– Լեւո՛ն, Ղարաբաղի խնդիրն ընդդիմության առաջնորդի կարծիքով՝ հանգուցալուծման փուլում է: Շատ այլ վերլուծաբաններ գտնում են, որ քննարկումների ակտիվացումը վկայում է ընդամենը սառեցման հերթական փուլի մասին: Ըստ Ձեզ` ո՞ր կարծիքն է առավել հիմնավոր:
– Հիմա առկա է, ինչպես դիվանագետներն են ասում` «բանակցությունների առարկա»: Այսինքն` ինչ-որ գործնական նախագիծ, տարբերակ այնպես է հանված քննարկման, որ ներգրավված կողմերը համարում են, որ խոսքն իրո՛ք հանգուցալուծման մասին է, որի ուրվագծված բաղադրիչները մնում է հստակեցնել, շահեր փոխանակել եւ այլն:
– Ներգրավված կողմ ասելով` նկատի ունեք նաեւ Ղարաբա՞ղը:
– Նախ` Ղարաբաղը Հայաստանի անբաժանելի մասն է: Գուցե նկատի ունեք այն խա՞ղը, որն ավանդաբար` սկսած 1992թ., բանակցային ընթացակարգում կազմակերպում են ՀՀ իշխանությունները, երբ իրենք չեն ուզում համաձայնվել ինչ-ինչ կետերի եւ անհարմար են զգում ասել այդ մասին, պատասխանատվությունը բարդում են Ստեփանակերտի վրա` արդարանալով` մենք ուզում էինք, չհամաձայնեց Ստեփանակերտը: Սակայն դա բեմականացում է: Կան հիմքեր ենթադրելու, որ Ռուսաստանն ինչ-որ նախաձեռնություն է առաջ քաշել եւ պնդում է դրա առարկայական քննարկումը, սակայն դրանից բառացիորեն չի բխում, որ այդ նախաձեռնությունն իրականում միտված է կամ իրականում կբերի հարցի «կարգավորման»:
– Նկատի ունեք Մայնդորֆյան հռչակագի՞րը, թե՞ խնդրի կարգավորման այլ կոնտեքստ:
– ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովի` վերջերս արված արտահայտությունները եւ հռչակագիրը, կարծում եմ, խոսում են այն մասին, որ Ռուսաստանը մտադիր է ձեւավորել խաղի նոր կանոններ, եւ ավելի շուտ խոսքը դրանց մասին է, եւ ոչ թե կոնկրետ լուծման: Ինչպես նշեցի, գուցե արտաքուստ շատ հստակ առաջարկ է սեղանին դրված, բայց իրականում` այդ խաղի կանոնները փորձարկելու նպատակով:
– Չե՞ք պարզաբանի, ինչ նկատի ունեք` ասելով՝ խաղի նոր կանոններ:
– Հռչակագրի երրորդ կետում հիշատակված են իրավական ուժ ունեցող միջազգային երաշխիքները: Դա լիովին հակասում է ամերիկյան աշխարհաքաղաքականության խաղի կանոններին: Այսինքն, ըստ ամերիկյան աշխարհաքաղաքականության` հակամարտությունները, եթե կարգավորվում են, կարգավորվում են բավական կամայական կերպով, եւ ԱՄՆ-ը առավելագույնս խուսափում է հստակ երաշխիքներից: Օրինակ, երբ «կարգավորվեց» Բալկանյան ճգնաժամը, միջազգային խաղաղապահ ուժեր մտցրեցին սերբերով բնակեցված Խորվաթիայի շրջաններ, սակայն Խորվաթիայի իշխանությունները դուրս քշեցին սերբերին, եւ ո՛չ այդ ուժերը նրանց պատսպարեցին, ո՛չ էլ որեւէ մեկը պատասխան պահանջեց: Պայմանագրի կնքահայր ամերիկացիները տնտեսական պատժամիջոցներ չկիրառեցին կամ ռազմական միջամտության չդիմեցին, ինչը ենթադրում են իրավական երաշխիքները: Այսինքն` Ռուսաստանը հռչակագրով հայտ է ներկայացնում նոր տիպի դերակատարությունների, ամեն դեպքում` այս տարածաշրջանում:
– Համաձայն Մադրիդյան սկզբունքների, ավելի ստույգ` այդ սկզբունքների մեզ հայտնի մասի, Հայաստանը պարտավորվում է Ադրբեջանին հանձնել ազատագրված յոթ շրջանները` դրա դիմաց ակնկալելով Ղարաբաղի կարգավիճակի մշուշոտ հեռանկար: Տրամաբանությունը ենթադրում է, որ գործարքը, փոխզիջումը պիտի որ լինեն փոխշահավետ: Հայաստանն ի՞նչ է հավակնում շահել Ղարաբաղյան խնդրի հանգուցալուծման նման սցենարից:
– Կարծես թե Հայաստանի իշխանություններն ազդակներ են փոխանցում, որ Ազատագրված Քարերի վերադարձը չի բացառվում: Օրինակ, հայտնի թեզը, թե Աղդամը հայերի հայրենիքը չէ (չնայած այնտեղ ընթանում են Տիգրանակերտի պեղումները), կամ ասում են, որ այդ տարածքների պահպանումն ինքնանպատակ չէ: Ի սկզբանե, նման մոտեցումը նշանակում է՝ ռազմավարական իրադրության վերանայում, այսինքն` Հայաստանի դիրքերը կդառնան դժվար պաշտպանելի տասնամյակների եւ հարյուրամյակների կտրվածքով: Իսկ մյուս կողմից` Հայաստանի տնտեսական զարգացման հեռանկարները նույնպես հարցական են` կապված տնտեսության օլիգարխիկ կազմավորման հետ:
– Խոսեցիք Մոսկվայի դերի մասին, սակայն չե՞ք կարծում, որ Ղարաբաղի խնդրի կարգավորումն իրենց վերագրող կողմերն ավելի շատ են` ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահող երկրներ, պլյուս Թուրքիա:
– Պարզապես ցանկանում էի շեշտել Մոսկվայի դերակատարությունը, որը Հայաստանի համար նոր հնարավորություններ է բացում: Ես դեմ եմ, երբ գրեթե ամեն քաղաքական քայլ դիտարկվում է իբրեւ «ճնշում» Հայաստանի վրա: Իրականում դա հնարավորություն է: Այսինքն` Ռուսաստանը Լավրովի հայտարարություններով եւ այդ հռչակագրով, փաստորեն, հրավիրում է նախաձեռնություններ Հայաստանի, գուցեեւ Ադրբեջանի վերնախավից: Բայց ինչո՞ւ եմ ասում՝ Հայաստանի, որովհետեւ դեռ 2001թ. ՌԴ Պետական Դումայի նախագահ Գենադի Սելեզնյովը, երբ Երեւանում էր, ասաց, թե` «իհարկե, մեր հայկական բարեկամների հետ մենք կքննարկենք» Ռուսաստան-Բելառուս միության կառույցներում Լեռնային Ղարաբաղի ներգրավման թեման: Այսինքն` նա առաջարկեց, հրավիրեց ՀՀ ղեկավարությանը մասնակցել նոր աշխարհակարգի ձեւավորմանը: Անձամբ ես դրան դեմ եմ, քանի որ Ղարաբաղը Հայաստանի մասն է, բայց սկզբունքորեն, իբրեւ քաղաքական, դիվանագիտական հայտարարություն՝ դա մոտեցումների կտրական փոփոխություն էր ենթադրում: Այսինքն` Ռուսաստանը հրավիրեց Հայաստանին միասին աշխատել նոր աշխարհակարգի վրա: Սակայն Հայաստանի կողմից ոչ մի արձագանք չեղավ, այդ հայտարարությունն անգամ չնկատելու տվեցին, քանի որ այն ոչ մի կերպ չմեկնաբանվեց: Հիմա տեսնում ենք, որ այդ տարբերակն առաջարկվում է Աբխազիային եւ Հարավային Օսիային: Այսինքն` Ռուսաստանի համար դա քաղաքական նոր գիծ էր, որն առաջին անգամ փորձարկվեց Ղարաբաղի նկատմամբ, արձագանք չստացան եւ նույնը, ավելի գործնական, փորձում են անել ուրիշ դեպքերում: Լավրովի հայտարարությունները, որոնք էլի դիտվեցին իբրեւ ճնշում կամ շանտաժ, իրականում պարունակում էին տարբերակումներ, մատնանշում էին, թե ո՛ր դեպքում Ռուսաստանը Հայաստանին ինչ կարող է երաշխավորել` կախված նրանից, թե Հայաստանն ինչ է ուզում:
– Լավրովի հայտարարությունները միանշանակ չընդունվեցին, քանի որ Հայաստանում վստահ են, որ, պատմական այս հատվածում Ռուսաստանի շահը չի համընկնում Հայաստանի շահին: Այսինքն` Դուք հակված եք կարծելու, որ Ռուսաստանը շահագրգռվա՞ծ է Ղարաբաղի հարցը հօգուտ Հայաստանի լուծելուն:
– Այդպես պետք է լինի: Նախապատմությունը դա է հուշում, եւ Ռուսաստանի կողմից Ղարաբաղյան պատերազմում Հայաստանին սատարելը, ինչը փորձում են մոռացության մատնել, բայց ինչն անհերքելի է, դա է հուշում: Կարծում եմ, որ խնդիրը միայն Հայաստանի վերնախավի կեցվածքն է:
– Հայաստանի վերնախավը կարծես հիացած է իր իսկ դիվանագիտական ճարպկությամբ եւ վստահ, որ ֆուտբոլ դիտելու նպատակով Թուրքիայի նախագահի այցը Հայաստան ինքնին արդեն լուրջ երաշխիք է հայ-թուրքական սահմանները բացելու, Թուրքիայի ներգրավվածությամբ Ղարաբաղի հարցը հօգուտ Հայաստանի լուծելու առումով:
– Մենք տեղյակ չենք Հայաստանի եւ Թուրքիայի նախագահների զրույցի բովանդակությանը բառացիորեն, բայց ես կարծում եմ, որ Թուրքիան չի համաձայնվի բարեկամական մթնոլորտի հաստատմանը, սահմանների բացմանը եւ նման այլ քայլերի:
– Չի համաձայնի, քանի դեռ ազատագրված տարածքները չեն վերադարձվել Ադրբեջանի՞ն:
– Համենայնդեպս, քանի դեռ ստրատեգիական իմաստով վիճակը չի փոխվել, այսինքն` չեն վերադարձվել այնպիսի տարածքներ, որոնց վերադարձը Հայաստանի ռազմական դրությունը կդարձնի խոցելի:
– Զրուցենք առավել հաճելի թեմայից. ԱՄՆ նոր նախագահի ընտրությամբ հայերը մեծ հույս ունեն, որ այս անգամ կարտասանվի ցանկալի բառը` ցեղասպանություն: Որքանո՞վ եք իրատեսական համարում ԱՄՆ-ի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը:
– ԱՄՆ-ը կանգնած է դրա շեմին: ԱՄՆ նախագահի հայտարարություններում տրված են «ցեղասպանություն» հասկացության բոլոր իրավական հատկանիշները, բայց չի արտասանված բառը: Նման է, որ ԱՄՆ-ը այդպիսի քայլ կանի:
– Կարծո՞ւմ եք:
– Քանի որ ես չեմ ընդունում «ցեղասպանություն» հասկացությունը՝ իբրեւ «մարդու իրավունքների» եվրոպական գաղափարախոսության եզր, որը համարում եմ թյուրիմացություն, ապա ես մտավախություն չունեմ, որ չեն ճանաչի: Խոսքը ոչ թե որեւէ ժողովուրդ կոտորելու իրադարձությունը ժխտելու մասին է, այլ այդ կատեգորիայի իմաստային հիմքերի:
– Եթե չեմ սխալվում, Դուք ընդունում եք «ջարդ» տերմինը:
– Այո: Բայց, կրկնեմ, այս անգամ կարծես կճանաչեն:
– Իսկ ի՞նչ կոնկրետ գործողություն է ենթադրում ցեղասպանության ճանաչումը, թե՞ դա միայն բարոյական հարթության խնդիր է:
– Ցեղասպանության ճանաչումը նշանակում է՝ տարածքային պահանջներ: Այդպես է ինքնըստինքյան: ՀՀ ղեկավարությունը գուցե կարծում է կամ ձեւացնում է, որ կարծում է, թե ցեղասպանության ճանաչումը պարզապես բարի կամքի, քաղաքական դիրքորոշման, բարոյական վերաբերմունքի, վստահության միջոցառում է, սակայն, ըստ աշխարհաքաղաքականության արեւմտյան կառուցվածքի, դա անմիջականորեն նշանակում է՝ տարածքային պահանջներ: Դեռեւս 1998թ. նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը հայտարարեց, որ հրաժարվում է տարածքային պահանջներից: Գուցե Հայաստանի վերնախավը քաղաքականությունն այդպես է ուզում տանել, բայց ցեղասպանություն ավտոմատ նշանակում է՝ տարածքային պահանջներ` ըստ աշխարհաքաղաքական տրամաբանության: Այսինքն, եթե Հայաստանի վերնախավն առաջնորդվում է արեւմտյան աշխարհաքաղաքականության հասկացողական համակարգով, իսկ դա կարծես այդպես է, հետեւաբար, նրա համար պարտադրաբար գործում է այդ համակարգի տրամաբանությունը, եւ ցեղասպանության ճանաչումը նշանակում է՝ տարածքային պահանջ:
– Դա հայերիս համար, տեսականորեն, խոշոր ձեռքբերում կլինի, սակայն արդյո՞ք ինքներս պատրաստ ենք նման հանգուցալուծման, քանի որ, ինչպես նշեցիք, անգամ ազատագրված տարածքները Հայաստանի քարտեզում մեր ղեկավարները համարում են ոչ ինքնանպատակ: Ի դեպ, տասը տարուց ավելի ժամանակ է անցել, սակայն այդ տարածքները վերաբնակեցված չեն: Իսկ Արեւմտյան Հայաստանը՝ թուրք բնակիչներով Հայաստանի կազմում, այնքան էլ ռեալ չէ: Հատկապես որ, ցեղասպանության ճանաչման միայն բարոյական եւ ֆինանսական կողմն է հայերին կարծես հրապուրում:
– Կարծես այդպես չի եղել: Ե՛վ Մեծ Հայրենական պատերազմի ավարտին, երբ ԽՍՀՄ-ը հրավիրեց սփյուռքահայերին, նրանք եկան Հայաստան` նկատի ունենալով, որ Ստալինը նպատակ ունի վերցնել Արեւմտյան Հայաստանը եւ վերաբնակեցնել: 1965թ. հողերի պահանջն էր հնչում հանրահավաքներին:
– Ղարաբաղի հարցի հանգուցալուծումն անձամբ Դուք ինչպե՞ս եք պատկերացնում:
– Ինչ վերաբերում է իմ նախապատվություններին, ապա որոշակի տարածքների դիմաց առնվազն պետք է ապահովվի Ադրբեջանի կողմից Ղարաբաղում հօգուտ Հայաստանի սահմանների փոփոխության պաշտոնական ճանաչումը այժմ, այլ ոչ թե անորոշ ապագայում եւ մշտապես վեճի պատճառ դարձող խոստումներով, ինչն իր հերթին անկանխատեսելի արտաքին միջամտությունների առիթ է: Սակայն Բաքվի կողմից այդպիսի համաձայնություն տալն այս պահին չի նշմարվում: Իմ կարծիքով, հատկապես Ռուսաստանն ինչ-որ բան ուզում է փոխել, եւ նա ինչ-որ հարցադրում կատարել է: Դա կա՛մ չի հանգեցնի հետեւանքների, ինչպես եղել է մինչեւ հիմա, կա՛մ եթե հանգեցնի` առանց Հայաստանի աշխույժ մասնակցության, դրանք կարող են մեզ համար լինել ոչ այնքան նպաստավոր, որովհետեւ Ռուսաստանը գտնվում է դժվար ռազմաքաղաքական վիճակում, նավթի գներն են նվազում, եւ այլն, եւ նկատվում է ռազմական վտանգների կուտակում Ռուսաստանի գլխին, նույնը նաեւ Թուրքիայի պարագայում է: Նման իրավիճակում Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի, թեկուզ ոչ տեւական, համագործակցությունը պատմությունից հայտնի է, եւ չի բացառվում, որ Ռուսաստանը բավական կոշտ Հայաստանից պահանջի, որ եթե ինքը պաշտպանում է Հայաստանը, ուրեմն, եթե Ռուսաստանին խիստ անհրաժեշտ է, Հայաստանը պետք է գնա որոշակի զիջումների: Դա ես չեմ բացառում, բայց կարծում եմ՝ ամեն ինչ կախված է Հայաստանի վերնախավի նախաձեռնություններից:
– Տեսնո՞ւմ եք վերնախավում այդ ռեսուրսը:
– Գլխավորը ցանկությունն է: Դեռեւս նկատում եմ ցանկության բացակայություն: Եթե մարդ ինչ-որ բան ուզում է, նա գոնե ինչ-որ փորձեր է անում:
– Ի դեպ, վերնախավի մասին. միջազգային ֆինանսական ճգնաժամի տարածումը հասավ նաեւ Հայաստան: Կառավարությունը խոստումներ է տալիս, թե կանի հնարավորը` խուսափելու համար ճգնաժամի հետեւանքներից:
– Այո՛, ամեն ինչ կախված է Կառավարությունից: Այսինքն` խելամիտ քաղաքականության դեպքում Հայաստանի 2,5 միլիոն բնակչություն պահելն այս տարածքում, այս ռեսուրսով, խնդիր չէ: Հայաստանը չունի տնտեսական խնդիրներ, Հայաստանն ունի միայն քաղաքական խնդիրներ: Բանիմաց, վճռական քաղաքականություն վարող կառավարությունը կարող է խուսափել ցնցումներից: Եվ հակառակը: