Խորխե Լուիս Բորխես, Օսվալդո Ֆերարի

Հիսուս Քրիստոս

Ֆերարի. Մենք ձեզ հետ, Բորխես, հաճախ, թեպետ միշտ հակիրճ, հպանցիկ, թռուցիկ խոսել ենք կաթոլիցիզմի եւ բողոքականության մասին, բայց դեռեւս ոչ մի անգամ չենք խոսել քրիստոնեական ուսմունքի գլխավոր գործող անձի` Քրիստոսի ձեր ընկալման մասին։

Բորխես. Ես ասել եմ, չնայած Ռենանն ինձանից առաջ շատ ավելի լավ, քան ես, ասել է, որ եթե Քրիստոս Աստծո մարմնավորումն էլ չէ (ինչն ամենեւին անհավանական է թվում), ապա նա, միեւնույն է, մարդկային պատմության մեջ ամենաարտասովոր երեւույթն է։ Չեմ հիշում՝ որեւէ մեկն ասե՞լ է արդյոք, որ Քրիստոս` մնացյալ բոլոր բաներից զատ, գրականության ոճ է։ Դուք կարդում եք Միլթոնի «Paradise Lost», «Paradise Regained» («Կորուսյալ դրախտը», «Վերադարձված դրախտը») եւ հասկանում եք, որ ինչպես նկատել է Փոուփը, Հայր ու Որդի խոսում են սխոլաստների պես, սակայն Քրիստոսի ոճը արտասովոր ոճ է։ Արդեն շատ ու շատ հարյուրամյակներ գրողները փոխաբերություններ են գտնում, դե, բավական է հիշել… Լուգոնեսին, Գոնգորային, դե, ում ասես, կարելի է հիշել։ Բայց ոչ ոք չի գտել այնչափ անսովոր պատկերներ, ինչպիսիք մեզ նվիրել է Քրիստոս, պատկերներ, որոնք զարմացնում են մարդկանց, ահա արդեն երկու հազարամյակ։

Դե, օրինակ, «Մի նետեք ձեր մարգարիտները խոզերի առաջ»։ Ինչպե՞ս է նա կարողացել այդպիսի նախադասություն գտնել։ Կարծում եմ, նախադասությունների մեծամասնությանը նախորդում են ինչ-որ տարբերակներ, բայց «խոզերի առաջ մարգարիտ նետելը…», համաձայնվենք` դա ինչ-որ արտասովոր բան է։ Այդ նախադասությունը չի կարելի ինչ-որ կերպ դասակարգել, այն ալոգիկ է։ Կամ, որպեսզի դատապարտի պերճաշուքությամբ առանձնացող եւ կրոններով հովանավորված հուղարկավորման ծեսերը, նա ասում է. «Թող մեռածները թաղեն իրենց մեռելներին»։ Դա սարսափեցնում է եւ համարյա թե ֆանտաստիկ է հնչում։ Կամ ահա. «Ձեզանից ով որ անմեղ է, թող առաջինը նա քար նետի նրա վրա»։

Ֆերարի. Դա ասված է առմիշտ:

Բորխես. Հարկ է ուղղել անգլիացի միստիկ Ուիլյամ Բլեյքի հանդեպ թույլ տված սխալը: Միշտ ընդունված էր մտածել, թե մարդկության փրկությունը` էթիկայի, էթիկական զարգացման հարց է. այդպիսի ընկալմանը, այսպես ասենք, նպաստել էր հենց Քրիստոս, քարոզելով. «Երանի հոգով աղքատներին, զի նրանցն է Երկնքի Արքայությունը», այսինքն` ամեն բան կախված է մարդու վարքից։

Այնուհետեւ եկավ շվեդ միստիկ Սվեդենբորգը, որն ասաց, որ փրկությունը պետք է կախված լինի նաեւ մարդու ինտելեկտուալ զարգացումից: Նա հիանալի առակ գրեց մի մարդու մասին, որը նպատակադրվել էր երկնքում երանություն գտնել։ Նա հրաժարվում է հարստությունից, ապրում է անապատում` իր անապատում, հրաժարվում է զգայական, ինտելեկտուալ եւ գեղագիտական հաճույքներից, ապրում է առաքինի կյանքով, լլկանքների է ենթարկում իրեն, եւ, բնականաբար, երկինք է ընկնում, քանի որ ոչ մի հիմք չկա զրկելու նրան դրախտային երանությունից։ Բայց երբ նա երկնքում է հայտնվում, ապա գիտակցում է, որ երկնային աշխարհը երկրայինից շատ ավելի բարդ է: Սվեդենբորգի կարծիքով, երկնային դրախտը շատ ավելի բազմազան է, գունագեղ եւ, իհարկե, ինտելեկտուալորեն առավել հարուստ, քան մեր աշխարհը. այդ սուրբ խեղճը ստիպված է լսելու հրեշտակների զրույցները, որոնք Էմանուել Սվեդենբորգի «Վասն երկնքի եւ դժոխքի» գրքի համաձայն, խորհրդածում են թեոլոգիայի մասին։ Նա բացարձակապես ոչինչ չի հասկանում, քանի որ չի զարգացրել իր միտքը եւ կամենում է ինչ-որ կերպ լքել դրախտը։ Երբ վերին ուժերը, այդպես ասենք, նկատում են այդ, նրանք խոստովանում են. «Մենք ի՞նչ կարող ենք նրա հետ անել»։

Երկինքը նրա համար կորուսյալ է, զի նա ունակ չէ մասնակցելու հրեշտակների զրույցներին, հարկ է նրան դժոխք ուղարկել` դեւերի մոտ, չէ՞ որ միանգամայն ակնհայտ է, որ նա մեղավոր մարդ է։ Եվ երբ նրանք հանգում են նման անմխիթարական մտքի, ապա թույլատրում են նրան այնտեղ, այն աշխարհում ստեղծել իր անապատի պատկերը։ Եվ այժմ այդ մարդը կենում է իր պատրանքային անապատում, լիակատար մենության մեջ։ Նա խոշտանգում է իրեն եւ աղոթում, բայց աղոթում եւ լլկում է իրեն առանց որեւէ հույսի առ հավերժական երանությունը, քանզի գիտի, որ արդեն երբեք չի կարող ձեռք բերել երկնային դրախտը։

Ֆերարի. Չափազանց հետաքրքրական է։

Բորխես. Սարսափելի ճակատագիր է։ Բայց շարունակենք` Սվեդենբորգից հետո եկավ Բլեյքն ու ասաց, որ մարդու փրկությունը պետք է լինի ոչ միայն էթիկական, ինչպես ուսուցանում էր Սվեդենբորգը։ Բլեյքը տառացիորեն հետեւյալն ասաց. «Եթե հիմարը երիցս սուրբ էլ լինի, նա դրախտ չի մտնի»։ Իսկ մեկ այլ տեղ, արդեն «Դժոխքի եւ Դրախտի ամուսնություն»-ից, Բլեյքն ասում է. «Հրաժարվեք սրբությունից եւ բանականություն ձեռք բերեք»։ (Երկուսն էլ ծիծաղում են)։ Բլեյքի կարծիքով, Քրիստոսի ուսմունքից անբաժան են նաեւ էսթետիկայի հարցերը. Քրիստոսի խրատները ամենից առաջ գրական խրատներ են, նրա առակները գրական ստեղծագործություններ են, ստեղծագործություններ, որոնք անհնար է ընդօրինակել։ Մի քանի օր առաջ ես մտորում էի այն մասին (հիմա ես կպատմեմ ձեզ իմ մտահղացման մասին, եւ Դուք, ես հուսով եմ, կկարողանաք այն իրագործել, բայց ես չեմ կարող այն իրականացնել, դա ես գիտեմ), մտորում էի այն մասին, որ կարելի էր ստեղծել մի ստեղծագործություն, որը կգերազանցի ուզածդ գրողի պատվախնդրությունը (իսկ գրողները, որպես կանոն, չափազանց պատվախնդիր են եւ փառասեր), իր հանդուգն մտահղացմամբ առավել նշանակալից մի բան, քան Գոնգորայի դիտավորյալ խրթին ստեղծագործությունները, կամ այն` շատ բաներում չարդարացված լաբիրինթոսը, որն է Ջոյսի «Ֆիննեգանի հոգեհացը». ես խոսում եմ այն մասին, որ կարելի էր փորձել գրել հինգերորդ Ավետարան: Այդ հինգերորդ Ավետարանում կքարոզվեին էթիկայի այն հարցերը, որոնք չկան մնացյալ ավետարաններում: Սակայն ամենադժվարն այստեղ այդ չէ. ամենադժվարն այն է, որ նոր առակներ հորինես` լիովին Քրիստոսի ոճով, առակներ, որոնք բացակայում են:

Ֆերարի. Շարունակել դրանք:

Բորխես. Հնարավոր է, բայց ոչ թե ընդօրինակել, գուցե արդեն հայտնի առակներից ոմանք ընտրել, նույնիսկ թեթեւակի փոխել դրանք: Եթե որեւէ գրող կարողանար ստեղծել նոր Ավետարան, ապա նա առավել արտասովոր մի բան կաներ, քան արեց Նիցշեն` գրելով «Այսպես խոսեց Զրադաշտը»: Նա կկարողանար արվեստի ստեղծագործություն արարել, եթե կարողանար հանդուգն փոխաբերություններ ստեղծել, ոչ պակաս անսովոր, քան նրանք, որոնք ստեղծեց Քրիստոս` Գալիլեայում քարոզելիս: Այդպիսի գիրք մտահղանալիս գրողը ստիպված կլիներ իր կյանքի մեծ մասն անցկացնել մտորումներում, իսկ այնուհետեւ նվիրաբերեր իրեն գիրքը գրելուն: Ծավալով այդ գիրքը, երեւի թե, չգերազանցի երեսուն էջը եւ դառնա աշխարհում ամենաարտասովոր գրքերից մեկը: Հաջողության դեպքում այդ Ավետարանը կտպագրեն մյուս չորսի հետ, այն կդառնա Նոր Կտակարանի կանոնիկ տեքստի մի մասը: Չափազանց պատվախնդիր մտահղացում է, բայց դուք, Ֆերարի, ինչպես ինձ թվում է, կարող եք լինել այն գրողը, որը կարող է իրականացնել այդ. ես` ոչ, ես արդեն ծեր եմ եւ ինձ չափազանց հոգնած եմ զգում, որպեսզի համանման բան իրագործեմ: Այդպիսի ստեղծագործության արարումը գրողին հիանալի հնարավորություններ է ընձեռում, առավել հիանալի, քան կարող է ընձեռել որեւէ այլ գիրք, երբ նոր փոխաբերություններ են հնարվում, չէ՞ որ ձեր փոխաբերությունները պետք է առակներ լինեն, քարոզներ, որոնք արժանի կլինեն դրվելու Նոր Կտակարանի փառապանծ եւ արդեն անմահ առակների կողքին:

Ֆերարի. Ձեր մտահղացումը, ձեր մտադրությունը համընկնում է Կիերկեգորի մտքին. նա պնդում էր, որ քրիստոնյա լինելը համազոր է Քրիստոսի ժամանակակիցը լինելուն:

Բորխես. Համընկնում է նաեւ այն բառերին, որ Թովմաս Գեմբացու գրքի վերնագիրն են կազմում` «Վասն համահետեւման Քրիստոսի», իսկ ամենալավն այն կլինի, եթե հիմա, այս պահին, երբ ես խոսում եմ, ինչ-որ մեկն արդեն սկսել է իրագործել իմ մտահղացումը:

Ֆերարի. Դե ինչ, չսկսենք բացառել այդպիսի հնարավորությունը:

Բորխես. Չափազանց դժվար է ինչ-որ նոր բան հորինելը, այն, ինչ իմ մտքին է եկել, մտահղացել է նաեւ այլ մեկը, այլք, ովքեր լսում են ինձ: Ինչեւիցե, նոր, հինգերորդ Ավետարանի ստեղծումը հիասքանչ աշխատանք է, այն չպետք է զանազանվի մյուս չորսից, թերեւս, երբեմն համընկնի նրանց, երբեմն պետք է տարբերվի` ամեն ինչ պիտի արվի տեքստի առավել ընդունելի, անսպասելի եւ ինքնատիպ լինելու համար: Եվ ահա, տարօրինակ է` քրիստոնեությունը դատապարտում է ինքնասպանությունը: Բայց, եթե ավետարանները իրենց մեջ որեւէ իմաստ են պարփակում, ապա Քրիստոսի մահը պետք է հասկանալ որպես հոժարակամ` եթե այն կամովին չի եղել` ի՞նչ է այդժամ նշանակում նրա զոհաբերությունը:

Ֆերարի. Նույնը կարելի է ասել Սոկրատեսի մահվան մասին:

Բորխես. Ճիշտ է, բայց Սոկրատեսը, ես կարծում եմ, չէր ասում, որ ինքը մահանում է մարդկության համար, իսկ Քրիստոս ասել է: Եվ եթե նա մահացել է, ապա մահացել է կամովին: Ես հիշեցի 11-րդ դարի մի անգլոսաքսոնյան բանաստեղծություն. այն կոչվում է` «Խաչի երազը», եւ այդ երազում Քրիստոսը ցուցադրված է ոչ որպես տառապող Քրիստոս` Էլ Գրեկոյի կտավներից, այլ որպես պատանի գերմանացի հերոս` հոժարակամ առ խաչը գնացող: Նա ելնում է խաչի վերնամասը, քանի որ կամենում է փրկել մարդկանց: Բանաստեղծության մեջ նրա մասին ասվում է. «Պատանի հերոսը, որ ամենազոր Աստված էր»: Այլ կերպ ասած` այստեղ արտահայտված է միտքը զոհաբերության մասին, որպես բերկրալի հոժարակամ արարքի, ոչ թե Քրիստոսի չարչարանքները, ոչ տառապող Քրիստոս, ինչպես Էլ Գրեկոյի կտավներում, այլ պատանի հերոս, ով հոժարակամ բարձրանում է խաչի վերնամասը եւ թույլատրում է գամել իրեն խաչին: Այդ բանաստեղծության ծանոթագրությունում, որը կոչվում է` «Խաչի երազը», ես կարդացի, որ Միջնադարում նրա համար նկարազարդումներ են արվել, դրանցում պատկերված է կանգուն խաչը եւ Քրիստոսը, որ բարձրանում է սանդուղքով նրա վերնամասը, բարձրանում է, ինչպես ասվեց, հոժարակամ: Այսինքն, չկար Գողգոթա ընդունված իմաստով, չկար խարազանում:

Ֆերարի. Կնշանակի, ինչ-որ ընդհանուր բան կա խաչի վրա Քրիստոսի մահն ընդունելու եւ Սոկրատեսի խնդակոթով գավն ընդունելու մեջ:

Բորխես. Անշուշտ, այո:

Ֆերարի. Մահն ընդունելու պատրաստակամության մեջ:

Բորխես. Եվ, բացի այդ, դրանք մարդկության պատմության մեջ ամենանշանավոր մահերն են, այդպես չէ՞:

Ֆերարի. Կարծում եմ, որ այո: Բայց այժմ…

Բորխես. Այո, զրույց վարող Սոկրատեսի մահը եւ Քրիստոսի մահը, ով փոքր-ինչ զարմացած է թվում, որ իրեն այդպիսի բախտ է վիճակվել, չէ՞ որ նա բացականչեց. «Աստված իմ, Աստված իմ, ինչո՞ւ ինձ լքեցիր»: Բայց հետո բարի ավազակին ասաց. «Ճշմարիտ եմ ասում քեզ, հենց այժմ ինձ հետ դրախտում կլինես», եւ ավազակը Քրիստոսին Աստված ճանաչեց:

Ես այդ մասին բանաստեղծություն եմ գրել: Ի դեպ, Քրիստոսի եւ ավազակի մասին, որը խաչվել է նրա հետ եւ Քրիստոսին Աստված է ճանաչել, արդեն այնքան բանաստեղծություններ են գրվել:

Ֆերարի. Ինչպես նաեւ Բարաբայի եւ Քրիստոսի մասին:

Բորխես. Այո:

Ֆերարի. Բայց հիմա, Բորխես, ես ուզում եմ խոսել այն մասին, ինչը ձեզ համար արքետիպ է, մարդկային տիպար` արդարակյացի արքետիպը:

Բորխես. Ես ջանում եմ արդարակյաց կյանք վարել, բայց, իհարկե, Սպինոզայի նման վարձատրություն չեմ պահանջում եւ որեւէ պատժից չեմ վախենում:

Ֆերարի. Հասկանալի է, բայց արդարակյացի արքետիպը, անկասկած, էթիկական արքետիպ է:

Բորխես. Այո, ես ավետարաններով եմ դաստիարակվել: Չորս ավետարանները, երեւի, աշխարհի երեսին ամենաարտասովոր գրքերն են, այդպես չէ՞: Եվ Ավետարանն ըստ Հովհաննեսի այլ է, քան նախորդները, այն հոգեպես տարբերվում է նրանցից, ես ճիշտ չե՞մ, հատկապես այնտեղ, երբ խոսվում է Աստծո Բանի մասին:

Ֆերարի. Քրիստոսի էթիկան եւ Սոկրատեսի էթիկան… Առաջին դեպքում խոսքը կրոնական էթիկայի մասին է, իսկ երկրորդում` հեթանոսական: Բայց, ինչեւիցե, եւ՛ մեկը, եւ՛ մյուսը համընկնում են ամենագլխավորում` արդարակյաց մարդու իդեալում:

Բորխես. Այո, բայց ոչ աշխարհի կոնցեպցիաները: Եվ դա բնական է, կարծում եմ, որ թեկուզ այն պատճառով, որ Քրիստոս հրեա էր: Եվ, երեւի, բավական անուսում, իսկ Սոկրատեսին շրջապատում էին լարված ինտելեկտուալ հոգեւոր կյանքով ապրող մարդիկ: Այդ իմաստով նրա դարաշրջանը, հավանաբար, Հունաստանի պատմության մեջ հավասարը չունի: Սոկրատեսը կարող էր զրույցներ վարել Պյութագորասի, Զենոն Էլեացու, Պլատոնի հետ, որն, ինչպես պնդում էր Բեռնարդ Շոուն, ինքն էլ հենց հորինել է նրան: Իսկ Քրիստոս զրույցներ է վարել միայն իր աշակերտների հետ: Նիցշեն պնդում էր, որ քրիստոնեական կրոնը ստրուկների կրոն է, եւ Գիբոնն էլ նույնն էր ասում, թեպետ եւ բառերը զգույշ ընտրելով, բայց երեւի թե առավել ճշգրիտ. «Հարկ է զարմանալ, որ Աստված, որ կարող էր ճշմարտությունը բանալ փիլիսոփաներին, տալիս էր այն Գալիլեայի անուսում ձկնորսներին»: Չէ՞ որ դա նույնն է, ճիշտ չէ՞: Նույն միտքն է, բայց արտահայտված ավելի հաճելի եւ խուսափողական:

Ֆերարի. «Ամենայն ծնունդ հոգուց է»:

Բորխես. Այո, ճիշտ է: «Ամենայն ծնունդ հոգուց է»: Տվյալ դեպքում, այն շնչում էր Գալիլեայի ձկնորսների մեջ:

Ֆերարի. Երբեմն, բայց ոչ ձեզ հետ զրուցելիս, նույնիսկ չես էլ մտորում այն մասին, որ խոսես Քրիստոսից՝ որպես պատմական անձից:

Բորխես. Ես կարծում եմ, որ նրա գոյությունը կասկածից վեր է, ես հակված չեմ ենթադրելու, որ չորս դրամատուրգները, այսպես ասենք, այս չորս ավետարանիչները, որ գերազանցում են աշխարհի բոլոր մնացյալ դրամատուրգներին եւ բանաստեղծներին, հորինել են Քրիստոսին: Իսկ, ահա, Բերնարդ Շոուն ասում էր, որ անկասկած, հույն ողբերգակները հորինել են հունական առասպելները, եւ նրանցից հետո ավետարանիչները հորինել են Քրիստոսին, իսկ դրանից առաջ Պլատոնը հորինել է Սոկրատեսին, հետո Բոսուելը հորինել է Ջոնսոնին, իսկ ինքը` Բեռնարդ Շոուն, եւ Իբսենը ավետարանիչներից ժառանգել են դրամաներ հնարելու եւ պերսոնաժներ հորինելու հմտությունը: Բայց չէ՞ որ դա Բեռնարդ Շոուի կատակներից մեկն է:

Ֆերարի. Ողջ աշխարհը թատրոն է:

Բորխես. Ողջ աշխարհը թատրոն է, իսկ դրամատուրգները…

Ֆերարի. Արարիչներ են:

Բորխես. Արարիչներ են կամ համաշխարհային պատմության սյուժեների մատակարարները:

Ֆերարի. Մյուս անձը, որը ձեզ համար նույնքան պատմական է, որքան Քրիստոս, Պլատոնն է: Ինձ թվում է, որ մենք ավելի շատ հորինում ենք Պլատոնին, քան իրապես պատկերացնում ենք:

Բորխես. Այդ նրանից է, որ Պլատոնը ծառի պես ճյուղավորվում է մի քանի գործող անձանց, որոնցից մեկը Սոկրատեսն է, իսկ ինքը` Պլատոնը, որոշակի իմաստով, ստվերում է, ջնջվում է իր ստեղծածներով: Ահա, օրինակ, մենք Դիկկենս ընթերցելիս մեր երեւակայության մեջ ուրվագծում ենք հեղինակի՞ն, թե՞ հերոսներին: Կարծեմ Ունամունոն էր ասում, որ Սերվանտեսը պակաս ողջ է, քան Ալոնսո Կիխանոն, այսինքն` Դոն Կիխոտը: Այլ կերպ ասած, արարիչը ջնջվում է, մաքրվում է իր ստեղծածով: Գուցե մեր տպավորությունն աշխարհից ավելի կենդանի է, քան Աստծո ստեղծած եւ Ծննդոց գրքի առաջին գլխում նկարագրածը, թե՞ ես սխալվում եմ:

Ֆերարի. Դուք ճիշտ եք, բայց կարելի է նաեւ ենթադրել, որ մարդիկ ստեղծում են այս կամ այն կրոնը կամ առասպելաբանությունը այն հոգեւոր կամ մոգական կլիմայի ազդեցության տակ, որի մեջ նրանք ապրում են: Օրինակ, հույները կարողացան ընկալել Պլատոնի գաղափարներն այն պատճառով, որ նրանց համար պոեզիան արտահայտությունն էր այն իրականության, որում իրենք ապրում էին:

Բորխես. Իսկ ձեզ թվում է, որ հիմա ա՞յլ կերպ է:

Ֆերարի. Կարծում եմ, որ նույնն է: Բայց այդ ենթադրությունն ինձ չի պատկանում, այլ Էկտոր Մուրենեին. նա ասաց, որ Քրիստոսի ժամանակակիցները տեսան նրան հարություն առնելուց հետո եւ ճանաչեցին այն պատճառով, որ իրենց աչքերը բաց էին այդպիսի իրականության ընկալման համար: Այլ կերպ ասած, ամեն ինչ կախված է որոշակի կլիմայից` որոշակի պատմական պահին:

Բորխես. Դուք խոսում եք կլիմայի մասին, որը թույլատրում է ինչ-որ բանի հավատա՞լ, ինչ-որ բան ընկալե՞լ:

Ֆերարի. Այո, հոգեւոր կլիմայի մասին:

Բորխես. Իմ մեջ այն տպավորությունն է, որ մարդիկ հիմա ապրում են, չզգալով այն, շուրջը ոչինչ չտեսնելով, ասես… ասես նրանց զգացմունքները բթացել են, ես ճիշտ չե՞մ: Բայց իմ տպավորությունն այդ է:

Ֆերարի. Ամեն դեպքում, հոգեւորի զգացողությունը բթացել է:

Բորխես. Մարդիկ չեն զգում իրենց շրջապատող աշխարհը, նրանք լսում եւ կրկնում են խոսքերը, բայց նույնիսկ չեն ջանում պատկերացնել այն, թե ինչ են այդ բառերը նշանակում, եւ եզրահանգումներ չեն անում: Մարդիկ հիմա ապրում են, իհարկե, ընկալելով շրջապատող աշխարհը, բայց ընկալելով այն մակերեսորեն, ասես ոչ ոք ոչ մի բանի մասին չի խորհրդածում, կարծես բանականությունը վտարված է մարդկանց շրջապատող միջավայրից, ուր նրանք կորսված են:

Ֆերարի. Դա ճիշտ է, եւ հատկապես, աշխարհի հոգեւոր ընկալման առնչությամբ, ընդհանուր առմամբ, մարդկանց մեջ այժմ զարգացած է տրամաբանական մտածողությունը, եւ ոչ ավելին: Եվ դա` լավագույն դեպքում:

Բորխես. Լավագույն դեպքում, քանի որ մտածելը մարդու համար արդեն ծանր գործ է դարձել:

Ֆերարի. Կաթոլիկների կամ բողոքականների, հավատացյալների կամ աթեիստների համար, բայց ինձ, Բորխես, թվում է, որ Քրիստոսը բոլորի համար եւ ընդմիշտ կմնա ուսանելի եւ կարեւոր երեւույթ:

Բորխես. Այո, եւ ոչ ոք նրան չի փոխարինի: Նիցշեն մտադիր էր փոխարինել Քրիստոսին Զրադաշտով եւ մատնվեց անհաջողության, որը համբավ բերեց նրան, բայց միեւնույն է` անհաջողության:

Ֆերարի. Դա մտադիր էին անել եւ բոլոր Նեռերը:

Բորխես. Այո, եւ նրանք բոլորը պարտություն կրեցին: Բայց Ֆրիդրիխ Նիցշեի Զրադաշտը ամենապատվախնդիրն էր: Անկասկած, հենց մտահղացումն իսկ դատապարտված էր անհաջողության, ոչ ոք չհավատաց Զրադաշտին, նրա ժպտացող առյուծին, արծվին, քարանձավին` այդ ամենը կատակ էր, ոչ, կատակ չէր, այլ բավականաչափ անճարտար գրական խաղ, այդպես չէ՞:

Ֆերարի. Այլ կերպ ասած` եթե որեւէ մեկն ասի` «Աստված մեռել է», ապա դա չի նշանակում, որ ինքը կարողացել է նրան փոխարինել:

Բորխես. Ոչ, չէ՞ որ արդեն բացականչել էին. «Պանը մեռել է»: Բայց Պանին էլ ոչ ոք չկարողացավ փոխարինել:

Բլեզ Պասկալ

Ֆերարի. Ես կարծում եմ, Բորխես, որ գլխավոր խնդիրը, որն ամենից շատ է ձեզ հուզում` ժամանակն է, իսկ, օրինակ, Պասկալին` տարածությունը:

Բորխես. Այո, անսահման տարածության մասին մտածելիս նա գլխապտույտ էր զգում: Հետաքրքիրն ահա թե ինչն է, եթե դուք վերընթերցեք Լուկրեցիոսի «De rerum natura»-ն («Իրերի բնության մասին»), դուք կտեսնեք, որ նա հմայված էր անսահման տարածության գաղափարով:

Ֆերարի. Անսահման տիեզերքի:

Բորխես. Այո, անսահման տիեզերքի, նա գլխապտույտի պես մի բան էր զգում, սակայն` հաճելի գլխապտույտ: Շպենգլերը` ես մեկ անգամ արդեն խոսել եմ այդ մասին` կարծում էր, որ հույները, իսկ այնուհետեւ հռոմեացիները` նրանց աշակերտները, աշխարհը պատկերացնում էին տարածության մեջ տեղաբաշխած մի շարք գնդերի տեսքով, այստեղից էլ` ժամանակի եւ տարածության անվերջությամբ հմայված ֆաուստյան մշակույթը: Բայց Լուկրեցիոսը, ֆաուստյան մշակույթից շատ առաջ, արդեն հմայված էր այդ մտքով, իսկ ավելի ուշ այդ միտքը սարսափեցրեց Պասկալին:

Ֆերարի. Պարզ է:

Բորխես. Եվ ահա թե ինչն է հետաքրքիր: Շպենգլերն ասում է, որ այնպիսի գիրքը, ինչպիսին է «De rerum natura»-ն, պիտի որ նախորդեր Պասկալի «Մտքեր»-ին, եթե նկատի առնենք ոչ միայն ժամանակագրությունը, այլեւ մենթալիտետը, այժմ միտքը անսահման ժամանակի եւ տարածության մասին մեզ արդեն չի սարսափեցնում: Համենայն դեպս, մեր երեւակայությունը դրա հետ հաշտվում է:

Ֆերարի. Կոպեռնիկոսի եւ Գալիլեյի գաղափարներն էլ պետք է նախորդեին Պասկալին:

Բորխես. Այո, կարծում եմ, որ Կիկերոնը եւս հմայված էր նույնպիսի գնդաձեւ աշխարհներով լեցուն, ինչպիսին եւ մերն է` տարածության գաղափարով, եւ դրանցից որոշները կրկնակներ էին. նա հավատում էր, որ այն պահերին, երբ ինքը գրում է, մեկ այլ Կիկերոն, մեկ այլ մոլորակում, գրում է միեւնույնը, նա կանխել է «հավերժական վերադարձի» մասին Նիցշեի գաղափարը, որը շատ ավելի ուշ է արտահայտվել, եւ նա խոսում էր ոչ միայն ժամանակի, այլեւ տարածության մասին, բոլոր հնարավոր կամ այժմ գոյող աշխարհներով անսահման տարածության մասին: Այդ միտքը կա «Աստվածների բնության մասին» («De natura deorum») տրակտատում, այնտեղ, ինչ-որ էջում: Ավելի շուտ, նա ինչ-որ նախորդ ուներ` հույն, չեմ կարծում, որ դա Կիկերոնն էր հորինել, նա դա կարդացել էր ինչ-որ հույնի գրքում:

Ֆերարի. Ամեն ինչ հույներից է:

Բորխես. Կարծում եմ` այո: Իսկ Կիկերոնը հույների ուշադիր ընթերցող էր…

Ֆերարի. Անկասկած… բայց Պասկալի ահը հարուցվել էր ոչ միայն տիեզերքի անսահմանությունից, այլեւ` մարդկանց չնչինությունից: Այլ կերպ ասած, նա տեսնում էր, որ այս անսահմանության մեջ մենք գործնականորեն գոյություն էլ չունենք:

Բորխես. Այո, նա համանման մտքից գլխապտույտ էր զգում, իսկ Լուկրեցիոսը համոզված էր դրա ճշմարտացիության մեջ:

Ֆերարի. Ձեր էսսեում դուք մեջբերում եք Պասկալի խոսքերը` «Ինձ անծանոթ եւ իմ մասին անտեղյակ տարածության անպարագրելի անսահմանության մասին»:

Բորխես. Կարծում եմ, որ այդ տողերը հայտնվել են Պոլ Վալերիի տեսադաշտում, չէ՞ որ Վալերին գրում է, որ Պասկալին նախորդող շատ մտածողների, նաեւ նրա ժամանակակիցներին եւ ավելի ուշ ծնվածներին` աստղային գմբեթը համանման գաղափարներ չէր ներշնչում. նրանք տիեզերքի մեջ կարգ էին տեսնում, որոշակի կարգով դասավորված անհամար աստղերն հայելիս, ոչ թե սարսափ, այլ բերկրանք էին զգում, նրանք ենթարկվում են վերին օրենքներին, եւ դա է` Աստծո գոյության ապացույցներից մեկը:

Ֆերարի. Տարածությունը` տիեզերքն է, կարգը:

Բորխես. Այո, տարածությունը` տիեզերքն է, կարգը, այլ ոչ թե քաոսը:

Ֆերարի. Կա մի խնդիր եւս, որը, ինչպես ինձ պատկերանում է, կապված է Պասկալի դատողությունների հետ, ավելի ներթաքույց խնդիր` Քրիստոսի մարմնավորումն ու խաչելությունը: Իր վերջին աշխատություններում նա գրում է, որ աստվածության մարմնավորման մասին միտքը շփոթեցնում է իր հոգին:

Բորխես. Ագնոստիկները, դե, նրանցից ինչ-որ մեկը, պնդում էին, որ Քրիստոս չի խաչվել, խաչվել է տեսիլքը, քանզի Աստված չի կարող ցավ ու տառապանք ապրել:

Ֆերարի. Եվ չի կարող մարմնավորվել:

Բորխես. Այո, եւ չի կարող մարմնավորվել: Ագնոստիկները ենթադրում էին, որ Քրիստոս տեսիլք էր, աստվածային ուրվական, եւ նա, ով մահանում էր խաչի վրա` տեսիլք էր: Այլ կերպ ասած, նրանք ժխտում են Քրիստոսի մարմնական կերպը: Այո, նրանք ժխտում են այն Աստծո գաղափարը, որ ուտում է, կերակուր է մարսում, քրտնում է, այդ ամենը երեւի դժվար է պատկերացնել… հավանաբար, տվյալ միտքը կապված է ինքնազոհաբերման եւ խաչելության հետ: Աստված իջել է մինչեւ մարդու մարմնական տառապանքները: Տիեզերքի արարիչն իրեն բանտում է մարդկային մարմնում, իր բոլոր… դե ինչ, այսպես ասենք… իր բոլոր ֆիզիոլոգիական առանձնահատկություններով:

Ֆերարի. Լիիրավ չեմ կարող ասել, բայց, կարծեմ, Սպինոզան Աստված եւ բնությունը նույնացնում էր:

Բորխես. Այո, նա ասում էր` Deus sive natura` ամեն ինչ Աստված է, բայց դա պանթեիստական գաղափար է:

Ֆերարի. Ամեն ինչ Աստված է:

Բորխես. Ամեն ինչում Աստծու դրսեւորումն է: Կարելի է ենթադրել, որ հանքանյութերի մեջ աստվածային հոգին մեռյալ է, բույսերի մեջ այն քնած է, կենդանիների, այնուհետեւ՝ մարդու մեջ սկսում է արթնանալ, անրջել, տեսիլքներ ծնել. մարդը, հատկապես նա, կարող է արդեն գիտակցել Աստծու արարածը: Այլ կերպ ասած, մարդկային բանականությունը արդեն ունակ է գիտակցելու ժամանակը` այլ կենդանի էակների մեջ ժամանակի ընկալում դեռ չկա:

Ֆերարի. Ճիշտ է, բայց վերադառնանք Պասկալին: Նրա գաղափարները տարբերվում են Սպինոզայի գաղափարներից, Պասկալը խորհրդածում է տիեզերքի մասին, բայց չի խոսում այն մասին, որ տիեզերքը կամ բնությունը Աստված է:

Բորխես. Բայց նա խոստովանում է, որ տիեզերքը, բնությունը` Աստծո արարմունքն է: Բլեյքը, օրինակ, աշխարհի մասին խոսում էր լիակատար քամահրանքով, նա այն կոչում էր` «The vegetable world», այսինքն, աշխարհը նրա համար բուսական էր եւ ոչ ավելին, այդպե՞ս: Ռոմանտիզմի դարաշրջանում, մինչեւ ռոմանտիզմի ծաղկումը նա ասում էր, որ բնության հայեցումն իր մեջ հուզառատություն չի առաջացնում: Ավելի ուշ նա խոստովանեց, որ բնությունն այլ կերպ է տեսնում: Դե, օրինակ, երբ նա հայում էր արշալույսը, նա չէր տեսնում երկինք ելնող շողարձակող սկավառակը, ոչ, նա տեսնում էր այգաբացի աշխարհը՝ որպես հրեշտակներով շրջապատված աստվածություն, նա նայում էր բնությանը, ինչպես առասպելի: Իհարկե, նա տեսնում էր արեգակը, սակայն այն, ինչը նա տեսնում էր, ինչ-որ չափով նաեւ Ապոլոնն էր: Դրանից զատ, նա իր դիցաբանությունն ուներ:

Ֆերարի. Բայց Հունաստանը նույնպես առկա էր այնտեղ:

Բորխես. Այո, Հունաստանը նույնպես ներկա էր: Հունաստանը, հավանաբար, ամենուր առկա է:

Ֆերարի. Այն ամենուր է:

Բորխես. Ես հիմա հիշեցի Ալֆոնսո Ռեյեսի բառախաղը: Նա դա շատ վաղուց էր հորինել, բայց ես հիմա ուզում եմ մեջբերել, նա գրել էր` «Ինչ-որ մեկը նրբագեղությամբ (հուն. գրացիա) լի», իսկ այնուհետեւ կամ փակագծում, կամ մի ստորակետ հետո` «Հունաստանով լի» (Խաղարկված են Գրեցիա-գրացիա բառերը): Իհարկե, նա դա կատակով էր գրել, այդպես չէ՞:

Ֆերարի. Կատակով, բայց դրա հետ մեկտեղ՝ այդ կնոջն հաճոյանալու համար:

Բորխես. Իհարկե, հաճոյանալու համար, իհարկե, բայց նա, ով կկարդա այս բառախաղը, կմտածի, որ «գրացիա» եւ «Գրեցիա» բառերը պատահաբար չէ, որ միմյանց նման են, երեւի նախանշված են, որ կողք կողքի լինեին, այդ բառերի համահնչունությունը, մեղեդին թույլատրում են նրանց կողք կողքի կանգնել, այդպես չէ՞:

Ֆերարի. Իհարկե, այդպես է:

Բորխես. Ճիշտ է, այդ խոսքերը համատեքստից պոկելով՝ ես դավաճանում եմ ուսուցչիս եւ ընկերոջս, Ալֆոնսո Ռեյեսին: Նա, իհարկե, կատակով էր դա գրել, եւ մենք կարող էինք եւ մոռանալ:

Ֆերարի. Բորխես, ես կուզենայի խոսել Պասկալին նվիրված ձեր էսսեի մի ծանոթագրության մասին…

Բորխես. Կուզենայի հիշել այդ էսսեն: Ես այն այնքան վաղուց եմ գրել, որ հիշում եմ միայն վերնագիրը եւ ոնց որ թե հիշում եմ նաեւ, թե ինչ գույնի էր գրքի կազմը: Տխուր է, որ գրքերից միայն այսպիսի հուշեր են մնում:

Ֆերարի. Կազմը կանաչ էր:

Բորխես. Մնում է միայն կանաչ հիշողությունը (երկուսն էլ ծիծաղում են), չէ՞ որ Ռուդոլֆ Վիլկոկը հրատարակում էր «Կանաչ հուշեր» ամսագիրը:

Ֆերարի. Բայց ես ուզում եմ հասնել Պասկալի այն մտքին գնդի մասին, որի կենտրոնն ամենուր է, իսկ շրջագիծը` ոչ մի տեղ, նա սկսեց խոսել բնության մասին, իսկ եզրափակեց իրեն սարսափեցնող գնդի մասին դատողությամբ:

Բորխես. Երկրագունդը սարսափեցնում էր նրան, դա ճիշտ է, իսկ ահա Չեստերտոնը կարծում էր, որ նա պետք է ամեն ինչի համար շնորհակալ լինի, նույնիսկ գիտակցելով, որ աշխարհը երբեմն սարսափազդու է: Նա հասկանում է, որ մահն անխուսափելի է, եւ ափսոսում է, որ չի կարող մշտապես Աստծուն շնորհակալ լինել: Ամեն ինչ այնքան պարզ է, այդպես չէ՞:

Ֆերարի. Ամեն բանի համար շնորհակալ լինել: Պասկալը նույնպես լեցուն էր շնորհակալության կրոնական զգացումով, բայց սարսափը տիեզերքի հանդեպ մինչ ի մահ չէր լքում նրան:

Բորխես. Այո, եթե ես դեռեւս ինչ-որ բան հիշում եմ Պասկալից` ապա հատկապես հենց դա: