Վերջերս Երեւանում կազմակերպվել էր «Վիլյամ Սարոյան. համաշխարհային գրականություն եւ ազգային ինքնություն» միջազգային գիտաժողովը, որին մասնակցում էր նաեւ ամերիկահայ գրականագետ եւ լրագրող պրոֆ. Օշին Քեշիշյանը:
– Վիլյամ Սարոյանը, թեեւ Ամերիկայում էր ծնվել, ամերիկացի էր, բայց իրեն հայ գրող էր տեսնում:
– Սարոյանի հայ գրող լինելու հարցը միշտ է քննարկման առարկա եղել: Կան նաեւ ուրիշ լեզվով գրող հայեր, որոնց թեման հայկական է, բայց հայոց լեզվով չեն գրել: Կարծիք կա, որ որեւէ մեկը պետք է հայերենով գրի, որ հայ գրող համարվի: Այս պարագային, սակայն, Սարոյանի գործերի մեջ այնքան հայկականություն կա, որ նա եղածների մեջ ամենահայն է: Թերեւս, հայ գրականության պատմության մեջ նոր բաժին է պետք բացել, եւ այսպիսի գրողներին ինչ-որ ձեւով այդ խմբի մեջ ներառել: Անշուշտ, ֆրանսերեն գրողը ֆրանսիական գրականությանն է պատկանում, արաբերեն գրողը` արաբ գրականությանը: Հայ գրողը հայերեն պիտի գրի: Բայց, Սարոյանի մոտ հայկական թեման այնքան շատ է, այնքան դիպուկ է եւ այնքան կարեւոր, որ նրան ամենամոտը կարելի է համարել: Նա միշտ ասում էր, որ գրածս անգլերեն է, միջավայրս՝ ամերիկյան, բայց ես հայ եմ եւ ինքս ինձ հայ գրող եմ համարում: Սարոյանը շատ խորունկ, համամարդկային գրող է. դրա ապացույցն այն է, որ բազմաթիվ լեզուներով է թարգմանված, որովհետեւ բոլորի կյանքն է, բոլորի մասին է: Նա իր ստեղծագործությունների մեջ մարդն է փնտրում. լուսավոր մարդը, բարի մարդը, այնպես որ, Սարոյանը ոչ թե ամերիկացի գրող է կամ հայ, այլ` համամարդկային:
– Ո՞րն է Սարոյանի հետ կապված ամենահիշարժան դեպքը:
– Այնքան շատ են նրա հետ կապված դեպքերը: Մի օր իր ջրաներկով նկարներից 20 հատ տվեց ինձ` ասելով, որ մի օր կհարստանամ, երբ որ ծախեմ: Այսօր այդ ջրաներկերից յուրաքանչյուրը արժե 5-6 հազար դոլար: Յուրօրինակ մարդ էր: Ֆրեզնոյում ուզում էին մի դպրոց անվանակոչել իր անունով` չուզեց: «Արվեստագետը պետք է ամենեն ազատ մարդն ըլլա: Եթե ես օր մը հարբած ըլլամ ու դպրոցի մոտ մայթին վրա նստիմ, երեխաները երբոր հոնկե անցնին եւ ինծի տեսնեն, պիտի ըսեն. «Տո՛, այս մա՞րդն է, որուն անունով մեր դպրոցը կկոչվի»: Ես ազատ կուզեմ ըլլալ, արվեստագետը ազատ պիտի ըլլայ»:
– Սարոյանն իր գրականությամբ ստեղծել է լուսե մի աշխարհ: Որքանո՞վ է այն տեղավորվում ժամանակակից բարդ ու հակասական աշխարհում, մասնավորապես` ամերիկյան: Երիտասարդները կարդում են:
– Սարոյանի գրականությունը ամերիկյան գրականության մեջ, հատկապես, անցյալ դարի 1930-40-ական թվականներին, նոր ուղի բացեց` լավատեսության ուղին: Դեպրեսիայի ժամանակ էր, տնտեսական տագնապ կար Ամերիկայի մեջ: Վստահություն չկար ապագայի նկատմամբ: Սարոյանն իր լուսավոր, գունագեղ կերպարներով լավատեսություն էր ներշնչում: Եվ մինչեւ պատերազմ նա տիրապետող դիրք ուներ ամերիկյան գրականության մեջ իր բացած ուղիով: Հիմա նրա գրականությունն ուսումնասիրում են համալսարաններում, քոլեջներում: Կան համալսարաններ, որ Սարոյանական դասընթաց ունեն, կան, որ օժանդակ են ընթերցում: Բազմաթիվ անթոլոգիաների մեջ կա նրա «Գեղեցիկ սպիտակ ձիու ամառը»: Այսօր Սարոյանը ինտերնետում ամենաշատ փնտրված 10 ամերիկյան հեղինակներից է:
– Սարոյանն ասում է. «Եթե աշխարհը զրկում է մեզ հայրենի հողից, մենք մեզ հող հայրենի ենք դարձնում աշխարհը»: Բայց սփյուռքում հայը սերնդե սերունդ չի՞ կորցնում ինքնությունը:
– Աշխարհի մեջ որեւէ ժողովուրդ, որ իր երկրի մեջ չի ապրում, անպայման կորցնում է իր ինքնությունը` ուշ կամ շուտ: Բնական երեւույթ է. վկա Հնդկաստանի հայ գաղութը, որ այսօր չկա, Լեհաստանինը, Չեխոսլովակիայինը: Ժամանակին նրանք մեծ գաղութներ էին: Բոլոր ժողովուրդների համար էլ նույնն է՝ երբ իրենց հայրենի երկրների մեջ չեն ապրում, մնացյալը ժամանակավոր կյանք է: Ամերիկայի պարագային էլ այդպես է: Թեկուզ ամերիկահայ մեկ միլիոնանոց համայնքը առավելաբար 100 տարվա պատմություն ունի, բայց վերջ ի վերջո կմարի կամաց-կամաց: Նախ լեզուն կկորցնի, հետո` ոգին: Վերջին տարիներին ամերիկահայ գաղութի կյանքը մշակութապես աշխուժացել է շնորհիվ Հայաստանից եւ Միջին Արեւելքից ներգաղթածների եւ մի քիչ եւս պիտի երկարաձգի մեր գոյությունը Ամերիկայի մեջ:
– Այսօր հայերեն գրողներ քիչ կան սփյուռքում, հատկապես` երիտասարդ գրողներ: Հայերեն չեն գրում նաեւ Հայաստանից արտագաղթածները: Դա արմատներից հեռանալու, օտարանալու հետեւա՞նք է, թե՞ անգլերենի համաշխարհայնացման արդյունք:
– Հայերեն գրողները քիչ են Ամերիկայում, հատկապես` երիտասարդ, մի երկու-երեք հոգի կան ներգաղթածներից: Նրանք, որոնք հայերեն են գրում, 70-80 տարեկան են: Սփյուռքում, ընդհանրապես, այդպես է` Ֆրանսիայում, Լիբանանում, Իսպանիայում: Միակ տեղը, որ շարժում կա` Սիրիան է: Հալեպի մեջ կան գրողներ, հատկապես` երիտասարդ: Նրանք Հայաստանում են սովորել, եւ կապը կա հայրենիքի հետ: Ամերիկայից անհնարին է ակնկալել հայագիր գրող, անգլերեն են գրում: Արդեն հիմա ունենք մոտ 50 անգլերեն գրողներ, որոնք նկատի են առնվում ամերիկյան գրականության մեջ` Նենսի Գրիգորյան, Փիթըր Բալաքյան, Փիթըր Նաջարյան, Մարկ Արաքս, Միշելին Մարկըմ Ահարոնյան, Արամ Սարոյան, Արամ Բաղդասարյան եւ ուրիշներ: Միշելինը ցեղասպանության մասին եռահատորյակ է գրել, որ անցյալ տարվա 10 լավագույն գործերից է համարվում: Գրքի երրորդ հատորի համար Ահարոնյանը 70 հազար դոլար մրցանակ է շահել: Հիմա հայ գրողներին գործերի մեջ կա հայկականության դրոշմը, բայց 30-40 տարի հետո չեմ կարծում, որ կմնա: Սարոյանի տղան` Արամը, գրում է, նրա տղան, չեմ կարծում, գրականությամբ կզբաղվի: Օտարանալու, արմատներից հեռանալու հետեւանք չէ: Ես այսպես եմ խորհում. մարդը որ Ամերիկայում է ապրում, ամերիկյան սովորույթներին է հետեւում: Հայերեն իմանալը ընտանեկան, անձնական հարց է, ամենուր անգլերենի անհրաժեշտությունը ունես: Անգլերեն գրելով լայն զանգվածներին ես հասնում: Հայաստանի մեջ այսօր գրքերի տպաքանակը 2000-ից չի անցնում, բայց որ ամերիկյան գրող է, այն շատ ավելի մեծ տպաքանակով է հրատարակվում: Այնպես որ, սա հայությունից հեռանալու խնդիր չէ, ապրելու, հաջողելու խնդիր է: Բնական երեւույթ է:
– Ինչո՞ւ է հայը հեռանում իր Հայրենիքից. Արեւմտյան Հայաստանից, Հայաստանի Հանրապետությունից:
– Ես այն համոզման եմ, որ ամեն մարդ իրավունք ունի ապրելու ուր ուզում է. նա մեկ կյանք ունի: Մարդկային տեսակետից` սա բնական երեւույթ է: Ազգային տեսակետից` դա գուցե վնաս է: Բայց մարդկության արտագաղթի մի քանի պատճառներ կան` քաղաքական ճնշումներ, օրինականության պակաս, անպատժելիություն եւ տնտեսական բարվոք վիճակի չգոյություն: Բոլոր երկրներում են տեղաշարժեր լինում: Մեր պարագայում էլ կան պատճառներ: Եթե այդ պատճառները վերացվեն, երկրում արդարություն լինի, մարդկային հարաբերությունները նորմալ լինեն, քաղաքական հալածանքներ չլինեն, տնտեսապես ապահով կյանք լինի` մարդիկ գնալու պատճառ չեն ունենա: Եթե իշխանությունը կարողանա նորմալ վիճակի բերել Հայաստանը, ես չեմ կարծում, թե արտագաղթ կլինի, այլ ընդհակառակը՝ մարդիկ պիտի ուզեն գեթ իրենց ապրած երկրի նման երկիր ունենալ: Սա միայն հայությանը չէ բնորոշ, բոլոր ժողովուրդներին է վերաբերում:
– Ո՞րն է սփյուռքի ապագան. վերադառնա՞լ հայրենիք, թե՞ տարրալուծվել աշխարհում:
– Վերջը տարրալուծվելն է, վերադարձողներ էլ կլինեն հայրենիք՝ բայց չեմ կարծում` մեծ թվով: Երանի սխալված լինեի:
– Ինչպե՞ս է երեւում Հայաստանը սփյուռքահայի աչքերով հեռվից, եւ հիմա, երբ այստեղ եք:
– Ամեն մեկը տարբեր բան է սպասում հայրենիքից: Արտաքին փոփոխություններ կան, շինարարություն, նոր խանութներ, շքեղ մեքենաներ: Սա, իհարկե, դրական երեւույթ է: Հավատում եմ, խորհում եմ, որ եթե դրանք կան, ուրեմն վատ չէ. որոշ խավ կա, որ կարողանում է օգտվել: Բայց բարելավումը կյանքի մակարդակի բարելավումն է բոլորի համար: Կան երեք ոլորտներ, որ ամենակարեւորն են` կրթականը, առողջապահականը եւ արդարադատականը: Ապագան կախված է մեր կրթական մակարդակից եւ սերունդների դաստիարակությունից: Առողջ մարմին, առողջ միտք. ամենակարեւորն է մարդ լինելու: Նրանք, որոնք թոշակի են անցել, չեն կարողանում ապրել, չարչարվում են: Մշակութային ոլորտում էլ հետաքրքիր տեղաշարժեր կան: Ցուցահանդեսներ կան, ներկայացումներ, որոնք չեն զիջում եվրոպականին, ամերիկյանին, եւ շատ հաճելի է տեսնել: Գրականության, գրողների ոլորտը շատ անհատական է դարձել: Գրողը անհատ պետք է լինի, բայց մտավորական կյանքի պակասը կա: Կարող եմ օրինակ բերել: Սարոյանի 100-ամյակին նվիրված գիտաժողովներին գրողներ չկային, միայն մատերի վրա հաշվվող: Չես հասկանում՝ ո՞րն է պատճառը: Նույնն էլ համահայկական գրողների համաժողովին. տեղացի գրողը չկա, չես տեսնում: Անցյալ տարի օտարագիր հայ գրողների համաժողովը կար, նորից նույնը:
– Վիլյամ Սարոյանին նվիրված գիտաժողովը հավանեցի՞ք:
– Ուշագրավ գիտաժողով էր, բավական աշխատանք էր կատարել Մշակույթի նախարարությունը: Ուշագրավ էր մանավանդ ուրիշ երկրներից` Ամերիկայից, Ռուսաստանից եկածների ելույթներով: Մի քանի ելույթներ շատ դաստիարակիչ էին, նորույթներ էին բերում: Առավելաբար գրողների, գրականագետների միջեւ քննարկում, երկխոսություն պիտի լինի: Ոմանք կարդում էին իրենց ելույթն ու գնում՝ գուցե աշխատանքի: Սա պիտի բարելավվի: Վստահ եմ, ամենն էլ իրարից սովորելու բան ունեն:
– Սարոյանն ասում էր. «Կը կարծեի, որ պիտի փոխէի աշխարհը, որ քաոս մըն է»: Ուզում էր փոխել մարդուն: Հաջողե՞ց: Հնարավո՞ր է գրականությամբ փոխել մարդուն:
– Վստահ եմ` հնարավոր է, որոշ ազդեցություն ունի, բայց դժվար է չափել կամ որոշել, թե որքանո՞վ է փոխվել մարդու կյանքը գրականության շնորհիվ: