Մանդելշտամը Հայաստանում
Մենք վերադարձանք Հայաստանից եւ ամենից առաջ փոխեցինք մեր ընկերուհու անունը: Բոլոր նախորդ անունները անհամ թվացին` Աննուշկա, Անյուտա, Աննա Անդրեեւնա: Վերջինը մնաց, իհարկե, միշտ: Նրանք ծանոթացել էին, երբ դեռ դեղնակտուց պատանիներ էին, իսկ նրանց սերնդում պատանյակները միմյանց անուն-հայրանունով էին դիմում: Բայց նոր անունը փակչեց նրան, ընդհուպ մինչեւ վերջին օրերը ես նրան այդ անունով էի կոչում, այդպես էր նա մակագրում իր նամակներում` Անուշ: Անուշ անունը մեզ հիշեցնում էր Հայաստանը, որի մասին Մանդելշտամը, ինչպես նա ամենուր գրում է, չէր դադարում երազել: Նա հիշում էր ճախարակի մասին ոտանավորը` ես չեմ հանդգնում գրառել այն տառադարձությամբ. տարիների ընթացքում, երեւի թե, հնչյունները խառնվել են, բայց հայկական ճախարակը ապրում էր մեր մեջ` շուբերտյանի հետ:
Մանդելշտամը հայերեն էր սովորում, ախորժանք ապրելով այն գիտակցությունից, որ շուրթերի մեջ դարձնում է իսկական հնդեվրոպական արմատները: Նա համոզում էր ինձ, որ չկորսված հայկական ֆլեքսիան (լեզվ.` թեքումը)` հենց լեզվի ծաղկումն է, նրա ստեղծագործական շրջանը: Ես մտաբերում էի Հումբոլդտին, եւ ինչպես ճշմարիտ պոտեբնիստուհի, ապացուցում էի, որ ժամանակակից լեզուներն ավելի լավն են: Ես դեռ այն ժամանակ կասկածում էի, որ հին հայերենը, այն, կարծեմ, գրաբար է կոչվում, նրա մեջ դուրս է մղում փշրանքները ժամանակակից լեզվի, որը նա հասցրել էր սովորել: Եվ դա մի անգամ հաստատվեց: Զբոսնելիս, պատահեցինք մի մանչուկի, ով նստած էր առվակում, մի խոսքով` կեղտի մեջ: Մանդելշտամը պաշտում էր երեխաներին, իսկ Հայաստանի սեւաչյա սնդիկներով չէր դադարում հիանալ: Նա կամեցավ հայրական հոգածություն ցուցաբերել եւ մանչուկին բացատրել, թե ինչպես պետք է իրեն պահի: Իսկ նա ռուսերեն չգիտեր: «Կեղտ է,- ասաց Մանդելշտամը ինձ անհայտ լեզվով,- չի կարելի, լավ չէ, կեղտ է…: Նա այդ ամենն ինձ համար ռուսերեն թարգմանեց, իսկ մանչուկը աչքերը չռել էր, լսելով, հավանաբար, ինչ-որ բանով հարազատ, բայց ամենեւին անծանոթ հնչյունները` Մովսես Խորենացու կամ մեծ հայ գրականության գուցե թե այլ գրողի կամ տարեգրի լեզուն, որն այնքան երջանկություն էր պարգեւել Մանդելշտամին:
Մենք լսում էինք Կոմիտասի միաձայն երգերը, եւ Մանդելշտամը, ով հիանալի լսողություն ուներ, հետո հիշում էր դրանք, թե՛ Մոսկվայում, եւ թե՛ Վորոնեժում: Հայկական ճարտարապետության նկատմամբ իր վերաբերմունքի մասին նա ինքն է պատմել:
Ճամփորդությունը Հայաստան տուրիստական քմայք չէր, եւ ոչ էլ պատահականություն, այլ, գուցե թե, մանդելշտամյան պատմագիտական գիտակցության ամենախորունկ շերտերից մեկը: Նա՝ ինքը, իհարկե, դա այդպես չէր կոչում, իր համար դա չափազանց բարձրագոչ կլիներ, եւ ես ինքս դա հասկացա նրա մահից շատ տարիներ անց, տնտղելով նրա նոթատետրերը եւ ընթերցելով մտքերն ու խոսքերը, որոնք մենք չհասցրինք միմյանց ասել: Մշակույթի ավանդույթը Մանդելշտամի համար երբեք չէր ընդհատվում` եվրոպական աշխարհն ու եվրոպական միտքը ծնվել էին Միջերկրածովքում` այնտեղ էր սկսվել այն պատմությունը, որում նա ապրում էր, եւ այն պոեզիան, որում նա գոյում էր: Կովկասի-սեւծովյան մշակույթները` նույն գիրքն է, «Որով ուսանում էին առաջին մարդիկ»: Զուր չէ Արիոստոյին նվիրված ուղերձում նա ասում. «Լայնշի-եղբայրական միեղեն ծփանքում կմիախառնենք լազուրդ Սեւ ծովին»: Մանդելշտամի համար այցը Հայաստան վերադարձ էր հայրենի օրրան` այնտեղ, ուր ամեն ինչ սկսվել էր` առ հայրեր, արմատներ եւ ակունք: Երկարատեւ լռությունից հետո բանաստեղծությունները վերադարձան առ նա Հայաստանում եւ այլեւս չլքեցին նրան…
Մենք շատ էինք ճամփորդում Հայաստանում եւ շատ բան էինք տեսնում, թեպետ, իհարկե, ոչ ամենը, ինչ կկամենայինք: Մարդկանց մենք քիչ գիտեինք: Տեսել էինք Սարյանին, հրաշալի նկարչին: Նա մեզ մոտ հյուրանոց եկավ հենց առաջին օրը, երբ մենք մի քանի ժամ շարունակ սպասում էինք, որ մեզ համար տրամադրեն, իսկ հյուրասեր տանտերերը` Հայաստանի մշակույթի գործիչները` զանգահարում էին բոլոր համարներով եւ ի վերջո հյուրանոցի համառ տիրոջը հաղթեցին: Հետո մենք եղանք Սարյանի արվեստանոցում: Որքան հիշում եմ` նա մեզ ցուցադրում էր իր «կապույտ շրջանը», այն օրից ի վեր անցել է քառասուն տարի, բայց այդպիսի բաները սովորաբար հիշվում են: Մենք գիտեինք Թամանյանին եւ երիտասարդ ճարտարապետներին եւ լսում էինք նրանց վեճերի մասին, որոնք միշտ լինում են արվեստում, երբ այն ապրում եւ շնչում է: Սեւանում հանդիպեցինք գիտնականների, այդ մասին պատմել է ինքը՝ Մանդելշտամը, եւ նա շատ էր ուրախանում հայկական մտքի եւ զրույցի բարձր մակարդակից:
Ամենակարեւոր ընկերությունը մեզ սպասում էր Թիֆլիսում: Մեզ մոտ հյուրանոց եկավ Եղիշե Չարենցը, եւ մենք նրա հետ երկու թե երեք շաբաթ անցկացրինք՝ հանդիպելով համարյա ամեն օր: Ես հասկանում եմ, թե ինչու ազատ ընկերական հարաբերություններ ստեղծվեցին Չարենցի համար օտար Թիֆլիսում, եւ ոչ թե Երեւանում, բայց բանն այդ չէ… Ես հիշում եմ, թե ինչպես սկսվեց ծանոթությունը: Մանդելշտամը Չարենցին կարդաց Հայաստանին նվիրված իր առաջին բանաստեղծությունները` նա դրանք այն ժամանակ նոր էր սկսել գրել: Չարենցը լսեց ու ասաց. «Ձեզնից, ոնց որ թե, գիրք է հորդում»: Ես այդ բառերը ճշգրիտ եմ հիշում, որովհետեւ Մանդելշտամն ինձ հետո ասաց. «Դու լսեցիր, թե ինչպես նա ասաց` նա իսկական բանաստեղծ է»: Ես այն ժամանակ դեռեւս չգիտեի, թե ինչ բան է բանաստեղծի համար «գիրքը»` դա ամբողջական կառույց է, մեծ ամբողջություն: Հետո ինչ-որ առիթով Պաստեռնակն ինձ ասաց «գրքի լինելիության հրաշքի» մասին, եւ Աննա Անդրեեւնան` Անուշը` նույնպես: Այս ամենը ի մի բերվեց Չարենցի խոսքերով, եւ մենք միշտ հիշում էինք, որ Երեւանում իսկական բանաստեղծ է ապրում: Եվ ես այլ բան չեմ հիշում այդ խոսքերից: Չէ՞ որ անկարելի է գրառել ամուսնու կամ ընկերոջ խոսքերը, ում հետ թեյ ես խմում, զբոսնում ես եւ փնտրում, թե որտեղ ծխախոտ գնես, այն ժամանակ հանկարծ ծխախոտային ճգնաժամ սկսվեց, եւ տղամարդիկ ծանոթություն հաստատեցին մանչուկների մի ողջ խմբի հետ, որովհետեւ անհնար էր զրուցել առանց ծխախոտի, իսկ նրանք խոսում էին շատ եւ երկար: Գուցե թե Չարենցի խոսքերը, թե գիրք է հորդում, այն ընկերական ողջույնն էր, առանց որի չի կարող աշխատել եւ ոչ մի բանաստեղծ, իսկ մեր կյանքում այն ստանալը հեշտ չէր: Հայաստանը, Չարենցը, համալսարանական ծերունիները, երեխաները, գրքերը, հիասքանչ երկիրը եւ նրանից ծնված ճարտարապետությունը, միաձայն երգն ու կենաց ողջ կարգն այդ երկրում` այն է, ինչը Մանդելշտամին «Երկրորդ շնչառություն» պարգեւեց, եւ որով նա ապրեց իր մնացած կյանքը: Կյանքի վերջին տարում՝ Վորոնեժում, նա կրկին հիշեց Հայաստանը, եւ նա բանաստեղծություն ուներ գանգի մեջ փորված աչքերով այն մարդկանց մասին, ովքեր զրկվել են «թթի պաղությունից»… Այդ բանաստեղծությունը կորել է: Սակայն առանց այդ էլ հայկական թեմայով է ներթափանցված նրա ստեղծագործության ողջ հասուն շրջանը:
Իմ կտակը
«Ժամանակն է արդեն մտածելու,- հաճախ էի ես ասում Մանդելշտամին,- թե այս ամենը ում է հասնելու… Շուրիկի՞ն»: Նա պատասխանում էր` «Մարդիկ կպահպանեն… Ով պահպանի` նրան էլ կհասնի»: «Իսկ եթե չպահպանե՞ն»: «Եթե չպահպանեն, ուրեմն դա ոչ մեկին պետք չէ եւ ոչինչ չարժե…»: Դեռեւս ողջ էր սիրելի զարմուհին` Օ. Մ. Տատկան, բայց այդ զրույցներում Օսիպ Մանդելշտամը երբեք նույնիսկ նրա անունը չէր հիշատակում: Նրա համար բանաստեղծությունները եւ արխիվը արժեք չէին, որը պետք է կտակել, այլ ավելի շուտ լուր էր, որ շշի մեջ փակված նետված է օվկիանոս, ով որ կգտնի այն ափին, նրան էլ պատկանում է, ինչպես ասված է վաղ շրջանի` «Զրուցակցի մասին» հոդվածում: Իր արխիվի հանդեպ այդ վերաբերմունքին նպաստում էր մեր դարաշրջանը, երբ ավելի հեշտ էր բանաստեղծությունների համար զոհվելը, քան դրանց համար հոնորար ստանալը: Օսիպ Մանդելշտամը իր բանաստեղծություններն ու արձակը դատապարտել էր «վայրի» պահպանման, սակայն, եթե հույսդ դնես միայն այդ կերպի վրա, բանաստեղծությունները տեղ կհասնեն անհավանականորեն խեղաթյուրված: Բայց ես պատահաբար փրկվեցի, չէ՞ որ մենք միշտ մտածում էինք, որ միասին կզոհվենք, եւ ես տիրապետեցի ձեռագրերը պահպանելու զուտ խորհրդային արվեստին: Դա հանաք բան չէ, այն օրերին մարդիկ, խելագար ահով համակված, մաքրում էին իրենց գրասեղանների դարակները, հերթով ամեն ինչ ոչնչացնելով` ընտանեկան արխիվները, ընկերների եւ ծանոթների լուսանկարները, նամակները, նոթատետրերը, օրագրերը, ձեռքի տակ ընկած բոլոր փաստաթղթերը, նույնիսկ խորհրդային թերթերն ու նրանցից պոկած նյութերը: Այդ արարքներում խելագարությունը համակցվում էր առողջ բանականությանը: Մի կողմից, ոչնչացման բյուրոկրատական մեքենան ոչ մի փաստի կարիք չէր զգում, եւ ձերբակալությունները կատարվում էին՝ ըստ գաղտնի գրասենյակային կամայականության: Մեղադրման համար բավ էր հանցագործությունների խոստովանությունը, որին հեշտությամբ հասնում էին քննիչների գիշերային կաբինետներում, կոնվեյերային կամ պարզունակացված հարցաքննությունների ճանապարհով: «Խմբակային» գործի ստեղծման համար քննիչը կարող էր մի թնջուկի մեջ հավաքել միանգամայն օտար մարդկանց, բայց ամեն դեպքում մենք գերադասում էինք մեր ծանոթների ցուցակը, նրանց նամակներն ու գրությունները քննիչներին չտալ, որպեսզի նրանք հանկարծ չմտադրվեն իրական հումքի վրա գործ սարքել… Եվ այժմ էլ, ըստ հին հիշողության, իսկ գուցեեւ՝ գալիք անախորժությունների կանխազգացումով, Ախմատովայի ընկերները վախեցան, լսելով, որ արխիվներ են վաճառվել` նրա ընթերցողների նամակները եւ այն տետրերը, ուր նա կարճատեւ դադարի ընթացքում սկսել էր գրառել, թե ով եւ որ ժամին պետք է իրեն այցելեր: Ես, օրինակ, մինչեւ այսօր չեմ կարողանում որեւէ նոթատետրի մեջ գրանցել իմ ծանոթների հեռախոսահամարները, որովհետեւ ընտելացել եմ զգուշանալ այդպիսի «փաստաթղթերից»… Մեր դարաշրջանում ձեռագրերի պահպանումը յուրահատուկ նշանակություն է ձեռք բերել` դա մի արարք էր, որը հոգեբանորեն մոտ էր ինքնազոհողությանը` բոլորը պատռում, այրում եւ ոչնչացնում են թղթերը, իսկ ինչ-որ մեկը փայփայանքով, ի հակառակ ամեն ինչի, պահպանում է այդ մի բուռ մարդկային ջերմությունը: Օսիպ Մանդելշտամը ճիշտ էր, հրաժարվելով անվանել ժառանգին եւ պնդելով, որ ժառանգման իրավունքը տալիս է այդ միակ մեզ մոտ հնարավոր հարգանքն առ պոեզիա` պահել, պահպանել, քանի որ դա պետք է մարդկանց եւ պիտի ապրի… ինձ հաջողվեց փրկել որոշ բաներ արխիվից եւ համարյա բոլոր բանաստեղծությունները, որովհետեւ ինձ օգնում էին զանազան մարդիկ եւ իմ եղբայր Եվգենի Յակովլեւիչ Խազինը: Պահպանողներից ոմանք զոհվեցին ճամբարներում, եւ նրանց հետ՝ այն, ինչը ես տվել էի նրանց, մյուսները չվերադարձան պատերազմից, բայց նրանք, ովքեր ողջ մնացին, ինձ վերադարձրին իմ թղթերը, ի բացառյալ Ֆինկելշտեյն-Ռուդակովայի, ով այժմ դրանցով առեւտուր է անում: Պահպանողների մեջ էր նաեւ Գորկու ապօրինի եւ չընդունված աղջիկը, ով ապշելիորեն նման էր Գորկուն` համառ եւ խելոք դեմքով մի կին: Երկար տարիներ նրա մոտ էր «Չորրորդ արձակը»: Այդ կինը բանաստեղծություններ ընթերցողների թվին չէր պատկանում, բայց նրա համար ոնց որ թե հաճելի էր ռուս ինտելիգենցիայի հինավուրց ավանդույթներն ու այն գրականությունը պահպանելը, ինչը չէր սիրում իր հայրը: Իսկ ես անգիր գիտեի Օսիպ Մանդելշտամի թե՛ արձակը եւ թե՛ բանաստեղծությունները, չէ՞ որ կարող էր պատահել, որ թղթերը կորչեին, իսկ ես ողջ մնայի, եւ անդադար արտագրում էի նրա գործերը: «Զրույց Դանթեի մասին» երկը տասնյակ օրինակներով արտագրվել էր, բայց մինչեւ մեր օրերը հասան միայն երեքը:
Այժմ ես նոր խնդրի առաջ եմ կանգնած: Պահպանողների հին սերունդը մահանում է, եւ իմ օրերն էլ մոտենում են ավարտին, իսկ ժամանակը հեռացնում է նպատակը. նույնիսկ «Բանաստեղծի գրադարան» շարքի փոքրիկ ժողովածուն, նույնիսկ այն, արդեն տասնմեկ տարի է, չի հրատարակվում (այս տողերը ես գրում եմ 1966թ. դեկտեմբերին): Բոլոր բնագրերը առաջվա պես օտար ձեռքերում են: Մանդելշտամը հավատում էր պետական արխիվներին, բայց ես` ոչ: Չէ՞ որ արդեն 20-ական թթ. սկզբներին սկսվեց «Օլդենբուրգի գործը», ով գիտությունների Ակադեմիայի արխիվում պահպանության տակ էր վերցրել ղեկավարությանն անհաճո փաստաթղթեր, որոնք, ըստ նրա խոսքերի, պատմական արժեք ունեին. ընդ որում, մենք երաշխավորված չենք «մշակութային հեղափոխության» նոր փուլից, երբ նորից կսկսեն մաքրել արխիվները: Այժմ արդեն պարզ է, որ ես այդ գրքերի հրատարակությունը չեմ տեսնի, եւ, որ այդ գրքերն իրենց արժեքը չեն կորցրել, մնացած լինելով օտարների սեղանների դարակներում: Ահա թե ինչու ես դիմում եմ Գալիքին, որը արդյունքները կամփոփի, եւ խնդրում եմ Գալիքին, եթե նույնիսկ այն շատ հեռու է, կատարել իմ կամքը: Ես կամքս արտահայտելու իրավունք ունեմ, քանի որ իմ ողջ կյանքը վատնել եմ զոհված բանաստեղծի բանաստեղծությունների եւ արձակի պատառիկների պահպանման վրա: Սա ժառանգի եւ այրու վուլգար իրավունքը չէ, այլ` սեւ օրերի ընկերոջ: Գործի իրավաբանական կողմն այսպիսին է` երկրորդ գործով արդարացումից հետո ինձ մեխանիկորեն, ինչպես եւ մյուս արդարացված գրողների այրիներին, ժառանգության իրավունք տվեցին մինչեւ տասնհինգ տարի (մինչեւ 1972թ., ինչպես մեզ մոտ նախատեսված է օրենքով): Ողջ իրավաբանական պրոցեդուրան տեղի էր ունենում ոչ թե Գրողների միությունում, այլ պարզապես նոտարի մոտ, այդ պատճառով իմ առաջ ոչ մի խոչընդոտ չստեղծեցին, եւ ամեն ինչ տեղի ունեցավ մարդավարի: Ժառանգության իրավունքի մասին իրավաբանական ակտը դրված է սեղանիս դարակում, քանի որ ես հիմա նստակյաց կյանք եմ վարում, իսկ մինչ այդ մոտ տասը տարի այն պահում էի ճամպրուկի մեջ: Տեսականորեն ես կարող էի արգելել Մանդելշտամ տպագրելը` դրական գործողություն, թույլատրելը` իմ իշխանությունից վեր է: Դե, առաջին հերթին՝ ինձ ոչ ոք բանի տեղ չի դնի, եւ երկրորդ՝ միեւնույն է, չեն տպագրում եւ սոսկ երբեմն ինչ-որ կայտառ ամսագրիկներ կամ թերթեր ինչ-որ բան են խցկում իրենց «թափառիկ ցուցակներից», չէ՞ որ, ինչպես ասում էր Աննա Անդրեեւնան, մենք ապրում ենք «նախագուտենբերգյան շրջանում» եւ անհրաժեշտ գրքերի «Թափառիկ ցուցակներն» ավելի ակտիվ են տարածվում, քան տպված գրքերը: Այդ ամսագրիկները, եթե բարեհաճ են լինում, իրենց տպագրությունների համար մի քանի գրոշ են ուղարկում, եւ ես դրա համար ուրախանում եմ, քանի որ դրանում նոր կյանքի շորշոփն է… Ահա եւ իմ բոլոր ժառանգական իրավունքները, եւ ինչպես ես արդեն ասացի, ինձ ոչ ոք բանի տեղ չի դնում: Եվ իմ վերջին կամքն արտահայտելու մեջ ինձ այնպես եմ պահում, ասես դարակիս մեջ ոչ թե ինչ-որ չնչին թղթի կտոր է, այլ լիիրավ փաստաթուղթ, որն ընդունում եւ հաստատում է իմ անառարկելի իրավունքներն այդ տխրամած ժառանգության նկատմամբ:
Իսկ եթե որեւէ մեկը մտադրվի վիճարկել այդ ժառանգությունը տնօրինելու իմ բարոյական եւ իրավաբանական իրավունքները, ես կհիշեցնեմ ա՛յ թե ինչի մասին: Երբ մեր մոնումենտալ դարաշրջանը ինձ ձերբակալելու հրահանգ էր տալիս, խլում վերջին կտոր հացս, վռնդում էր աշխատանքից, ծանակում էր, Մոսկվայից վտարեց ոչ միայն 1938-ին, այլեւ 1958թ., ոչ մի մարդ իրեն իրավունք չվերապահեց կասկածի տակ առնել այրու իմ իրավունքները: Ես ողջ մնացի եւ արխիվի մնացուկները` ի հակառակ եւ ընդդեմ սովետական գրականության, պետության եւ հասարակության, նրանց վուլգար անտեսման շնորհիվ:
Կա հրաշալի մի օրենք` մարդասպանը միշտ թերագնահատում է իր զոհի ուժերը, նրա համար տրորվողն ու սպանվողը «մի բուռ ճամբարային փոշի է», դողացող ստվեր… Ո՞վ կհավատա, որ նրանք կարող են հառնել ու խոսել: Սպանելիս՝ ուզածդ մարդասպան ծիծաղում իր զոհի վրա եւ կրկնում է` «Մի՞թե սա մարդ է… Մի՞թե սա բանաստեղծ է կոչվում»: Նա, ով խոնարհվում է ուժի առջեւ, ճշմարիտ բանաստեղծին եւ իսկական մարդուն պատկերացնում է պոտենցիալ մարդասպանի տեսքով` «Սա մեզ բոլորիս ցույց կտա…»: Իր տանջած, տառապյալ զոհերի թերագնահատումն անխուսափելի է, եւ հենց դրա շնորհիվ իմ եւ ինձ մոտ մնացած թղթերի կապոցի մասին մոռացել էին: Եվ այդ՝ ի հակառակ եւ ընդդեմ բոլորի փրկությունը ինձ իրավունք է տալիս տնօրինել իմ իրավաբանորեն ձեւակերպված ժառանգությունը:
Սակայն իրավաբանական իրավունքը 1972թ. սպառվում է` պետությունը սահմանափակել է նրա ժամկետը: Նույն հաջողությամբ այն կարող էր չեղյալ հայտարարել այդ իրավունքը կամ ուրիշ մի թիվ ասել: Նույնքան կամայական է ժառանգորդներին ոչ թե լրիվ հոնորար տալը, այլ հիսուն տոկոսը: Ինչո՞ւ հիսուն, այլ ոչ թե՝ յոթանասուն կամ քսան: Ի դեպ, ես ընդունում եմ, որ պետությունը իրավունք ունի ինչպես ասես վարվելու նրանց հետ, ում նա ստեղծել է, կանչել է անգոյությունից, ում որ հովանավորել է, ում որ փայփայել է, մխիթարել է փառքով եւ հարստությամբ:
Մի խոսքով` գնել է արմատներով, ողջ բողբոջներով ու տերեւներով: Ժառանգական տասնհինգամյակը մեր գրականության վերաբերյալ՝ սոսկ մեր պետության հավելյալ ողորմածությունն է, դե, նաեւ զիջումը եվրոպական ավանդույթին: Սակայն ես վիճարկում եմ այդ տասնհինգ տարին Մանդելշտամի պարագայում։ Ի՞նչ է արել պետությունը նրա համար, որպեսզի վերցնի նրա գրական ժառանգության սկզբում՝ հիսուն, իսկ հետո՝ ողջ հարյուր տոկոսը իր գրողական կազմակերպությունների, պաշտոնական կոմիսիաների եւ խմբագիրների օգնությամբ: Արդյո՞ք նրանք` հետմահու հրատարակությունների սափրված կամ բեղավոր, հարթակլոր սիրահարները պետք է տնտղեն իմ փրկած թերթիկները եւ որոշեն, թե ինչը արժե, իսկ ինչը չարժե տպագրել, որ գործերում է բանաստեղծը իր «բարձրության» վրա, իսկ ինչը չէր խանգարի տալ նրան վերանայելու: Իսկ հետո պետության եւ հրատարակչության միջեւ բաժանել, թող որ, չնչին հոնորարները: Ո՞ր տոկոսը նրանք կտան պետությանը, եւ ո՞րը` գրողական կազմակերպություններին: Ինչո՞ւ եւ ի՞նչ իրավունքով:
Ես վիճարկում եմ այդ իրավունքը եւ խնդրում եմ Գալիքին՝ ի կատար ածել իմ վերջին եւ միակ խնդրանքը: Որպեսզի ավելի լավ հիմնավորեմ այդ խնդրանքը, որը, հուսով եմ, կկատարի Գալիք պետությունը, ինչպիսի օրենքներ էլ նա ունենա. ես երկու խոսքով կթվարկեմ, թե ինչ է Մանդելշտամը ստացել Անցյալ եւ Ներկա պետությունից, եւ թե ինչով է նրան պարտական: Քսանական եւ երեսնական թվականներին ոչ լրիվ արգելքը` «ակտուալ չէ», «մեզ օտար է», «մեր ընթերցողը դրա կարիքը չունի» ուկրաինական, մեզ զվարճացնող «նե տրեբան», աղքատիկ վարձքի ձեռքբերումը` սեւ գրական աշխատանքը, «հովանավորների» որոնումը, թեկուզ ինչ-որ բան տպելու հույսով… Մամուլում` «բանաստեղծությունը թողել է», «անցել է թարգմանությունների», «Ինքն իրեն կրկնում է», լակեյական արձակ է» եւ դրա նման բաներ… 1934թ. հետո` լիակատար արգելք, նույնիսկ անունը չի տրվում մամուլում մինչեւ 1956թ., երբ այն հայտնվում է «դեկադենտ» տիտղոսով: Օսիպ Մանդելշտամի մահվանից հետո անցել է երեսուն տարի, իսկ նրա գիրքը դեռեւս «տպագրության է պատրաստվում»: Իսկ կենսագրականորեն` ազատ բնակեցումը 1934թ. Չերդինում եւ Վորոնեժում, իսկ 1938թ.՝ ձերբակալությունը, ճամբարը եւ անանուն գերեզմանոցը, ավելի ճիշտ՝ փոսը, ուր նրան նետել էին` ոտքի վրայի հաշվեպիտակով: Ձեռագրերի ոչնչացումը ձերբակալությունների ժամանակ, նրա լուսանկարների ջարդոտած նեգատիվները, նրա ձայնագրությունների փչացրած ժապավենները…
Այդ խեղաթյուրված անունը, այդ չտպագրված բանաստեղծությունները, այդ` Լուբյանկայի վառարաններում ոչնչացված գրողական արխիվը` դա էլ հենց իմ գրական ժառանգությունն է, որն ըստ օրենքի՝ 1972թ. պիտի անցնի պետությանը: Ինչպե՞ս է նա համարձակվում հավակնել այդ ժառանգությանը: Ես խնդրում եմ Գալիքին՝ պահպանել ինձ այդ օրենքներից եւ այդ ժառանգորդից: Ոչ թե բանտապահները պիտի լինեն կալանավորի ժառանգորդը, այլ նրանք, ով նրա հետ ագուցված էր միեւնույն ձեռնասայլակին: Մի՞թե պետությունը անհարմար չի զգում մի տրցակ ճամբարային բանաստեղծությունները բռնագրավելիս՝ նրանցից, ովքեր գիշերով, թաքնվելով, հանգուցյալին վշտակցելով՝ պահպանում էին նրանց հիշատակը: Նրանց ինչի՞ն է պետք այդ դեկադենտը:
Թող պետությունը լինի ժառանգորդը նրանց, ով ծախել է իր հոգին. չէ՞ որ այն ձրիաբար ոչ ամառանոցներ, ոչ պարգեւներ ոչ մեկին չէր տալիս: Դե դրանք էլ թող կրեն իրենց ժառանգությունը, թեկուզ եւ ոսկե ափսեով: Իսկ այն բանաստեղծությունները, որոնց համար կյանքով են վարձահատույց եղել, պետք է մասնավոր մնան, այլ ոչ թե պետական սեփականություն լինեն: Եվ ես դիմում եմ Գալիքին, որը դեռեւս շատ հեռու է, եւ խնդրում եմ տեր կանգնել զոհված կալանավորի հիշատակին եւ պետությանն արգելել դիպչել նրա ժառանգությանը, ինչ օրենքներ էլ որ նա վկայակոչի: Այդ անկշռելի կարողությունը պետք է հեռու պահել պետության ոտնձգություններից, եթե ըստ օրենքի կամ ի հակառակ օրենքի այն պահանջի: Ես չեմ ուզում լսել այն օրենքների մասին, որոնք պետությունը ստեղծում կամ ոչնչացնում է, կատարում կամ խախտում է, բայց միշտ հետեւելով օրենքի տառին, եւ, իր կարիքների եւ օգտի համար, ինչում ես համոզվել եմ, ապրելով կյանքս իմ գերօրինական պետության մեջ:
Բախվելով այդ ասորական հրեշին` պետությանը` իր մաքրագույն վիճակում, ես ընդմիշտ համակվեցի սարսափով նրա բոլոր դրսեւորույթների դեմ: Եվ այդ պատճառով, ինչպիսին էլ որ նա լինի այն Գալիքում, որին ես դիմում եմ, դեմոկրատական թե օլիգարխիկ, տոտալիտար թե ժողովրդական, օրինապահ թե օրինախախտ, թող նա մոռանա իր կասկածելի իրավունքները եւ թող թողնի այդ ժառանգությունը մասնավոր անձանց մոտ:
Թե չէ, մեկ էլ տեսար՝ այդ ժառանգությունից գոյացած հասույթները այն տվեց գրողական կազմակերպություններին: Կարելի՞ է արդյոք դա հանդուրժել. մեզանում այնքան շատ են գրականությունը հարգում, որ բանաստեղծական շնորհի տեր մարդկանց ուղարկում են սանատորիա, որտեղ նրա ետեւից գալիս է պետական կամքի կատարածուներով բեռնատարը, որպեսզի նրան ողջ-առողջ հասցնեն Լուբյանկայի տունը, իսկ այնտեղից` տաքացվող ապրանքավագոնով, որը լեփլեցուն էր լինում դատապարտյալներով, քարշ են տալիս ողջ երկրով մեկ մինչեւ ամենածայրամասը` օվկիանոսի մոտ, եւ առանց դագաղի նետում են փոսը, այնուհետեւ ոչ թե մահվանից տասնհինգ տարի անց, այլ` արդարացումից հետո տեր են դառնում նրա ժառանգությանը եւ դրանից եկող հասույթները օգտագործում են գրողական կազմակերպությունների օգտին, որպեսզի նրանք կարողանան մի գրողի եւս ուղարկել սանատորիա կամ ստեղծագործական տուն… Խելքին մոտ բա՞ն է: Պետությանը պետք է հեռու պահել այդ ժառանգությունից:
Ես ընդմիշտ խնդրում եմ Գալիքից, այսինքն՝ քանի դեռ գրքեր են հրատարակվում, եւ կան այդ բանաստեղծությունների ընթերցողները, այդ ժառանգության վրա իրավունքներ ամրագրել այն մարդկանց համար, ում անունները ես կտամ հատուկ փաստաթղթում: Թող որ դրանք լինեն տասնմեկը՝ ի հուշ Մանդելշտամի տասնմեկտողանի բանաստեղծությունների, եւ նրանք թող իրենք ընտրեն իրենց փոխարինողներին:
Ժառանգորդների այդ կոմիսիային ես հանձնարարում եմ արխիվի մնացուկների, գրքերի հրապարակման, բանաստեղծությունների վերահրատարակման, անտիպ նյութերի լույսընծայման անվերահսկելի տնօրինումը… Սակայն ես այդ կոմիսիային խնդրում եմ այդ ժառանգությունը պահպանել պետությունից, եւ չտրվել` ո՛չ նրա սպառնալիքներին եւ ո՛չ էլ հորդորներին:
Ես կյանքս ապրել եմ մի դարաշրջանում, երբ մեզանից յուրաքանչյուրից պահանջում էին. որ ամեն ինչ, ինչ որ մենք անում ենք, պետությանն օգուտ բերեր: Ես խնդրում եմ այդ կոմիսիայի անդամներին՝ երբեք չմոռանալ, որ մեր մեջ կա ինքնաբավ արժեք, որ ոչ թե մենք ենք կոչված պետությանը ծառայելու, այլ պետությունը` մեզ, որ պոեզիան ուղղված է մարդկանց, նրանց կենդանի հոգիներին եւ ոչ մի կապ չունի պետության հետ, ի բացառյալ այն դեպքերի, երբ բանաստեղծը, պաշտպանելով իր ժողովրդին կամ իր արվեստը, ինքն է դիմում պետությանը, ինչպես երբեմն պատահում է թշնամական ասպատակությունների ժամանակ` կոչով կամ նախատինքով: Մտքի ազատությունը, արվեստի ազատությունը, խոսքի ազատությունը` սրբազան հասկացություններ են, անժխտելի, ինչպես բարու եւ չարի հասկացությունները, ինչպես դավանանքի ու հավատի ազատությունը: Եթե բանաստեղծն ապրում է, ինչպես բոլորը, մտածում, տառապում, ուրախանում է, խոսում է մարդկանց հետ եւ զգում է, որ իր ճակատագիրն անբաժան է բոլոր մարդկանց ճակատագրից` ո՞վ կհամարձակվի պահանջել, որ նրա բանաստեղծությունները պետությանը օգուտ բերեն: Ինչո՞ւ է պետությունը համարձակվում իրեն ազատ մարդու ժառանգորդ հայտարարել: Ի՞նչ օգուտ ունի նա դրանից: Մանավանդ այն դեպքերում, երբ հուշն այդ մարդու մասին ապրում է մարդկանց սրտերում, իսկ պետությունն ամեն ինչ անում է, որ այն ջնջի: Ահա թե ինչու ես խնդրում եմ կոմիսիայի անդամներին, այսինքն՝ նրանց, ում ես թողնում եմ Մանդելշտամի ժառանգությունը, անել ամեն ինչ, որպեսզի պահպանվի հուշը զոհվածի մասին` ի ուրախություն նրան եւ ձեզ: Իսկ եթե իմ ժառանգությունը ինչ-որ փող բերի, ապա կոմիսիան ինքն է որոշում, թե ինչ անի դրանք` դրանք քամուն տալ, տալ մարդկա՞նց, թե՞ ծախսել սեփական հաճույքի համար: Միայն թե դրանցով որեւէ գրական ֆոնդ կամ դրամարկղ չստեղծել, ջանալ այդ փողերը ավելի պարզ ծախսել եւ ավելի մարդավարի` ի հիշատակ այն մարդու, ով այնքան սիրում էր կյանքը, եւ ում չթողեցին այն ապրել: Միայն թե ոչինչ չհասնի պետությանը եւ նրա արքունական գրականությանը: Եվ, բացի այդ, ես խնդրում եմ չմոռանալ, որ մահացածը միշտ մարդասպանից ուժեղ է, իսկ պարզ մարդը բարձր է նրանից, ով ուզում է նրան իրեն ենթարկել: Այդպիսին է իմ կամքը, եւ ես հուսով եմ, որ Գալիքը, որին ես դիմում եմ, կհարգի նրան թեկուզ այն բանի համար, որ ես կյանքս նվիրաբերել եմ զոհվածի գործի հուշի պահպանմանը:
Հիմնական նախադրյալը
Մանդելշտամի նոթատետրերից մեկում կա այսպիսի մի գրառում` «Նոր գրականությունը գրողին բարձրագույն պահանջ է առաջադրում (ցավոք, վատ պահպանվող եւ բազմիցս անարգված)` չհամարձակվես նկարագրել որեւէ բան, ինչում, այսպես թե այնպես, չարտահայտվի ոգուդ ներքին վիճակը…»: Այն, որ քնարերգությունը «այսպես թե այնպես» արտացոլում է ներքին վիճակը, դա մենք համենայն դեպս հիշում ենք: Ինչ վերաբերում է արձակին եւ օբյեկտիվիզացիայի մեծ չափով բանաստեղծական ձեւերին, ապա այստեղ, բելետրիստիկայով անառակացրած, մենք տեսնում ենք պլանը, սյուժեն, մտահղացումը, գաղափարները` հեղինակային եւ փոխառված, այսպես կոչված հնարքները` հնարավորինս ամեն ինչ, միայն թե ոչ արարչի ցավն ու բերկրանքը, ոչ նրա դես ու դեն ընկնելը կրակի կամ պայծառատեսության փնտրտուքներում, ոչ այն, ինչ նա հարցնում է, եւ ոչ այն, ինչի պատասխանը, նրան թվում է, թե ստացել է: Պատրաստի գործը կամ «Այբբենարանը», ինչպես այն կոչում էր Մանդելշտամը, համարյա երբեք չի բացահայտում այն խթանը, դա գրելու ճշմարիտ մղումը: Ներքին թեման միշտ այս կամ այն չափով թաքնված է. «Ամեն ինչ կարգին է. դրված է պոեմը, եւ, ինչպես բնորոշ է նրան, լռում է: Բայց երբ հանկարծ դուրս է պրծնում թեման, ապա բռունցքով պատուհանին է խփում…»: Ներքին թեմայի ըմբռնումը, հիմնական խթանը, այն զրույցը, որն արարողը վարել է ինքն իր հետ գործի անցնելուց շատ ավելի վաղ, եւ հարցը, որ նրան տանջել է, ընդլայնում է պատրաստի գործի ընկալումը, բացահայտում է նրա խորքերը:
Մարդու որոնող ոգին, որ պաղատում է հայտնության կամ, ավելի ճիշտ, ակնթարթային պայծառատեսության համար, չէ որ հենց այդտեղ է արվեստի եւ ամենայն իմացության ակունքը: Ամեն մի ճշմարիտ գյուտի մեջ արտացոլվում է ճշմարիտ հոգեվիճակը նրա, ով փնտրում եւ գտնում է, անջնջելի անհատական դրոշմը թողնելով ամեն ինչի վրա, որ ստեղծել կամ կռահել է մարդը: Հենց անհատական եւ հոգեւոր հիմքի առկայությունն է տարբերում ճշմարիտը անհամար սուռոգատներից, որոնցով լցված է արվեստի եւ գիտության բազմաժխոր շուկան: Մենք ճշմարիտը սուռոգատներից տարբերելու չափանիշ չունենք: Որպես կանոն, հմուտ սուռոգատը սկզբում թվում է ճշմարիտ ձեռքբերում, բայց ամենահրաշալին այն է, որ դա անխուսափելիորեն մահանում է եւ ժամանակի դատին չի դիմանում, թեպետ ամեն ինչ, թվում էր, թե նրան երկար կյանք էր խոստանում: Ըստ էության, այդ «Փորձությունը ժամանակով» նույնքան անբացատրելի է, որքան եւ իսկական գործի արարումը եւ նրա զարմանահրաշ մշտակայությունը: Ախմատովան մեկ անգամ չէ, որ զարմացած ասում էր ինձ. «Բանաստեղծությունն ամենեւին այն չէ, ինչ մենք մտածում էինք երիտասարդ տարիքում», եւ «Ով կարող էր սկզբում մտածել, որ բանաստեղծությունները այդքան հաստատուն կլինեն: Իսկ Մանդելշտամը իրեն ներհատուկ թեթեւամտությամբ ինձ համոզում էր ուժերս չվատնել բանաստեղծությունների պահպանման վրա: «Մարդիկ կպահպանեն»,- ասում էր նա: Ես չէի ուզում այդպիսի ռիսկի դիմել, ընդհանրապես կարելի՞ էր մարդկանց վրա հույս դնել: Նա ինձ հանգստացնում էր. «Եթե չպահպանեն, ուրեմն, դա ոչինչ չարժե…»: Այդտեղ դրսեւորվում էր նրա խորունկ հավատն առ ճշմարտի մշտակայությունը եւ, համարելով, որ մարդն ինքն իր դատավորը չէ, չէր կամենում մտորել այն մասին, թե ինչ արժեք ունեն իր բանաստեղծությունները: Նա ճիշտ կլիներ, եթե մենք ապրեինք սովորական դարաշրջանում, երբ յուրաքանչյուր մարդ ապրում է մինչեւ իր առանձին եւ անհատական մահը, իսկ բանաստեղծությունները հանգիստ դրված են սեղանի դարակում կամ գրքի տեսքով սպասում են անկողմնակալ դատաստանի: Բայց զանգվածային կործանումների, եւ ոչ միայն ձեռագրերի, այլեւ գրքերի վերացման մեր դարաշրջանում, ամեն դեպքում, ճիշտը ես էի, եւ ոչ թե՝ նա: Չէ՞ որ մինչ այսօր` արդեն կես դար է անցել այդ խոսակցություններից հետո, իսկ Ախմատովայի եւ Մանդելշտամի ժառանգությունը դեռեւս մարդկանց դատին չի հանձնվել:
Ամենքին հայտնի է, որ ցանկացած դիմանկար միաժամանակ եւ արվեստագետի ինքնադիմանկարն է, այդպես եւ ուզածդ բան վերացարկման ցանկացած աստիճանով` միեւնույն դիմանկարն է, ծեփակերտը, ոգու կնիքը, այն արարողի ներքին կերպը: Դա բավականաչափ նկատելի է, երբ խոսքը վերաբերում է պոեզիային` մարդկային ամենաանհատական գործունեությանը, բայց եւ, ասենք, Էյնշտեյնի կամ Նյուտոնի գտած օրենքները, նույնպես դրանք ստեղծողների դիմանկարներն են, այդ մարդկանց շունչն ու ջերմությունը հավերժության ապակիների վրա: Վ.Վայսբերգը իմ մտքի դեմ լուրջ փաստարկ բերեց, որ գիտությունը նույնքան անհատական բնույթ ունի, որքան արվեստը: Նա նշեց, որ նույնիսկ ամենաերկրորդական արվեստագետի ցանկացած գործ անկրկնելի է, իսկ գիտական հայտնագործությունը կարող են անել տարբեր մարդիկ` միանգամայն միմյանցից անկախ: Ես հարցրի, իսկ ինչ է այդ մասին մտածում Ի. Գելֆանդը: Ըստ նրա կարծիքի, գիտության մեջ հայտնագործության անանձնական բնույթը բացատրվում է այն բանով, որ գիտնականները սովոր են` այդպիսին է ավանդույթը` տալ խտացված եւ վերացարկված ձեւակերպումներն այն բանի, որ գտել են: Այդ պատճառով էլ գիտության եզրահանգումներն անանձնական են, իսկ հայտնագործման ուղին միշտ անհատական է եւ անկրկնելի: Եվ իրոք որ, հատկապես այժմ սկսել են հետաքրքրվել ոչ միայն եզրահանգմամբ, այլեւ այն ուղով, որով ընթացել է գիտնականը: Պատահական չէ, որ մեր դարաշրջանի համարյա բոլոր մեծ ֆիզիկոսները գրքեր են թողել, որոնք բացահայտում են նրանց ուղին եւ աշխարհընկալումը, եւ մեզ՝ ընթերցողներիս, նույնիսկ գիտությունից հեռու մարդկանց, դրանք պակաս պետք չեն, քան արվեստի մարդկանց խոստովանանքները: Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես խորապես հավատում եմ, որ հոգեւոր գործունեության բոլոր տեսակները միեւնույն ակունքն ունեն եւ միեւնույն հոգեկան հիմքը` մարդը, ավելի ճիշտ մարդկությունը` «Անթիվ-անհամար աչքերով Այա-Սոֆիան», օժտված է իմացական ընդունակությամբ, եւ դա է նրա վսեմագույն բնույթը: Իսկ աչքերը, տեսողությունը Մանդելշտամի համար իմացության գործիք է: Եվ ընդ որում՝ իմացության ամեն մի գործողություն, ինչպես էլ այն նախապատրաստվի զանազան մարդկանց ջանքերով, միշտ իրագործվում է առանձին մարդով, «ընտրյալ անոթով», ինչպես հնում էին ասում, եւ կրում է նրա անհատականության դրոշմը:
Պոեզիայում ամեն մի բառ ինքնախոստովանություն է, ամեն մի հառնող բան` ինքնակենսագրության մաս է կազմում: Դոստոեւսկի կարդալիս մենք ոչ մի պահ չենք մոռանում, որ դա մեղավորի խոստովանանք է, ով իր ներսում բացում է իր դարաշրջանի արատներն ու լուսաճառագումները, որոնցով էլ հենց կանխատեսում է գալիքը: Հոգու ներքին վիճակը եւ անհատական հիմքը` այդպիսին է գրական ամբողջության առաջնապայմանը: Դա անհրաժեշտ պայման է, թեպետեւ՝ ոչ միակը:
Ոչ ոք չի կասկածում, որ Պուշկինի ցանկացած գործում կա անհատական հիմք, ինչ-որ բան, ինչն արտահայտում է նրա ներքին հոգեվիճակը: Այդ «ինչ-որ բանը» գտնելը, կնշանակի՝ ներթափանցել գործի արարման նախապատճառի մեջ, բացահայտել թաքնված ներքին թեման կամ մղումը: Ախմատովան հարություն պարգեւեց Պուշկինին, տեսնելով, թե ինչպես նա ողջ էությամբ տագնապած սրտնեղում է, ջանալով գիտակցել, թե որն է Միցկեւիչի հետ իր հանդիպման իմաստը, եւ թե ինչպես են նրանք երկուսով` պոեզիայով ապրողներն ու նրա գաղտնիքները իմացողները, տարբեր ուղիներով ընթանում իրենց աշխատանքում եւ հասարակության հետ հարաբերություններում: Պատրաստի գործերում ո՛չ Միցկեւիչ կա, ո՛չ Պուշկին: Կա Մոցարտ եւ Սալիերի` ստեղծագործական պրոցեսի երկու ծայրահեղ դրսեւորումները, կա Չարսկին եւ թափառական-իմպրովիզատորը, որի դիմանկարից գիտակցաբար հանված են նմանության տարրերը Միցկեւիչի հետ: Արդյո՞ք այդ պատճառով չէր, որ Պուշկինը չավարտեց եւ չհրատարակեց «Եգիպտական գիշերները», քանի որ հասարակության մեջ դեռ հիշում էին Միցկեւիչի իմպրովիզացիոն շնորհի եւ սալոններում նրա ելույթների մասին: Միցկեւիչը Մոցարտի կամ իմպրովիզատորի նախատիպը չէ, բայց հանդիպումը լեհ բանաստեղծի հետ կարող էր Պուշկինին մտորումների տեղիք տալ, որոնք էլ հենց ձեւավորվելով ստեղծեցին իմպրովիզատորի եւ Մոցարտի կերպարները:
Այդ գործերի կազմավորման հետ կապված իր վարկածում Ախմատովան ոչ թե գրականագիտական հայտնագործություն արեց` գրականագիտությունն այդպիսի բաներով չի զբաղվում, այլ բացահայտեց Պուշկինի սկզբնավիճակը, մինչեւ «փոքրիկ ողբերգությունների» կոնցեպցիայի կազմավորումը, բացահայտեց այդ գործի նախահիմքը:
Ըստ Ախմատովայի, Պուշկինը զարմացած էր Միցկեւիչի աշխատանքի ինքնաբերականությունից, եւ երեւան է բերում բանաստեղծի այն կերպը, որն ապրում է պայծառատեսություններով, եւ կոչում է նրան Մոցարտ: Ըստ Մանդելշտամի, Պուշկինը վերացարկում է ստեղծագործ աշխատանքի երկու կողմերը, առանց որոնց ոչ մի բանաստեղծ չի կարող գոյել: «Փոքրիկ ողբերգությունը» բազմապլան գործ է: Ի. Սեմենկոն այնտեղ տեսնում է հանճարի թեման (Մոցարտ) եւ նրա աստվածային, չարագործությանն անհարիր բնույթը: Հանճարը նախանձ է ծնում (ինչպես հայտնի է՝ Պուշկինը Սալիերիի մասին այսպիսի մի գրառում ունի. «նախանձոտ մեկը, ով կարող էր սուլել «Դոն Ժուանի» կատարման ժամանակ, կարող էր թունավորել այն ստեղծողին»: