– Պրն Աբրահամյան, փաստորեն, 1994 թվականից մինչ այսօր Դուք «Առավոտ» օրաթերթի գլխավոր խմբագիրն եք: Իսկ պատահո՞ւմ է, որ հոգնում եք եւ ուզում եք ամեն ինչ ուղարկել գրողի ծոցը:
– Անշուշտ, ցանկացած մարդու մոտ դա լինում է:
– Իսկ եթե որոշեիք մամուլից հեռանալ՝ ինչո՞վ կզբաղվեիք, ո՞ր ոլորտում կաշխատեիք:
– Կա երկու տարբերակ, երկուսն էլ ֆանտաստիկայի եւ դատարկ երազանքների ոլորտից են: Այդ կարգի մեծ երազանքս այն է, որ ես երեք տարի ոչինչ չեմ անում, բայց ինչ-որ հրաշքով պահպանում եմ իմ այսօրվա նյութական վիճակը: Այդ երեք տարվա ընթացքում նախապատրաստում եմ դասընթաց «17-19-րդ դարերի արեւմտաեվրոպական երաժշտության պատմություն» եւ հետո այն դասավանդում եմ Կոնսերվատորիայում: Եթե հիմա ասեն՝ «դասավանդի», չեմ կարողանա, պատրաստ չեմ: Մյուս՝ ավելի փոքր երազանքս այն է, որ թողնում եմ խմբագրի պաշտոնը, եւ զբաղվում եմ լրագրությամբ, հրապարակախոսությամբ, չգիտեմ, քաղաքագիտությամբ, փիլիսոփայությամբ: Սակայն, ի վերջո, դա նույնպես ֆանտաստիկա է, որովհետեւ «Առավոտ» թերթը դժվար թե որեւէ մեկին թողնեմ:
– Այսինքն` թերթի հարցում նախանձախնդիր եք:
– Իհարկե: Ինչպե՞ս կարող եմ կյանքիս 14 տարիները նվիրել ինչ-որ բանի եւ նախանձախնդիր չլինել:
– Բայց «Առավոտ» օրաթերթի խմբագրական սյունակում Արամ Աբրահամյանն իր խմբագրական հոդվածով հանդես է գալիս նաեւ որպես լրագրող: Այսինքն, բացի խմբագիր լինելուց, թերթում կա նաեւ Ձեր լրագրողական աշխատանքը:
– Անշուշտ, կա: Անհամեստորեն ասած, մարդիկ սիրում են կարդալ այդ սյունակը: Իդեալական կլիներ, որ թերթն ունենար հատուկ տարածք (ասենք` 16 էջանոց թերթի չորրորդ էջը)՝ կարծիքների, մեկնաբանությունների էջ, ինչպես ընդունված է Արեւմուտքում: Իմ եւ ուրիշների կարծիքներն ու մեկնաբանությունները ես կտեղադրեի այդ էջում: Բայց մարդիկ սովոր են իներցիայի ուժով դա կարդալ հենց առաջին էջում՝ որպես, կոմունիստական լեզվով ասած, «առաջնորդող»:
– Երբ Ձեր խմբագրականները կարդում եմ, տպավորություն է ստեղծվում, որ այդտեղ Դուք ոչ այնքան որպես խմբագիր, որքան որպես մարդ անկեղծանում եք:
– Ընդհանրապես, բոլոր հանգամանքներում, այդ թվում՝ թերթի խմբագրական սյունակում, աշխատում եմ երկերեսանի կամ երեսպաշտ չլինել: Ինչ գրում եմ` անկեղծ եմ գրում: Շաբաթը առնվազն չորս անգամ ես եմ գրում, իսկ երբեմն դա հանձնարարում եմ լրագրող Տիգրան Ավետիսյանին:
– Պատահո՞ւմ է, որ պետք է գրեք խմբագրական, սակայն իդեաներ չեն լինում: Եթե այո՛, ապա այդ դեպքում ի՞նչ եք անում:
– Դե՛, ամեն օր չէ, որ կան ցնցող գաղափարներ, բայց ես ինձ ստիպում եմ: Օրինակ` այսօր (ծիծաղում է.- Լ.Ս.): Դեռ չեմ գրել, բայց պետք է գրեմ: Ձեզ հետ խոսելու ընթացքում մտածում եմ` ինչ եմ գրելու:
– Օրինակ, այս պահին ի՞նչ եք մտմտում:
– Ինչ-որ մտքեր կան, բայց դեռ վստահ չեմ, որ հենց դա եմ գրելու:
– Ափսոսո՞ւմ եք, որ Ձեր մասնագիտությունը թողել ու զբաղվում եք լրատվությամբ:
– Երբեմն՝ այո, չնայած այս մասնագիտությունս էլ եմ սիրում: Բայց ափսոսանք ժամանակ առ ժամանակ զգում եմ, որովհետեւ երաժշտությունը մի բան է, որը մարդուն կլանում է ամբողջությամբ: Այսինքն` ինչ-որ իմաստով դա ավելի լուրջ մասնագիտություն է, քան լրագրությունը:
– Ասում են, որ Դուք ձեր լրագրողներին պարբերաբար գրկում-բարձրացնում եք:
– Այո, եւ ոչ միայն գրկում եմ, այլեւ պտտացնում եմ նրանց:
– Դա սիրո, ուրախության դրսեւորո՞ւմ է:
– Նաեւ մարզանքի միջոց:
– Ձեր խմբագրությունում կա՞ ընտանիքի գաղափարը, միմյանց հանդեպ այդ ջերմ մոտեցումը:
– Անշուշտ, այդպես է, առավել եւս, որ աշխատակիցների մի մասն արդեն իմ երեխաների տարիքին են:
– Հաճախակի՞ եք լրագրողներին փոխում:
– Հաճախակի չեմ փոխում, բայց միշտ աշխատում եմ, որ երիտասարդներ գան:
– Իսկ որքանո՞վ է կարեւոր լրագրողի մասնագիտական կրթությունը: Օրինակ, ասում են, որ «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի խմբագիր Նիկոլ Փաշինյանը մասնագիտությանը համապատասխան դիպլոմավոր լրագրողների աշխատանքի չի ընդունում:
– Չէ՛, ինձ մոտ այդպիսի կտրուկ սահմանափակում չկա, մանավանդ, որ վերջերս ԵՊՀ Ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետը լավացել է: Այդ ֆակուլտետի անձնակազմը երիտասարդացել է, օրինակ` դասավանդում են Արամ Մկրտչյանը, Շուշան Դոյդոյանը… Այդ երիտասարդ կադրերը ժամանակակից, արեւմտյան ստանդարտներին համապատասխան լրագրություն են դասավանդում: Առաջ այդ ուսանողները պարզապես բանասերներ էին: Երեխան գալիս է ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետ, դպրոցում հայոց լեզվի ուսուցիչները նրան սովորեցրել են ճոռոմ բառերով եւ անպայման «ազգային թեքումով» ինչ-որ շարադրություններ գրել: Նույնը նա գրում էր 5 տարի եւ հետո էլ այդ ոճի «շարադրությունները» գրում էր թերթերում: Լրագրությունն ավելի չոր լեզու եւ կոշտ մոտեցում է պահանջում:
– Ուսանողների մեջ տեսնո՞ւմ եք պոտենցիալ լրագրողներ:
– Համենայնդեպս, մեր աշխատողների մի մասը հենց ԵՊՀ շրջանավարտներ են: Ինձ համար կարեւոր չէ լրագրողի մասնագիտական կրթությունը: Աշխատողների ընտրությունը կատարվում է հետեւյալ ձեւով: Մեզ մոտ բաժիններ կան, օրինակ, մշակույթի բաժին, որն ունի պատասխանատու: Այդ բաժին գալիս են ինչ-որ երիտասարդներ, որոնք սկզբում պարզապես նյութեր են բերում: Եթե այդ բաժնի պատասխանատուն ինձ զեկուցում է, որ տվյալ երեխան հեռանկարային է, ապա ես ավելի շատ առաջադրանքներ եմ տալիս եւ ավելի ուշադիր եմ հետեւում նրա աշխատանքին, նույն այդ երեխայի հետ երբեմն աշխատում եմ տեքստերի վրա: Կամաց-կամաց նրանց ներգրավում եմ աշխատանքի մեջ: Բնականաբար, 10-ից մեկն է հաջողում, իսկ մյուսները մեկ այլ տեղ են գրում կամ պարզապես շարունակում են մեկ-մեկ նյութեր բերել:
– Ճի՞շտ է, որ Ձեր խմբագրությունում տուգանքների ցուցակ կա ֆիքսված:
– Ո՛չ, ցուցակ չէ: Պարզապես ես պատժում եմ այն լրագրողներին եւ տեխնիկական աշխատակիցներին, որոնք զլանում են կատարել իրենց պարտականությունները: «Առավոտի» պատմության մեջ այս տուգանքների չգերազանցված ռեկորդը պատկանում է Սաթիկ Սեյրանյանին, որը միշտ ուշանում էր թռուցկաժողովներից:
– Անխնա՞ եք աշխատակիցների պատիժների հարցում: Ասում են նաեւ, որ աշխատանքի գալու հատուկ ժամ կա, որից ուշանալ չի կարելի:
– Դե՛, շատ լիբերալ չեմ կարող լինել, թե չէ ընդհանրապես իրենց սանատորիայում կզգան: Ժամի հարցում էլ հիմա խնդիր չկա, բոլորը գալիս են ժամանակին: Բայց եթե լրագրողը կոնկրետ ոլորտի պատասխանատու է, եւ եթե այդ ոլորտում տեղի է ունեցել իրադարձություն, որից նա անտեղյակ է, ապա դրա համար կարող եմ նրան տուգանքի ենթարկել:
– Ասում են, մի անգամ նույնիսկ Ձեզ եք տուգանել:
– Այո, առաջին էջի մակագրության համար սխալ նկար դնելու համար:
– Փաստորեն Սաթիկ Սեյրանյանը (ներկայումս «168 Ժամ» թերթի գլխավոր խմբագիրն է) «Առավոտի» պատմության մեջ տուգանքների ռեկորդ է սահմանել, իսկ տուգանքների սանդղակն անցնելուց հետո ի՞նչ եք նախատեսում:
– Ոչ մի բան: Ես տուգանում էի Սաթիկին, որովհետեւ նրան շատ էի սիրում (ու մինչեւ հիմա էլ շատ եմ սիրում), դրանից ելնելով՝ իրենից շատ բան էի պահանջում, խստապահանջ էի:
– Հասարակության մեջ կարծրատիպ կա, որ թերթերը հաճախ սուտ բաներ են գրում: Հեռուստաեթերից հնչող ցանկացած սուտ մարդիկ ընդունում են ճշմարտության պես, իսկ մամուլի հարցում ոչ ադեկվատ վերաբերմունք կա: Օրինակ` շարքային քաղաքացիներին հարցնում եմ` այսինչ թերթը կարդո՞ւմ եք, հաճախ պատասխանում են` «բոլոր թերթերը սուտ են», ինչո՞ւ է այդպես:
– Չէ՛, եթերին չեն հավատում, պարզապես եթերի «կոճակը» միացնելը մարդուց առանձնապես ճիգ չի պահանջում. դու պասիվ ես ընկալում այն, ինչը քեզ հրամցնում են: Իսկ թերթ կարդալու համար նախ՝ մարդը պետք է վճարի 100 դրամ, երկրորդ` կարդալն ավելի ակտիվ գործողություն է, քան պարզապես դիտելը: Տառերի, բառերի, մտքերի ընկալումը ընթերցողի ակտիվ մասնակցություն է պահանջում: Ի վերջո, թերթ կարդալը որոշակի մշակույթ է, որը կոմունիստական ժամանակաշրջանում կար, իսկ հիմա, այս 15 տարիների ընթացքում, այդ մշակույթը մեծ չափով կորել է: Իսկ թե ինչու են մարդիկ ասում, որ թերթերը սուտ են: Երեւի, հենց այն պատճառով, որ սուտ են: Այսինքն` ոչ վստահելի լրատվություն եւ նյութեր շատ են կարդում:
– Սո՞ւտ են… Զարմանալի է, որ այդ կարծիքը Դուք հաստատում եք:
– Բայց էլ ինչպե՞ս կարող ես բացատրել հասարակական այդ վերաբերմունքը:
– Չգիտեմ, բայց, օրինակ, ինձ վիրավորում է այդ կարծիքը, որովհետեւ երբեւէ սուտ ինֆորմացիա չեմ գրել: Երբ ասում են, որ թերթերը սուտ են` դրանով կասկածի տակ են դնում նաեւ իմ աշխատանքի անաչառությունը, իսկ ես որպես լրագրող՝ անկաշառ ու ազնիվ եմ, հետեւաբար ցանկացած ազնիվ լրագրողի այդ կարծիքը վիրավորում է:
– Հավանաբար, կան Պետավտոտեսչության աշխատակիցներ, որոնք կաշառք չեն վերցնում, բայց հասարակությունը համարում է, որ բոլոր «գայիշնիկները» կաշառակերներ են: Երեւի պատճառն այն է, որ քանակը որակ է ստեղծում:
– Ձեր խոսքից կարելի է ենթադրել, որ մարդիկ հաճախ ծույլ են, ալարում են ընթերցելով ինֆորմացիա ստանալ:
– Ես դա ծուլությանը չէի վերագրի: Որոշ չափով «Առավոտ» եւ «168 Ժամ» թերթերը բացառություն են այն առումով, որ խմբագիրներն առաջադրանք չեն տալիս որեւէ ուղղվածություն ապահովել տվյալ հոդվածին, այսինքն` այն, ինչ ձեռնտու է այս կամ այն քաղաքական թիմին՝ գրել, իսկ ինչը ձեռնտու չէ` չգրել: Այ, սուտը դրանից է սկսվում: Դուք ազատ եք գրելու հարցում, այսինքն` Ձեր գործն է պրոֆեսիոնալ ձեւով ներկայացնել տեղեկատվություն, եւ դա բավական է: Որեւէ մեկին փառաբանելու կամ փնովելու առաջադրանք չեք ստանում, դրա համար էլ դուք ճիշտ եք գրում:
– Պրոֆեսիոնալ լրագրողի Ձեր պատկերացումները որո՞նք են. պրոֆեսիոնալիզմը լրագրողական գրագիտությո՞ւնն է, թե՞ ինֆորմացված լինելու հանգամանքը:
– Կարեւոր է ինֆորմացված լինելը: Նույնքան կարեւոր է հրապարակել այն կարծիքները եւ փաստերը, որոնք հակասում են քո համոզմունքներին եւ «կանխավարկածներին», բայց ներկայացնել դրանք նույն չափով, նույն ձեւով, ինչպես եւ քո նախասիրածը: Պրոֆեսիոնալիզմը ինֆորմացիայի բազմակողմանիություն ապահովելն է: Պետք է պրպտել փաստեր, որոնց հայտնաբերումը ճիգեր է պահանջում: Եթե դու գնում, պարզապես մասնակցում ես ասուլիսի եւ բերում ես մակերեսային ինֆորմացիա, ապա դա սխալ մոտեցում է: Նույնիսկ ասուլիսների ժամանակ պետք է համադրել ասուլիսում ասվածն իրականության հետ, այլ կարծիքի հետ, այն խոսքերի հետ, որոնք նույն մարդը ասել է անցյալում: Ինձ թույլ կտամ օրինակ բերել մեր թերթից՝ ինչպես Աննա Իսրայելյանն է աշխատում: Ասուլիսը ոչ էքսկլյուզիվ կոլխոզի վերածելը սխալ է:
– Չե՞ք կարծում, որ մեր հասարակությունն, այնուամենայնիվ, ազատ մամուլի գաղափարն ընկալելուն պատրաստ չէր: Դուք մատնանշեցիք կոմունիստական ժամանակաշրջանը, երբ թերթ կարդալու մշակույթ կար:
– Այն ժամանակ բացարձակապես ազատ չէր մամուլը: Ինչ-որ չափով, այո, մեր հասարակությունը արեւմտյան տիպի ազատությանը, ազատ ինֆորմացիային պատրաստ չէր: Պահանջարկը ծնում է առաջարկ, առաջարկը ծնում է պահանջարկ, կապը դիալեկտիկական է, չեք կարող ասել՝ դրանցից որն է առաջնայինը: Եթե մենք հրամցնում ենք ազատ ինֆորմացիա` մարդիկ սովորում են ազատ ինֆորմացիային: Եթե մենք հրամցնում ենք կողմնորոշված ինֆորմացիա, ապա մարդիկ դրան են սովորում: Այսինքն` ոչ միայն իրենք են ինչ-որ բան պահանջում, այլեւ` մենք ենք այդ պահանջարկը ստեղծում:
– Ընթերցողը հավատո՞ւմ է մամուլին:
– Ես կարծում եմ` որոշ չափով հավատում է: Իհարկե, կան կողմնորոշված ընթերցողներ: Վերջերս մեր լրագրող Մարգարիտ Եսայանը Հանրապետական կուսակցության անդամներից մեկի հետ հարցազրույց էր պատրաստել, հետո մի նամակ եմ ստացել, որում ասվում է, թե՝ «ինչո՞ւ եք դուք գովազդում այդ տականքին»: Իրականում մենք պարզապես հարցազրույց էինք վերցրել եւ գովազդելու ոչ մի հետին միտք չունեինք, լավը կամ վատն ասելու խնդիր չունեինք, գրել էինք այդ պատգամավորի կարծիքը: Երբ դու հետին միտք չունես` քեզ ավելի շատ են հավատում:
– Գրող Արմեն Շեկոյանը լրագրողներին քննադատում է դրական երեւույթներին ուշադրություն չդարձնելու մեջ: Ասում է, որ Կրթության նախկին նախարար Վարդգես Գնունու նման ազնվագույն, անկաշառ մարդու մասին ոչ ոք չգրեց, մինչդեռ փոխարենն ամեն օր գրվում է կաշառակեր չինովնիկների մասին: Այսինքն` մամուլը չի արտացոլում մեր հասարակական կյանքի դրական երեւույթները կամ դրական բնութագիր ունեցող պետական պաշտոնյաների գործունեությունը:
– Արմեն Շեկոյանը որոշ չափով ճիշտ է: Հավանաբար, բացատրությունն այն է, որ լրագրողները գնում են պահանջարկի ետեւից: Ավելի լավ են ընկալվում, ավելի բարձր տպաքանակ են ապահովում եւ ավելի հետաքրքիր են բացասական, քան դրական կերպարները: Դասական օրինակ բերեմ` Մեֆիստոֆելն ավելի հետաքրքիր էր, քան Ֆաուստը, չէ՞, բացասական կերպարները սովորաբար ավելի վառ, հետաքրքիր են ընկալվում: Նույնը կինոներում է` նույնը՝ օպերաներում: Ի՞նչն եմ ես հիշում «Ալմաստ» օպերայից, իհարկե, Պարսկական քայլերգը, այսինքն` բացասական կերպարների բնութագիրը: Դա էլ երեւի պահանջարկի ետեւից գնալն է:
– Ըստ էության, մենք ընթերցողին անընդհատ տալիս ենք բացասական էմոցիաներ:
– Այո՛, պետք է դրանից ձերբազատվել, բայց զգուշորեն, որովհետեւ իրականությունից էլ չի կարելի կտրվել: Եթե ամբողջը երկնագույն կամ վարդագույն լինի, ապա մարդիկ թերթ չեն կարդա: Ազնիվ պետական պաշտոնյաներ կան, բայց ինձ թվում է` նախարարներից, փոխնախարարներից ավելի ցածր դիրքերում: Կան չինովնիկներ, որոնք ապրում են իրենց աշխատավարձով, բայց ոչ ամենաբարձր մակարդակի պաշտոններում, որովհետեւ համակարգն այդ հնարավորությունը չի տալիս:
– Ինչպե՞ս եք վերաբերվում, երբ զանգվածային լրատվամիջոցները հայհոյախառն ոճով եւ բառապաշարով են ինֆորմացիան մատուցում, ցեխ են շպրտում ուրիշների վրա:
– Այդ հարցի պատասխանը Դուք գիտեք: Բայց նկատի ունեցեք, որ ոչ ոք չի ասի, որ նա հայհոյում է, այլ կասի, որ ճշմարտությունն է ասում:
– Բայց Ձեր խոսքի մեջ հակասություն կա: Մի դեպքում՝ ասում եք` բացասականի վերարտադրությունն ընթերցողի համար հետաքրքիր է, մյուս դեպքում` նշում եք, որ հայհոյախառն հոդվածներին վատ եք վերաբերվում:
– Իհարկե, եթե գրում ես, որ այս մարդը կատարել է հնգամյա պլանը չորս տարում, ապա դա առանձնապես հետաքրքիր չէ, իսկ եթե գրում ես, որ այս մարդը սպանել, մորթել է եւ այլն` դա գրավիչ է:
– Այդ դեպքում ինչո՞ւ «Առավոտը» չի հայհոյում:
– Երեւի, ընտանեկան դաստիարակությունս թույլ չի տալիս: Երբեմն «ինտելիգենտ» բառն օգտագործում են բացասական իմաստով: Բայց ես, այո՛, հենց այդպիսին եմ եւ 50 տարեկանում չեմ կարող ու չեմ պատրաստվում փոխվել:
– Բայց կոմերցիոն տեսանկյունից հայհոյելը շահեկան է, չէ՞:
– Անշուշտ, շահեկան է:
– Այնուամենայնիվ, ինչո՞ւ է մեր հասարակությանն ավելի հաճելի հայհոյանք լսելը:
– Կարծում եմ` ոչ միայն մեր հասարակությանը, այլեւ ընդհանրապես` բոլոր հասարակություններին եւ բոլոր ժամանակաշրջաններին է դա բնորոշ:
– Բայց չե՞ք կարծում, որ մեր կյանքում հայհոյանքը, բացասական երեւույթները, չարիքն այնքան շատ են, որ մարդը, ընթերցողը դրական, լավ ինֆորմացիայի կարոտ է: Իրականում մարդն ուզում է որեւէ պաշտոնյայի դրական բնութագրի, լավ երեւույթի մասին էլ լսել, այլապես ամենուր միայն վատն են գրում:
– Լավ խոսքը պետք է հիմնավորված լինի, ընթերցողը չպետք է կասկածի, որ այդ մարդը փող է տվել` դրա համար են լավ խոսք գրել:
– Այսօր աշխարհում շատ է խոսվում այն մասին, որ լրագրողի մասնագիտությունը դասվում է վտանգավոր մասնագիտությունների շարքին: Հայաստանի պայմաններում լրագրողի կյանքը վտանգվա՞ծ է:
– Խոսքը համաշխարհային լրագրության մասին է, որտեղ լրագրողները գնում են թեժ կետեր, այնպիսի տեղեր, որտեղ լրագրողի կյանքին վտանգ է սպառնում: Մեզ մոտ, փառք Աստծո, հիմա պատերազմ չկա, իսկ պատերազմի ժամանակ իսկապես շատ վտանգավոր է լրագրողական պարտականությունները կատարելը:
– Այսօր Հյուսիսային պողոտայում նման իրավիճակներ լինո՞ւմ են:
– Փոքր, լոկալ առումով գուցե վտանգավոր է նաեւ Հյուսիսային պողոտան, բայց չես համեմատի, որովհետեւ կարող է աչքիդ տակ մի կապտուկ ստանաս, բայց, հուսով եմ, այնտեղ ոչ մեկի կյանքին վտանգ չի սպառնում:
– Դուք որպես լրագրող՝ ենթարկվե՞լ եք հարձակումների, արդյո՞ք նման միջադեպեր եղել են Ձեր կյանքում:
– Իհարկե, եղել են: Նախ 1994թ. հոկտեմբերին, երբ դեռ խմբագիր չէի, իմ տան շքամուտքում հարձակվել են իմ վրա, եւ ես երկար ժամանակ պառկել եմ հիվանդանոցում: Եղել են ավելի մանր դեպքեր, չգիտեմ՝ դրանք պետք է հիշե՞լ, թե՞ չէ: Օրինակ, իմ անձնական կյանքի մեջ մտնելը եւ այդ նկարները տպագրելը նույնպես հարձակում էր իմ նկատմամբ: Կամ, ասենք` «Կայունություն» շարժումն իմ դեմ Մամուլի շենքի մոտ ցույցեր էր անում, թե` գնա քո Թուրքիան, դու թուրք ես եւ այլն:
– Իսկ ինչպե՞ս եք անցկացնում Ձեր հանգիստը:
– Իմ ազատ ժամանակը նվիրում եմ իմ այգուն: Ապրիլից սկսած մինչեւ նոյեմբեր հետեւում եմ իմ ծառերին, թփերին, ծաղիկներին: Այս տարի սարսափելի մեծ էր ծիրանի, բալի եւ կեռասի բերքը: Չնայած դա իմ ապրուստի միջոցը չէ, բայց, երբ հետեւում ես այդ ծառերին` գետնին ընկած ամեն մի ծիրանը քեզ ֆիզիկապես ցավ է պատճառում: Ես այդ բերքը չեմ վաճառում` նվիրում եմ, բայց սկսել եմ հասկանալ երկրագործի հոգեբանությունը: