– Պարո՛ն Թոփչյան, վերջին 17 տարիների մեր պատմությունը հարուստ է բազմաթիվ դրամատիկ եւ բախտորոշ իրադարձություններով, սակայն Ձեր ուշադրության կենտրոնում անցած ժամանակներն են: Մասնավորապես՝ «Եվ անգամ մահից հետո» վեպի հերոսը Ռուբեն Սեւակն էր, Ձեր վերջին գործը՝ «Բանկ Օտոմանը» եւս 1890-ականների իրադարձությունների մասին է:
– Րաֆֆին էլ «անցած ժամանակների» մասին էր գրում, բայց նրա վեպերը մեր ազգային-ազատագրական շարժման զորավոր խթաններից մեկը դարձան: Եվ, ընդհանրապես, աշխարհի լավագույն պատմավեպերը գրվել են ներկայի թելադրանքով: Իմ պարագայում, հենց «վերջին 17 տարիների» իրադարձություններն օգնեցին ճիշտ հասկանալու եւ գնահատելու «Բանկ Օտոման» գործողությունը եւ նրա մասնակիցների սխրանքն ու անձնվիրությունը: Պիտի կրկնեմ գրքի շնորհանդեսին արտասանված բառերս. «Բանկ Օտոմանի» ոգին իր շարունակությունը գտավ Սարդարապատում եւ Արցախյան հերոսամարտում»:
– Ընդգծում եք «Բանկ Օտոմանի» գործողության մասնակիցների սխրանքը: Սակայն Դո՛ւք եք վեպում մանրամասնում, թե որքան անկազմակերպ գործողություն էր դա. Հայ վրիժառուները զոհվում էին իրենց իսկ նռնակների պայթյուններից, այնքան որ անփորձ էին: Գործողության ընթացքում արդեն Պոլսում սկսվում են նոր ջարդեր՝ գազազած թուրքերը հազարավոր անմեղ հայերի են կոտորում, իսկ վրիժառու այն տղաներն, ովքեր ողջ են մնում, ողջ եւ անվնաս, ստանալով իրենց կյանքի անվտանգության երաշխիքներ, նավով հեռանում են:
– Ձեր հարցի պատասխանը, կարծում եմ, առկա է իմ վեպում. հայ հեղափոխականները չհասան իրենց նպատակին, չէին էլ կարող հասնել: Թե ինչու՝ այդ մասին մանրամասնորեն ասվում է վեպում, այսպես ասած, օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ պատճառներով: Բայց դա չարյաց փոքրագույնն էր. գործողությանը հաջորդեց Պոլսի հայ բնակչության կոտորածը. Այդ մասին էլ կա վեպում: Բայց միայն դա չի եղել իմ նպատակը՝ այս վեպը գրելիս: Ես ցանկացել եմ հասկանալ եւ արտահայտել այս ամենի հոգեբանական մղումները, ներկայացնել հերոսներին եւ մանավանդ, այդ խելահեղ ընդվզումի ազգային-պատմական պատճառները։ Որքան եմ հաջողել, թող դատի ընթերցողը:
– Ձեր վեպում որոշակիորեն ակնարկում եք, որ հայ վրիժառուները գործում էին արտաքին ուժերի դրդմամբ: Եթե չեմ սխալվում, մեր օրերի իրադարձությունները եւս արտաքին միջամտության արդյունք եք համարում:
– Կներեք, բայց ինձ զարմացնում է Ձեր հարցը: Իսկ աֆղանական մոջահեդների, «գորշ գայլերի», ուկրաինացի, չեչեն, լիտվացի եւ այլն վարձկանների մասնակցությունը Արցախյան պատերազմին` հօգուտ Ադրբեջանի, «արտաքին միջամտության» արտահայտություն չէ՞ր, թե՞ այդ բոլորը եկել էին զուտ սեփական նախաձեռնությամբ` իսլամի կանաչ դրոշը պաշտպանելու «գյավուրներից», որ մենք ենք: Ավելին, արդեն 14 տարի է, ինչ Մինսկի խումբ հորջորջված` աշխարհի երեք հզորներից (ԱՄՆ, Ռուսաստան, Ֆրանսիա) բաղկացած եռյակը, շահագրգիռ կողմերի մասնակցությամբ, ջանում է լուծում գտնել այդ հակամարտության համար: Դա «միջամտությո՞ւն» է, թե՞ ոչ: Իսկ եթե՝ այո, ապա «արտաքի՞ն», թե՞ «ներքին»: Ես դեռ չեմ խոսում մեր հարավային եւ արեւմտյան հարեւանների թաքնված, երբեմն էլ բացահայտ միջամտությունների մասին, որոնց ականատեսը եղանք այդ պատերազմի ընթացքում: Իմ վեպում որոշակիորեն արտահայտվում է այդ միտքը. ազգային-ազատագրական բոլոր պայքարները, ուզեն թե չուզեն, հայտնվում են խոշոր տերությունների շահերի խաչմերուկում: Դա եւ՛ լավ է, եւ՛ վատ: Լավ էր, երբ սերբերը կամ բուլղարները, Ռուսաստանի միջամտության շնորհիվ, ազատագրվեցին օսմանյան լծից, վատ է, երբ արդեն դարուկես, Արեւմուտքի քաղաքական որոշ ուժեր Հյուսիսային Կովկասի ժողովուրդներին հանում են Ռուսաստանի դեմ: Այդ ժողովուրդների ճակատագիրը նրանց բնավ չի հետաքրքրում: Նրանք ուրիշ նպատակներ են հետապնդում:
– Մենք այսօր, միանալով աշխարհին, մերժում ենք ահաբեկչությունը: Կոնկրետ «Բանկ Օտոման», կամ, ասենք, Փարիզում, Օռլի օդանավակայանի ահաբեկչական գործողությունը, Հայ գաղտնի բանակի տղաների գործողություններն ընդունված է դիտարկել որպես ազնիվ ցասման, վրեժի հետեւանք: Ի՞նչ եք կարծում, ահաբեկչությունը, լինի վրեժի, արդարության հասնելու հուսահատ փորձ թե հարյուրավոր անմեղ մարդկանց այն աշխարհ ուղարկելու միջոցով խնդրի լուծման տարբերակ, մերժելի է ընդհանրապե՞ս, թե՞ ինչ-որ առումով ունի արդարացում:
– Սփյուռքահայ արձակագիր Պողոս Գուբելյանն իր «Պասպորտ» վեպում հերոսներից մեկի բերանով ասում է. «Ահաբեկիչ չեն ծնվում, ահաբեկիչ դառնում են»: Իսկ ես կավելացնեի. ահաբեկիչ դարձնում են, ստիպում են դառնալ: Իրաքում գրեթե ամեն օր ահաբեկչական գործողություններ են կատարվում, որոնց զոհերն են դառնում գերազանցապես անմեղ մարդիկ: Այդ գործողությունները մտահղացողներն ու իրագործողները ոճրագործներ են: Որոշակիորե՛ն: Բայց ես հասկանում եմ, որ այդ ահաբեկչությունները չէին լինի, եթե ամերիկացիք չհավակնեին այդ երկիրն «ազատագրել» բռնակալից: Սողոմոն Թեհլերյանը կամ Արշավիր Շիրակյանն ահաբեկչական գործողության չէին դիմի, եթե միջազգային ատյանն արժանի պատիժ սահմաներ Հայոց եղեռնի պատասխանատուների համար: Եվ, վերջապես, «Բանկ Օտոման» գործողությունը տեղի չէր ունենա, եթե «կարմիր սուլթանը» 300.000 հայ չկոտորեր Արեւմտյան Հայաստանում, իսկ Արեւմուտքն էլ այդ ողբերգությունը չդարձներ սեփական շահերն առաջ մղելու մի նոր առիթ: Իմ վեպում մի բնաբան կա, որը վերցրել եմ ՀՀԴ-ի օրգան «Դրոշակից». «Անոնք, որոնք հուսահատած են, ուրիշին անձին տերն են» («Դրօշակ», 1896թ., N26, էջ 171): Քանի դեռ աշխարհում, ինչպես Պասկալը կասեր, ուժն անարդար է, իսկ արդարությունն՝ անզոր, ճնշված ժողովուրդների ծոցից կելնեն հուսահատ ահաբեկիչներ, որոնք իրենց կյանքի գնով կփորձեն արդարություն հաստատել, այն է` «ուրիշին անձին տերը» դառնալ: Եթե ուզում ենք, որ աշխարհում ահաբեկչություն չլինի, պիտի վերացնենք նրան ծնունդ տվող պատճառը, իսկ հետեւանքն ինքնաբերաբար կվերանա:
– Վեպի շնորհանդեսի ժամանակ կարծիք հայտնվեց, որ Դուք ազդվել եք Երվանդ Օտյանի արկածային վեպերից, մասնավորապես՝ «Ապտյուլ Համիտ եւ Շեռլոք Հոլմս» վեպից:
– Երվանդ Օտյանը մեծ գրող է, եւ նրանից ազդվելն ամենեւին անպատվաբեր չէ, սակայն տվյալ դեպքում խոսք չի կարող լինել ազդեցության մասին: Նախ՝ Օտյանի այդ վեպը գրված է 1911թ.` նրա ժամանակակից, ֆրանսիացի նշանավոր գրող Գաստոն Լերուի «Դեղին սենյակի գաղտնիքը» (1907թ.) եւ «Սեւազգեստ կնոջ բույրը»(1909թ.) վեպերի նկատելի ազդեցությամբ, որոնցում դարձյալ գլխավոր հերոսն Աբդուլ Համիդն է, իսկ Շերլոկ Հոլմսին փոխարինել է ֆրանսիացի ճարպիկ լրագրող Ռուլտաբիյը: Երկրորդ, ես կարիք չունեի նախապես ժանրային որեւէ կաղապար ընտրելու, քանի որ նյութն ինքն էր թելադրում իր ժանրը. «Բանկ Oտոմանի», գրավման, շվեյցարացի արկածախնդրի, զառամախտի մեջ թաղված սուլթանի մասին պատմող վեպը կարող էր գրվել միայն (իմ խորին համոզմամբ) արկածային-երգիծական-հերոսական ժանրերի համատեղությամբ: Հասկանո՞ւմ եք, ես նախապես ժանր չեմ որոշել, հետո նյութը հարմարեցրել ժանրին, այլ ամեն ինչ ծնվել է գրելու հետ, ընթացքում:
– Հետաքրքիր է, որ «Բանկ Օտոման» գործողությունը Ձեզնից առաջ ընդամենը մեկ անգամ է գեղարվեստական արտացոլման նյութ դարձել, այն էլ՝ երգիծական երանգավորումով:
– Ոչ միայն գեղարվեստական: Պատմաբաններն էլ, կարծես, շատ չեն հետաքրքրվել այս նյութով: Այս «անուշադրության» պատճառը, կարծում եմ, հետեւյալն է. մեր պատմության հերոսական, միաժամանակ ողբերգական այս իրադարձությունը դարձել է նեղ-կուսակցական շահարկումների նյութ, հիշատակվել միայն համապատասխան կուսակցությանը նշավակելու համար: Կատարելապես անտեսվել է գործողությունն իրականացնող մարտիկների անշահախնդիր նվիրվածությունը, նրանց հերոսական ոգին, նրանց զոհվելու պատրաստակամությունը` հանուն սուրբ գործի: Այսպիսով, նվազեցվել է նրա հանգուցային նշանակությունը մեր պատմության, մեր ազատագրական պայքարի համար: Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ փաստորեն «Բանկ Օտոման» գործողությամբ սկսվեց մեր կազմակերպված պայքարը թուրքական լծի դեմ: «Բանկ Օտոմանը» մեկ կուսակցության պատմության հերթական դրվագը չէ, այլ մեր ժողովրդի պատմության հանգուցակետերից մեկը: Ես փորձել եմ դուրս բերել այն նեղ ընկալման, արգելքների, պերճախոս լռության կախարդական շրջանակից եւ դիտարկել որպես համահայկական երեւույթ:
– Ձեր վեպում մարդկային եւ ազգային արժանապատվությունը համարվում է կյանքի իրավունք: Ձեր կարծիքով՝ Հայաստանում, որն այսօր բնավ Օսմանյան կայսրության լծի տակ չէ, որքանո՞վ է պահպանված արժանապատիվ կյանքի իրավունքը:
– Դժվար է խոսել արժանապատիվ կյանքի մասին մի երկրում, ուր գոյություն ունի զանգվածային աղքատություն, վտանգավոր չափերի հասնող կոռուպցիա, սոցիալական ընդգծված անհավասարություն, կրիմինալ տարրերի բարգավաճում` ընդհուպ մինչեւ պետական բարձրագույն մարմիններ թափանցելըգ Ես չեմ մեղադրում ծանր կարիքի մեջ ապրող մարդկանց, որոնք, գնալով իրենց խղճի դեմ՝ անում են բաներ, որոնք, նորմալ պայմաններում, հավանաբար, չանեին: Այդ մարդկանց դատապարտելու իրավունք չունենք: Ես ցավով, խորին հիասթափությամբ եմ նայում որոշ մտավորականներին, որոնք բնավ կարիքի մեջ չեն, ավելին, կարելի է ասել` ապահով կյանքով են ապրում, բայց գիտակցաբար, փառամոլությունից թե նյութապաշտությունից մղված, խաղալիք են դառնում ինչ-ինչ ուժերի ձեռքին: Բարոյական նահանջն այս դեպքում հանցավոր բնույթ է ստանում, զի նրանք` ուրիշներին բարոյականության դասեր տվողները, շատ լավ գիտակցում են, թե ինչ են անում:
– Տարվա մի մասն ապրում եք Հայաստանից դուրս: Սակայն, վստահ եմ, տեղյակ եք մարտի 1-ի իրադարձություններին: Հնարավո՞ր է` դրանք վեպի նյութ դառնան Ձեզ համար:
– Այդ ամիսներին ես Հայաստանում չեմ եղել եւ ամբողջ անցուդարձին տեղեկացել եմ հեռվից` Հ1-ի տեղեկատվությունից եւ ինտերնետ դրվող հայկական մամուլից, իսկ եթե գումարենք դրանց արեւմտյան ԶԼՄ-ների կցկտուր, երբեմն անհասկանալի լրատվությունները, ապա մի խայտառակ շիլաշփոթ կստացվի: Այնուհանդերձ, ես իմ կարծիքն ունեմ, որն առայժմ չէի ցանկանա արտահայտել երկու պատճառով. նախ՝ հանձնաժողովն ուսումնասիրում է այդ ողբերգական իրադարձությունները, հուսանք, որ առաջիկայում կիմանանք արդյունքները եւ շատ բաներ պարզ կդառնան: Չի բացառվում նաեւ, որ արդյունքների հրապարակումից հետո արմատապես փոխվի իմ եւ շատ-շատերի կարծիքն այդ դեպքերի վերաբերյալ: Եվ երկրորդ` անկախ հանձնաժողովից՝ պիտի հաշվի առնենք, որ Հայաստանում այսօր ծանր մի պառակտում է առաջացել ժողովրդի մեջ. ուստի հարկ է լինել զուսպ եւ նրբանկատ, եթե չենք կարող վերացնել այդ պառակտումը, ապա անզգույշ հայտարարություններով չխորացնենք: Ինչ վերաբերում է վեպին, այո, այդ դեպքերը կարող էին եւ պիտի դառնային գեղարվեստական արտացոլման հրատապ նյութգ Եթեգ Բայց սա արդեն երկար ու ցավալի խոսակցության մի նյութ էգ Համենայն դեպս, ես համոզված չեմ, թե մոտակա ժամանակներում կտեսնենք այդ ստեղծագործության ծնունդը:
– Խոսեցիք ժողովրդի մեջ առաջացած պառակտման մասին: Ենթադրում եմ, ականատես եղաք նաեւ ժողովրդի առավել գրագետ մասի՝ գրողների հերթական պառակտմանը:
– «Գրողների անհամերաշխություն» գոյություն չունի: Ասել եմ եւ պիտի կրկնեմ. եթե Գրողների միության շենքը գտնվեր Պոլիվինիլացետատ գործարանի հարեւանությամբ կամ Նորքի 6-րդ զանգվածում, այսպիսի սեւեռուն, հիվանդագին, չափազանցված ուշադրություն չէր լինի: Այս ամենը կազմակերպված է: Կան ուժեր, որոնք անկախությունից ի վեր նկրտումներ են ցուցաբերում մեր միության հանդեպ: Այս ամենն, ի վերջո, հանգում է մի բանի. արհամարհանք, ատելություն հայ գրականության հանդեպ: Կարելի է կարծել, թե Հայաստանում լուծել ենք բոլոր` ներքին եւ արտաքին խնդիրները, եւ որպեսզի ժողովուրդն իսկապես ուրախ ու երջանիկ կյանքով ապրի, մնացել է Գրողների միությունը վերացնել` վասն հայության բարօրության:
– Մեր զրույցներից մեկում նշեցիք, որ ՀՀ անձնագիրը չեք փոխել եւ Երեւանի Ձեր բնակարանը չեք վաճառել. պարզապես տարվա մի մասն ապրում եք արտասահմանում: Դա աշխարհը տեսնելու հասկանալի ցանկությո՞ւն է, թե՞ այնտեղ ստեղծագործելն ավելի դյուրին է:
– Եթե ասելիք ունես, բաց դաշտում էլ կգրես: Իմ առաջին վեպը` «Կիրկե կղզին», սկսել եմ «գրել» 1993թ. դեկտեմբերին` անլույս, անջուր, անհաց, անջերմ բնակարանում: «Գրել» բառը չակերտել եմ, որովհետեւ խավարի մեջ, երկու վերմակի տակ, երկու պուլովեր հագած, առ ի չգոյե որեւէ զբաղմունքի, ցերեկվա 6-7-ից ստիպված սառն անկողին մտած, մտովի շարադրում էի այդ վեպը, որպեսզի առավոտ շուտ, լույսը բացվելուն պես, ձեռնոց հագած, շտապեմ մեքենագրել անթափանց խավարի մեջ հորինվածը: Գրիչը ես բանեցրել եմ միայն վեպի սրբագրական էջերի վրա աշխատելիս: «Աշխարհ տեսնելու ցանկությո՞ւն»: Թերեւս, բայց դա նախեւառաջ ազատության արտահայտությունն է: Ցանկություն ունենալը քիչ է, պետք է նաեւ ազատ լինել, ամենից առաջ՝ ներքնապես: Եվ, իհարկե, ունենալ հնարավորություն ճամփորդելու: Ես միշտ սիրել եմ ճամփորդել: Խորհրդային տարիներին հաճախ էի գնում Բալթյան հանրապետություններ` Եվրոպայի կարոտը հագեցնելու, իսկ անկախությունից հետո ամեն առիթ օգտագործում եմ՝ աշխարհը տեսնելու, մի քանի ամսով այնտեղ ապրելու: Եթե վերջին տարիների ուղեւորություններս չլինեին, ես հազիվ թե կարողանայի այս եւ նախորդ վեպերս գրել: