդ պատճառով տարերայնորեն չէին վստահում լրջությանը եւ հավատում էին տոնական ծիծաղին»:
Այստեղ շատ հատկանշական է արդեն նախադասության քերականական կառուցվածքը` գործողության անորոշ սուբյեկտով: Այն ասվածը բարձրացնում է վերացական-համընդհանուրի այնպիսի բարձունքների, որ ամենուր, ցանկացած հարց վերիֆիկացիայի (լատ.՝ ստուգում) մասին ինքնին անհնար է դառնում: «Հասկանում էին», «չէին վստահում»` հատկապես ո՞վ: Այսպես կոչված՝ հասարակ մարդի՞կ: «Ընդհանրապես» մարդի՞կ: Միջնադարի մարդը պերսոնաժ է, որի մասին դատելը լավ էր անցյալ հարյուրամյակում, 20-րդ դարում գիտելիքների մակարդակը հազիվ թե դա թույլ է տալիս: Բայց եւ ավելի վաղ կարելի էր հարցնել թեկուզ Ժաննա դգ Արկին, չէ՞ որ նա պատկանում է Միջին Դարերի հասարակ մարդկանց, դե ինչ, նա «տարերայնորեն չէր վստահում լրջությա՞նը» (ինչի՞ն: Իր Ձայների՞ն, Ռեյմսում կատարվող օծությա՞նը), կամ ընկնում էր լրջության մեջ, ինչպես հյուծանքի մեջ` թուլության եւ վախվորածության պատճառո՞վ:
Բայց կարելի է անդադար այդպիսի հարցեր տալ: Դիմենք հենց ապոֆատիկ տրված ծիծաղի բնութագրմանը, միայն ժխտումների միջոցով` «բռնություն չի թաքնված», «Խարույկներ չի կանգնեցնում», «դավանանքներ չի ստեղծում» եւ այլն: Անառարկելի ձայներանգով արտահայտված այդ հավատի սիմվոլներից մեկ պնդումը` տափակաբանություն է, թե «ծիծաղը դավանանքներ չի ստեղծում»: Ինչպես թվում է, ծիծաղն ընդհանրապես իր սեփական խաղային դաշտից զատ ոչինչ չի «ստեղծում»: Սակայն նույնիսկ այդ տափակաբանության շուրջ հարկ է խորհել: Այո, դավանանքներ ստեղծելը` դա ծիծաղի գործառույթը չէ, բայց ահա իր ուժով հար անհասկանալի եւ անհասկանալի, թերասած եւ թերասելի կարծիքներ եւ դատողություններ, պատկերացումներ եւ գնահատանքներ պարտադրելը, այսինքն՝ նույն դոգմատները, այդպիսի ընդունակությունը ծիծաղի համար լիովին բնութագրական է, եւ ցանկացած ավտորիտարիզմ դրանից եռանդագին օգտվում է: Ծիծաղով կարելի է բերանը փակել, ինչպես խցոցով: Նորիցնոր պատրանք է ծնվում, թե անլուծելի հարցը վաղուց լուծվել է պատշաճ կողմով, իսկ նա, ով դա չի հասկացել, հետամնաց տխմար է` ո՞վ կուզենա նույնանալ ֆարսի կամ ծաղրանկարի պերսոնաժին:
Ծիծաղի ահաբեկությունը ոչ միայն հաջողությամբ փոխարինում է ճնշումներն այնտեղ, ուր վերջիններս ինչ-ինչ պատճառներով անկիրառելի են, բայց ոչ պակաս հաջողությամբ ճնշող ահաբեկության հետ այնտեղ, ուր այն կիրառելի է: «Ծիծաղը խարույկներ չի կանգնեցնում»` ի՞նչ ասել այդ առթիվ: Խարույկներն ընդհանրապես կանգնեցնում են մարդիկ, այլ ոչ թե մարմնավորված ընդհանուր հասկացությունները, անձնավորումներին տրված է գործել սոսկ փոխաբերությունների աշխարհում, ճարտասանության եւ պոեզիայի մեջ: Բայց երբ ահա խարույկը կանգնեցված է, ծիծաղը նրա շուրջ հաճախ է հնչում, եւ այդ ծիծաղը ներքաշված է դահճական մտադրության մեջ` զավեշտալի թասակները զոհերի գլխին եւ այլ ծիծաղական պարագաները` աուտոդաֆեի անհրաժեշտ պիտույքներն են:
«Ծիծաղի ետեւում երբեք բռնություն չի թաքցված»` ինչ տարօրինակ է, որ Բախտինն արել է այդ կտրուկ պնդումը: Ողջ պատմությունը տառացիորեն ճչում է դրա դեմ. հակառակի օրինակներն այնքան շատ են, որ ամենացայտուններն ընտրելու ուժ չկա: Աթենքում, դասական հնության ազնվագույն քաղաքում, մեծն Արիստոֆանեսը իր հասարակության համակիր, շատ զվարճալի էր գտնում ստրուկի կտտանքների մոտիվը, որպես դատական վկայի («Գորտերում»)… Քրիստոսին ծանակելու ավետարանական դրվագում մենք ասես գտնվում ենք ժողովրդական ծիծաղական մշակույթի ակունքներում, հինավուրց, հանց աշխարհը, պսակավորման-պսակազերծման ամբիվալենտ արարողակարգում, բայց դրանով ստվերված է անմեղի տառապանքի դառը լրջությունը, ում միմոսական ծիսակատարությունից հետո կտանեն մահապատժի: Ինչ վերաբերում է արխաիկայի ժամանակներին, երբ պսակավորման-պսակազերծման ծեսը իմպրովիզացիա չէր, ինչպես հռոմեացի զինվորների համար 1-ին դարում Պաղեստինում` կանոնավորապես կրկնվող ծիսակարգով, ապա այն ժամանակ էլ բանը վերջանում էր ընտրյալի մահով, այնպես որ, ամենայն «կառնավալայնության» հիմքում արյուն է:
Անշուշտ, ծագումնաբանությունը չի կանխորոշում գնահատիչ դատողությունը` շատ էլ որ ինչ-որ բաղադրիչներ գենետիկորեն կապված են արխաիկայի արյունալի ծեսերին, բայց որպեսզի հավատաս ծիծաղական ավանդույթի բնական անմեղությանը, այսպես ասած, նրա անարատ հղիությանը, նրա բնույթի անհամատեղելիությանը բռնությանը, դա էլ չի տրամադրում… Բախտինի հերոս Ֆրանսուա Ռաբլեին անձնապես նողկանք էին պատճառում դավանական արյունահեղությունները, բայց ոչ այն պատճառով, որ նա ժողովրդական ծիծաղի ինկարնացիան էր, այլ այն պատճառով, որ նա հումանիստ էր` մարդասերի մտայնությամբ, սակայն Ռաբլեի դարը անթիվ բողոքական ծաղրանկարներ է տեսել պապի վրա եւ բազում կաթոլիկական ծաղրանկարներ` Ռեֆորմացիայլի գործիչների վրա, անհամար ֆարսային արարմունքներ` մի կողմից` մյուսի վրա, շատ հաճախ տաղանդաշատ եւ մշտապես նախատեսված զանգվածային «հրապարակային» արձագանքման համար:
Իսկ եթե վերցնենք ռուսական պատմությունը, եթե այնտեղ առանձնանում է «կառնավալային» մոնումենտալ մի կերպար, ապա դա, իհարկե, Իվան Ահեղն է, ով ամենից լավ էր գլուխ հանում ամեն տեսակի ամբիվալենտությունից, եւ ով ստեղծել էր օպրիչնիկների բացառիկ վանական-ծաղրածուական ծիսականությունը: Եվ ռուսական ժողովրդական հեքիաթն ընդունեց ռուսական ինքնակալներից ամենաարյունարբուին՝ հենց որպես սարսափելի, բայց մեծ զավեշտաբանի… Իվան Ահեղը, ինչպես հայտնի է, օրինակելի տիպար էր Ստալինի համար, եւ ստալինյան ռեժիմը չէր կարող գործել առանց իր «կառնավալի»` առանց ժողովրդական երեւակայության ամբիվալենտ ձեւերի, առանց հոգեբանորեն ճշգրիտ հաշվարկված ճակատագրի անվի պտույտների: Դե, ավելի վաղ էլ, 20-ական թվականներին, ինչո՞վ կառնավալ չէր Աստծո դատը կոմերիտական ժողովներում: Որքան շատ էր երիտասարդ, կարմրաթուշ, ֆիզկուլտուրային ծիծաղը, որն իր ամուր ատամներն էր փորձում «հին աշխարհի» արժեքների վրա:
Ծիծաղի եւ բռնության, կառնավալի եւ ավտորիտարության միջեւ ամենաուղղակի կապի օրինակները չափազանց շատ են: Կուզենայի առանձնացնել երկու դեպք: Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ Կոնդորսեն «ծիծաղի միջոց էր» հորինել` այսպես կոչված, սահմանադրական հոգեւորականությունը չընդունող միանձնուհիների վրա ներգործելու մեթոդ. միանձնուհիներին որսում էին փողոցում, ի տես ժողովրդի մերկացնում եւ ճիպոտով ծեծում էին… Երկրորդ դեպքը մեր ժամանակներին ավելի մոտ է` դա այլախոհների դեպքում գերչակի ձեթ կիրառելն էր Մուսոլինիի Իտալիայում: Ես, անշուշտ, չեմ պատրաստվում եվրոպական մտքի պատմության մեջ իր տեղն ունեցող Կոնդորսեին հավասարեցնել փծուն սեւ բլուզավորներին: Առավել կարեւոր է ինձ համար թյուրիմացությունից խուսափելը այլ մի կետում` մտքովս անգամ չի անցնում ստվեր նետել Բախտինի փիլիսոփայական ինտենցիաների մաքրության վրա, ում բոլոր ջանքերն անմնացորդ տրվել էին ոգու ազատության պաշտպանությանը պատմության այն ժամին, երբ դա կարող էր անհուսալի բան թվալ: Միխայիլ Միխայլովիչի մարդկային դիրքորոշման ողջ իմաստը կարող են, երեւի թե, հասկանալ միայն նրանք, ովքեր թե նրա համերկրացիներն էին, եւ թե` ժամանակակիցները, մեր երախտագիտությունը նրա հանդեպ երբեք չպիտի նվազի: Սակայն մտքի թագավորությունում այլ օրենքներ են իշխում, որոնք վատ են համատեղվում ակնածանքին: Որպեսզի պարզաբանես այս կամ այն մտքին բնորոշ բոլոր հնարավորությունները, անհրաժեշտ է առանց որեւէ ակնածանքի տարակերպ շրջել այն, ներառնել ամենատարօրինակ կապակցումների մեջ: Եվ այդու հարց տանք` կարելի՞ է արդյոք չնկատել, թե որքան հարթ են երկու անարգումները անհամաձայնների դեպքում, եւ «միջոցը ծիծաղի համար» եւ գերչեկի ձեթը տեղավորվո՞ւմ են Ռաբլեի մասին գրքի կատեգորիաների համակարգում:
Թե որ ամեն ինչ կապակցվում է, երկու դեպքում էլ կարելի է ամեն ինչ գտնել` ոչ միայն ծիծաղական ցածրացումը, նյութամարմնական ներքնախավի տոպիկայի օգտագործումը (ինչպես ասում է Բախտինը այլ մի տեղ, «հուժկու շարժումը ցած»), բայց նաեւ, որն ավելի սկզբունքային է, ամբիվալենտությունը՝ անպարփակ գալիքի առույգ հեռանկարը: Իրականում, մահապատժի, հաշվեհարդարի, բարոյական վերացման պատկերը ամբիվալենտորեն հավասարեցված է մի դեպքում` երիտասարդացման արքետիպին, իսկ մյուս դեպքում` ապաքինման, եւ երկու դեպքում էլ` նորոգման:
Միանձնուհիներին, ըստ մտահղացման՝ ի մանկություն վերադառնալու եւ այնտեղից նոր կյանք սկսելու հավանականություն է տրվում, ծեծից հետո դառնալ քաջարի օրինապահ աղջնակներ, որ խելքները գլուխներն են ժողվել: Նա, ում մտքերը՝ համահունչ չէին ֆաշիզմի դարաշրջանին, առաջարկվում էր գիտակցել այդ մտքերը որպես աղտեղությունների կուտակներ, որ թունավորում են նրա օրգանիզմը, «փոխաբերության նյութականացումը», որ շատ տիպական է կառնավալի համար, այնուհետեւ ենթարկվել լուծողականի ազդեցությանը, անցնել «ծիծաղական» նվաստացման միջով, եւ ծեծված միանձնուհիների նման զգալ քեզ տակը կեղտոտող փոքրիկ տղա: Քեզ զգալ միաժամանակ դիակ եւ երեխա` ինչո՞վ չէ ծնող մահվան ամբիվալենտությունը:
Բախտինը ամենայն կերպ շեշտում էր ամեն ինչի անպատրաստությունը, անպարփակությունը, ինչում որ կյանք կա, եւ դա նրա կողմից պայքարի հնարավորության որոնում էր նրանց դեմ, ով ուզում էր իշխել կյանքին եւ գոցել պատմությունը: Դժբախտությունն այն է, որ տոտալիտարիզմը յուրապես լավ գիտի անպատրաստի, անպարփակի, կերպավորելիի արժեքը, իր հետաքրքրությունն ունի առ այն, որպեսզի չափազանցնի գոյության այդ կողմերը, աղավաղելով դրանք, շրջապատելով դրանք նրանց ներհատուկ ամբիվալենտ ծիծաղի գերզգայական պսակով եւ ոչնչի հետ հաշվի չնստող առույգությամբ: Պատրաստ նա համարում է միայն իրեն, ավելի ճիշտ` անառարկելիության ատրիբուտ, ամեն մի ակնթարթ ենթակա է «առաջնորդի» կամքի արտահայտմանը, կամքի արտահայտությունների բովանդակությունը իմպրովիզացիոն է: Իրականությունը պետք է պլաստիկ լինի, որպեսզի այն վերցնես ու ձեւափոխես: Մարդիկ պետք է անպատրաստ, անչափահաս, կայացման մեջ լինեն, որպեսզի հնարավոր լինի նրանց վերադաստիարակել, «վերակոփել», նրանց հետ պետք չէ հաշվի նստել, եւ պետք չէ լուրջ ընդունել, եւ նրանք չպետք է տրտնջան, որովհետեւ ամեն ինչ առջեւում է, ինչպես երեխաների դեպքում:
Եվ ամեն դեպքում Բախտինը ճիշտ էր, խորապես ճիշտ էր, երբ իր հույսը դնում էր այն բանի վրա, որ քանի դեռ ժողովուրդը ժողովուրդ է, վերջին խոսքը դեռ չի ասված: Այլ երկրային հույս, բացի հույսն առ այն, որ մարդիկ թույլ չեն տա իրենց ծրագրավորել, չկա: Բախտինը իրավունք ուներ այդ հույսը կապել գլխավորապես «սթափ ծաղրականության» հետ` զանգվածային գաղափարական հիստերիաների շրջանում այդպիսի միտումը հասկանալի է: Նա անմահ ուժով ասել է` «Ժողովուրդը երբեք չի կիսում իշխող ճշմարտության պաթոսը: Եթե ազգին վտանգ է սպառնում, նա կատարում է իր պարտքը եւ փրկում է ցեղը, բայց նա երբեք լուրջ չի ընդունում դասակարգային պետության հայրենասիրական լոզունգները, նրա հերոսականությունը պահպանում է իր սթափ ծաղրականությունը ողջ իշխող իշխանության ճշմարտության նկատմամբ: Այդ պատճառով դասակարգային գաղափարախոսը իր պաթոսով եւ իր լրջությամբ երբեք չի կարող ներթափանցել ժողովրդական հոգու ուղնուծուծի մեջ, նա այդ ուղնուծուծում հանդիպում է իր լրջության համար անհաղթահարելի ծաղրական եւ անպատկառ զվարթության անջրպետին, ուրախ հիշոցի կառնավալային կայծին, որն այրում է ամենայն սահմանափակ լրջություն»… Բախտինը բացարձակեցնում էր ծիծաղն այնպես, ինչպես էքզիստենցիալիստները, իր ժամանակակիցները բացարձակեցնում էին acte gratuit-ը (ֆրանս.՝ անշահախնդիր արարքը), եւ հենց նույն պատճառով. երբ ազատության պաշտպանությունը վարվում է ամենավերջին կետում, գայթակղություն է ծնվում ձեռքում ինչ-որ թալիսման սեղմել` ծիծաղը, acte gratuit-ը` բռնվել դրանից, ինչպես ջրահեղձը բռնվում է շյուղից, եւ հավատալ, որ քանի դեռ զգում ես այն ձեռքումդ, ազատությունը կորսված չէ: Դա շատ հասկանալի վարք է: Սակայն ազատության հարցը շատ ավելի բարդ եւ միաժամանակ՝ շատ ավելի պարզ է: