Դոնեցկի տափաստանի վրա այդպիսի մառախուղ կարապի սեպի առաջնորդը դեռ չէր հիշում: Մշուշը կանգնած էր հոծ, ինչպես ձյունը: Ոչ երկիր կար, ոչ երկինք: Մայրամուտի վերջին ցոլքերը մարում էին, եւ չկար ոչ երկիր, ոչ աստղեր, ոչ էլ ինչ-որ ձայներ, երամի անհանգիստ, փողային կանչերից բացի: Միայն այդ փողային կանչերն ու թեւաշչոցներն էին լցնում մուժի ճերմակ, ականակույր վիհը:
Սեպը ցաքուցրվում էր…
Եվ այդժամ հեռու ներքեւում լույսի պուտ նշմարվեց` փոքրիկ, ինչպես պայծառ անտառային լճակը, որն արտացոլում է երկնքի վերջին ցոլքը:
Կարապները, վերջնականապես քանդելով շարքը, շրջվեցին դեպի փրկարար լիճը…
Լիճն ընդարձակվում, շողում էր շամանդաղի կուրացնող մուժում: Մեգի մեջ շողացող անձեւ պուտերի պատճառով այն ուղղանկյուն ուրվագծեր էր ստանում` վզնոցի հանգույն շողացող կրակների շղթայով շրջանակված… կարապները վայրէջք էին կատարում` զատ-զատ, ցրված… խիստ ռեժիմի արգելագոտու բարաքն արթնանում եւ լսում էր արծաթե փողային ձայնը գիշերային երկնքից…
Եվ ահա արդեն բարաքի առաջին բնակիչը, ինչպես կար, շապկանց, դուրս թռավ ժամապահի կողքով, ասելով.
– Զուգարան…
Այդպիսի մառախուղ մարդը կյանքում երբեք չէր տեսել: Դա պարզապես ճերմակ ձյուն էր: Անկարելի էր դրա միջով անցնելը: Ասես թե մարդը թաղված էր ձյան մեջ: Մարդը զգաց մուժի սառը հպումը երեսին եւ կրծքին:
Գլխավերեւում ճչում էին կարապները…
Սակայն կային միայն նրանց ձայները, թռչունները դեռեւս չէին երեւում…
Բարաքից իրար ետեւից դուրս էին պրծնում կալանավորները, բոլորը սպիտակ ներքնաշապիկներով եւ փոխաններով…
Եվ բոլորը, ժամապահի կողքով անցնելով, նետում էին նույն ֆրազը.
– Զուգարան…
– Մինչեւ քամին…
– Գայլուն…
– Պետքարան…
Սակայն նրանցից ոչ մեկը չէր էլ մտածում զուգարան գնալ, բոլորը նայում էին միգամած երկնքին, որտեղից թափվում էին տագնապալի արծաթե հնչյունները…
Դիտանոցների վրա լուսարձակներ էին զետեղել, մառախուղը դրանից ավելի թափանցիկ չդարձավ, միայն լցվեց կաթնավուն ճերմակությամբ… Դոնեցկի տափաստանում, մշուշում լուսավորվել էր քառակուսի կիլոմետրը… խիստ ռեժիմի ճամբարի բնակելի արգելագոտու…
Կարապները ճչոցներով տագնապած պտտվում էին վառվող քառակուսու վրա, ջանալով տեսնել ջրի պաղ փայլը…
Մառախուղը բարձրանում էր, զոնան մխում էր… եւ ծառից ծառ, թաց, իր մեջ մուժի սառցե տամկությունը կլանած, գարնանային արբեցուցիչ ավիշով լցված, ցատկոտում, սահում էին ճերմակապատ մարդիկ` ճերմակ փոխաններով, ճերմակ շապիկներով… բոկոտն… ցատկում էին կալանավորների ստվերները… երկու հազար մարդ չորս բարաքներից հուսալի նայում էր մեգից կուրացած երկնքին… Ինչի մասին էին երազում նրանք: Բռնել կարապին: Տեսնել այդ գեղեցկությունը իրենց մոտ բարաքում: Տիրանալ դրան: Թաքցնել այն մենթերից… մահճակալի տակ… այդ հիասքանչ, ազատ թռչունին:
Թռչունները ճչոցով իջնում եւ իջնում էին… նրանք, երեւի թե, կործանվում էին այդ մուժում եւ, արդեն հասկանալով, որ դա լիճը չէ, ամեն մի հնարավորություն փնտրում էին ներքեւ իջնելու համար… շունչ առնելու այդ տաժանակիր թռիչքից հետո…Մարդիկ չէին պոկվում թաց բներից, միան ծառից ծառ էին անցնում, կպչում էին… եւ թվում էր այդ մուժում, թե ինչ-որ մեկը ճերմակացրել է նրանց` թանձր, շպպոցով, կրով…
Եվ ծառերը կանգնած են այդ կրի կենդանի ժաբոյում… Հետո ծառը հանկարծ մերկացրեց սեւ թաց բունը` դա զեկերն էին ցատկոտում դեպի այլ մի ծառ, որի վերեւում սլացավ վիթխարի, դիտանոցի լուսարձակներով եւ մառախուղով աղավաղված թռչնի ստվերը:
…Թռչուններն սկսեցին վայրէջքը… մուժում անցնում էին թեւերը… ստվերները մշուշում, ինչպես անիրականանալի էկրանի վրա… ինչ-որ անիրագործելի երազում, դառնում էին ավելի պարզորոշ ու իրական…
Եվ ահա արդեն առաջին թռչունը, շողալով ձյունաճերմակ կրծքով, անցավ խուզող թռիչքով հենց երկրի վրայով…
Կրակոցները պատռեցին լռությունն այն ժամանակ, երբ թռչուններն արդեն չէին ճչում. նրանք գնում էին վայրէջքի, հետեւելով իրենց կառավարին, վարդագույն թաղանթավոր թաթերը առաջ գցած:
Երբ մշուշում խլացան, մեռան կրակոցների վերջին արձագանքները, բամբակե համրաշարժ լռության մեջ, բոլոր երկու հազար ուրվականները լսեցին կառավարի կանչը` կոկորդային, մոլեգին-հատու:
Երամը միաժամանակ պայթեց բյուր թեւերով եւ, ծանր բարձրություն եւ արագություն հավաքելով, սկսեց ընթանալ վեր` իր կառավարի երեւից:
Մարդիկ պոկվում էին բներից եւ, արդեն առանց թաքնվելու, դուրս գալիս հրապարակ` լուսարձակներով վառ լուսավորված շրջանագիծը… Գլուխները ետ գցած, նայում էին երկնքին, մառախուղը ծորում էր դեմքերի վրայով սառցե շիթերով: Դիտանոցներից դարձյալ սրածեցին օդը հատու նախազգուշական կրակահերթերը:
Եվ այդժամ լռության մեջ բոլորը` եւ զեկերը, եւ ժամապահները դիտանոցներում, եւ վերահսկիչները լսեցին, թե ինչպես երկնաբարձունքում հայտնվեց եւ ահագնացավ, մոտենալով, հազիվ լսելի ընկնող մարմնի շչոցը: Շչոցն ընդհատվեց խուլ հարվածով, որը համարյա կլանեց մուժը, ինչ-որ տեղ մոտիկ, փշալարի կողքի պարսպից այն կողմ, ազատության մեջ, տափաստանում:
Տափաստանով վազող մարդու մեջքի հետեւում որպես ցնորական բյուրեղապակի ապարանք թարթում եւ առկայծում էր մշուշում միրաժը` խիստ ռեժիմի զոնան: Մարդը վազում էր աշնանացանի անծայրածիր դաշտով, համարյա ձուլվելով մուժին իր արդեն բավական կեղտոտ փոխանով եւ կրծքի վրա քրքրված ներքնաշապիկով: Նա վազում էր համաչափ, հաստատուն քայլքով, ինչպես կարող է վազել լավ պարապած ստայերը: Նա երիտասարդ էր եւ պինդ, զգացվում էր, որ տեմպը չնվազեցնելով, նա այդպես համաչափ կվազի ողջ գիշեր, մինչեւ լուսաբաց…
Եվ երբ լույսը բացվեց, նա անցավ քայլելու… Նա քայլում էր ավազե բլրալանջով, որը դեռեւս հոծ պարուրված էր մուժով…
Հանկարծ բոբիկ ոտքերի տակ նա զգաց ասֆալտի ջերմությունը: Նա դուրս էր եկել ինչ-որ լայն խճուղու պաստառի վրա. երկու շարքով` այս ու այն կողմում: Սկզբում մշուշի միջից լողաց ճամփեզրին մի մակագրված կոթող` «Ղրիմի մարզ», հետո նա տեսավ ինչ-որ երկինք միտված մի բան, ոչ այն է՝ լուսարձակող արեգակի առաջին շողերում, ոչ այն է` ալ գույնով ներկված… Ամեն քայլափոխին ուրվապատկերը գծագրվում էր, առավոտյան անորսալի քամին մուժը բլրալանջից հեռու էր քշում… Վերջապես նա պարզորոշ տեսավ` իր առջեւ բազմամետրանոց մի կոթող-խորհրդանիշ էր՝ «Մուրճ եւ մանգաղ», որը կտուրի երկաթի թերթերից էր զոդված: Աջից եւ ձախից կոթողը շրջանակել էին երեք մետրանոց մետաղական տառերը, որոնք բառեր էին կազմում:
Նա կանգ առավ եւ հեգելով կարդաց` մերձբալթյանը հիշեցնող ուժեղ ակցենտով. «Փառք աշխա-տանքին»: Հեռվում մեգի մեջ պեծին էր տալիս եւս ինչ-որ ստվեր: Նա մոտեցավ նրան` դա նշան էր, որ տեղադրում են մարզերի սահմաններին` այսինչ մարզը…
Փախուստը հայտնաբերեցին մի քանի ժամ անց: Պտուտ եկավ զեկույցների, տարածման, հաղորդագրությունների սրընթաց կարուսելը… Միլիցիայի կարգախմբերը գրավում էին կարեւոր կետերը կայարաններում, ճամփաբաժաններում, օդանավակայաններում…
Կանգնեցնում եւ ստուգում էին ճանապարհներին այդ շրջանից դուրս եկող բոլոր մեքենաների թափքերը…
Մշուշը, հպվելով կոթողի մետաղին, փոխակերպվում էր ջրի փոքրիկ կաթիլների, դրանք ծորում էին անկանոն շիթերով, գոյացնելով խոշոր, ձույլ կաթիլներ, որոնք սրընթաց պոկվում էին ներքեւ, իրենց ճամփին ընդգրկելով այլ կաթիլներ. վտակներ գոյացնելով… Ջուրը հավաքվում էր ջրափոսերով բետոնե պատվանդանի վրա: Ինչ-որ մի սրամիտ բետոնագործ դիտավորյալ կամ պատահաբար պատվանդանի միաձույլքի վրա թողել էր իր ձեռքի դրոշմը: Ջուրը լցրել էր այդ խորափոսը հայելանման հարթությամբ: Փախստականը խմեց այդ ջուրն ափից, ասես անհայտ ընկերոջից իրեն երկարած: Գլխավերեւում մետաղը ճռնչաց: Փախստականը գլուխը բարձրացրեց: Այնտեղ, ուր մուրճը հատվում էր մանգաղի հետ, կոթողի ետնամասում մետաղի մի թերթը ժանգոտել էր ծայրակետում եւ քիչ կողմ էր թեքվել, գոյացնելով ճեղք: Փախստականը թռավ պատվանդանի վրա` ճեղքը հենց աչքերի հավասարությամբ էր: Նա բռնեց մետաղական թերթի ծայրից եւ թեթեւակի քաշեց: Երկաթը հեշտությամբ մի կողմ գնաց, գոյացնելով լյուկ: Փախստականը պրկվեց եւ սողոսկեց անցքը. ինչ-որ մեկն արդեն այստեղ եղել էր: Մի խտիտ տրորված հին խոտ եւ ինչ-որ հնոտի լիովին օթյակ, բույն էին հիշեցնում: Վերեւից աղոտ լույս էր կաթում: Փախստականը գլուխը բարձրացրեց` այնտեղ, ուր հատվում էին հենքի շվելերները, հենց ամենածայրին, երկաթն անձրեւի եւ Ղրիմի քամիների տակ փտել էր եւ թափանցում էր փոսացրոնքով… Հենց դեմքի դիմաց, եթե նստես փռվածքի վրա, մի ափաչափ անցք էր բացված, այնպես որ, դրանից երեւում էր զառիվեր ճանապարհը երկու կողմից: Այդ անցքը ժանգը չէր կերել, այն ինչ-որ մեկը շաղափել էր… փախստականը պրպտեց ծղոտե դարմանը հնոտու տակ: Հանեց պարսատիկը… Լավ, զորեղ, հարմար մի պարսատիկ սեւ ավտոմեքենաների կամերայի ռեզինից: Նա այն տեղը դրեց, պառկեց փռվածքի վրա, գունդուկծիկ եղավ, սսկվեց, եւ, ոնց որ թե, ակնթարթորեն ննջեց:
Այսպես նա ապրում էր իր կացարանում մոտ մի շաբաթ, իսկ գուցե ավելի: Կեսօրին համարյա միշտ քնում էր, գիշերով զառիվերի վրա սպասում էր բեռնատար մեքենաներին, որոնք երկարաձիգ գrգռալով հաղթահարում էին վերելքը, իսկ երբեմն տեղապտույտ էին տալիս, քանի որ քամիները շրջակա կիտվածքներից ճանապարհի պաստառի վրա ավազ էին շաղ տալիս… Ճամփեզրի ազազուն թփի ետեւում պառկած, նա սպասում էր, թե երբ մեքենան կհասնի իրեն, եւ երկու-երեք ցատկով հայտնվում էր թափքում: Նա ընտրում էր միայն բրեզենտածածկ մեքենաները: Որպես կանոն, մեքենաներում ղրիմյան քաղցր գինի էր լինում: Երբեմն՝ բանջարեղենային պահածոներ: Մի անգամ նրա բախտը բերեց` ձկան պահածոներով արկղերի միջեւ նա գտավ մոմլաթով փաթաթված, ակնհայտորեն գողացված ոչխարի մսեղիք…
Ղրիմ մեքենաները տանում էին հիմնականում դատարկ շշեր եւ լավ փաթեթավորված առողջարանային ապրանքներ: Բայց եւ այնպես, նա կարողացավ հայթայթել հագուստ եւ բուժեկի համար անհրաժեշտ ամեն ինչ` սայրեր, ճոխ «Ժիլետ» ածելիների հավաքածու, օճառ, սրբիչ եւ նույնիսկ մի տուփ ապահովիչ… Մի անգամ լուսադեմին, հավանաբար ղեկի մոտ նստած, ավազե խորդուբորդի մեջ խրվեց եւ կողքի վրա ընկավ սպիտակ գիշերվա գույն ունեցող մի «Ժիգուլի»: Վարորդը մոտ կես ժամ չարչարվեց, փակեց մեքենան եւ ետ գնաց, երեւի թե՝ տրակտոր բերելու…
Փախստականը, ուղեբեռնոցը բացելով, այնտեղ մի ճամպրուկ գտավ: Շապիկներ, կոստյում, կիսակոշիկներ` ամեն ինչ, նույնիսկ փողկապներ, նա վերցրեց ամենը: Պարպված ճամպրուկը խնամքով խցկեց ուղեբեռնոցը եւ ծածկոցը փակեց:
Տերը մեկ ժամից ժամանեց վիթխարի ինքնաքարշով, որը հեշտությամբ «Ժիգուլին» դուրս քաշեց ավազե գերությունից: Երջանիկ մասնավոր սեփականատերը հսկա վարորդի բուռը մի տասանոց խցկեց եւ սլացավ Ղրիմ` կյանքը մսխելու աներկբա մտադրությամբ:
Այժմ կարելի էր եւ գնալ` նա անճանաչելի էր. մազերը խուզած գլխի վրա հասցրել էին աճել այս մի ամսվա ընթացքում, առողջարանային գայթակղեցնողի բաց արծաթամոխրավուն կոստյումը անթերի էր նստել, հիանալիորեն ածիլված կզակը փայլում էր թարմությամբ, լոսյոնով բարելավված:
Դատարկ շշերը, տուփերը եւ պահածոյատուփերը, հին սպիտակեղենը նա թաղեց ավազի մեջ, կացարանից հեռու: Եվ երբ վերջնականապես որոշել էր գնալ եւ մանրախնդիր զննում էր իր տարածքը, թե արդյոք բան չմնաց, ինչը կարող է մատնել իր մնալն այստեղ, նա նկատեց մի այծով տղայի:
Տղան կապեց այծին «Ա» տառի նեցուկներից մեկից եւ մագլցեց դեպի կոթողի անցքը: Մի ակնթարթ անց նա հայտնվեց: Նրա մի ձեռքին պարսատիկն էր, մյուսում` սրբիչը: Հենց այն ճամպրուկից հանած խավավոր սրբիչը, միայն թե՝ արդեն անասելի կեղտոտ… Տղան նորից մտավ անցքը եւ երկար խառնշտկում էր այնտեղ, հավանաբար էլի ինչ-որ բան գտնելու հույսով:
Կեսօրին գնալ նա չհանդգնեց: Ճանապարհը մեքենաներով թնդում էր: Դադարի սպասելով, նա սողոսկեց ներս եւ սկսեց սպասել: Այծը երբեմն մայում էր: Երեկոյան, մթնշաղից առաջ, նա տեսավ ճանապարհով գնացող մի կնոջ: Քայլվածքից դատելով՝ նա երիտասարդ էր: Կինը պայուսակով ինչ-որ բան էր տանում: Նա մոտեցավ պատվանդանին, պայուսակը դրեց եւ զգուշորեն այնտեղից հանեց ճեփ-ճերմակ լվացված սրբիչը: Հետո պայուսակից հանեց ալյումինե մուգ ճմրթված կափարիչով մի կավե կճուճ, որը փաթաթված էր մի հին բրդյա գլխաշորով: Բացելով, դրեց այն սրբիչի կողքին եւ, չնայելով կոթողի անցքից, գնաց այծի մոտ: Արձակեց աղերսալի մայող այծին եւ, այդպես էլ չթեքվելով, գնաց:
Առավոտյան տղան բերեց այծին, կապեց եւ միանգամից գնաց:
Այդ երեկո նա վերադարձավ… Դատարկ կճուճը դրված էր պատվանդանին: Նա բարձրացրեց աչքերը:
Տղամարդը իր կացարանի կիսախավարից նայում էր նրան:
Վերելքի վրա մռնչաց մոտեցող մեքենան: Նա կռացավ եւ նետվելով՝ նրան ներս քաշեց: Մեքենան անցավ եւ լռեց: Նա բաց թողեց նրան իր գրկից:
Բայց նա չգնաց:
Այծը մայում էր:
Այդ ժամանակվանից ի վեր նա ամեն օր գալիս էր արեւածագից առաջ եւ գնում էր մթնով, երբեք չմնալով գիշերելու: Նա տաք ճաշ էր բերում արծնապատ անողորկ թիթեղամանով:
Այծը մայում էր եւ պոկում էր պարանը, մինչեւ որ մի անգամ փախավ:
Նրանք սիրում էին միմյանց:
Հաջորդ օրը հայտնվեց պարսատիկով տղան: Նա տասնհինգ քայլի վրա կանգ առավ եւ սկսեց մոլեգնորեն պարսատիկով խփել անցքին, որը համարյա թե փակ էր: Փախստականը արթնացավ ոտքի շամփրող ցավից: Տղան խփում էր առանցքակալի պողպատե գնդիկներով, յուրաքանչյուրը՝ մոտ տասը գրամ: Գնդիկները վնգվնգոցով ետաթռիչքով պոկվում էին երկաթից, ժանգոտած տեղերում ծակում էին անցքը: Կրակելով իր մարտապաշարը, տղան փախավ:
Կինը տաք ազու էր տանում, ինչպես միշտ՝ մայրամուտին: Ինչպես միշտ, ավազե բլրի ետեւից հեռու-հեռու երեւում էր կոթողը: Իջնում էր մթնշաղը, այն վառ լուսավորված էր: Նրա կողքին բարձրանում էր շարժական աշտարակը: Ամենավերեւում աշխատում էր զոդագործը, ցաքուցրելով տոնական կայծերի խուրձերը: Նա եռալցնում էր ժանգոտած տեղերը երկաթի նոր թերթերով:
Մթնշաղը թանձրանում էր, կոթողը ծածկվում էր կրակե շղթաներով: Կինը կանգնել եւ սպասում էր, թե երբ էլեկտրազոդման վերջին կայծերը կկլանի գիշերը: Թե երբ նրանք կհանեն լույսը: Մինչեւ որ հեռանան մեքենաները: Հետո փախավ:
Անցքը եռալցվել էր թարմ, դեռեւս չներկված թնդաձայն երկաթե թերթով:
Կինը թակում էր այն: Դարարկությունը պատասխանում էր նրան թնդյունով:
Թնդյունով…
Նա պատվանդանի մոտ սպասում էր մինչեւ առավոտ:
Երբ լույսը բացվեց, նա տեսավ ավազե բլրի գագաթին տղային` իր որդուն:
Նրանք տուն այսպես էին գնում. նա՝ առջեւից, որդին՝ մի հարյուր մետր ետ ընկած:
Նրանք մտան հարազատ թաղամասը, երբ նա դեռեւս չէր զարթնել:
Կինը կանգ առավ միլիցիայի մոտ, այնտեղ, ուր կախված էր տպարանում տպված պլակատը. «փնտրվում է հանցագործ», եւ խնամքով պոկեց պլակատից ՆՐԱ դիմանկարը:
Տանը նա այն տեղադրեց սուսրով ներկված շրջանակի մեջ եւ երկար տեղ էր փնտրում, թե որտեղ կախի… կարմիր անկյունում… սուրբ Նիկոլայի թղթե իկոնայի կողքին: Տղան նստած էր դիմացը, առանց աչքերը բարձրացնելու եւ շուրթերը սեղմած:
Կինն ասաց.
– Երբ դու եղբայր ունենաս, կպատմես նրան, որ դա իր հայրն է… եւ, որ մայրիկը շատ էր նրան սիրում…
Տղան աչքերը չբարձրացրեց:
Նրան չհասցրին ոչ բարաք վերադարձնել, ոչ էլ` պատժախուց: Նա լաք էր խմել… կարմիր մասսա, որով ներկում են հրշեջային գույքը զոնաներում` կեռաձողերը եւ կոնուսաձեւ դույլերը, որոնք նման էին ինչ-որ միջնադարյան ասպետական պիտույքների:
Նրա մահը քննարկում էին բարաքներում: Դատավճիռը միաբան էր. նա «բրդյա» էր եւ լաք խմելով դավաճանել էր իր կաստային:
«Բրդյաները» զոնայում նույնիսկ օդեկոլոն չէին խմում: Նա մահացել էր, եւ բոլոր «բրդյաները» երես էին թեքել նրանից: Նրանք գնահատեցին դա որպես անարգանք եւ դավաճանություն:
Զոնան չարախնդում եւ ծիծաղում էր «բրդյաների» վրա. իբր՝ ահա, ձեր ավանդույթները խախտվել են, պղծվել` նա լաք է խմել: Հա:
Մեքենա զոնայում այդ օրը չկար, այն գնացել էր դեռեւս կեսօրին… Նրան պետք է տանեին հարեւան քաղաքը, որպեսզի հանձնեին դիարան: Դիարանում պետք է վկայեին մահը: Զոնայում մանրակրկիտ քննարկում էին, թե ինչպես պետք է դա տեղի ունենա՝ պնդում էին, որ հենց ինքը` զոնայի պետը… պետք է սիրտը ծակի հեծանվաճաղով… իսկ ներկաները… պիտի զարկեն փոքր ուղեղին, որտեղ մեր փափուկ տեղն է, հոգետունը, երբ մենք ծնվում ենք… այնտեղ շիշ կխրեն… սովորական կեսլիտրանոց շիշ… որպեսզի ծակեն գանգն ու ուղեղը… Տարբեր բաներ էին խոսում… Շատ բաներ էին խոսում… Գիտեին արդեն այն մասին, թե ինչպես էին նրան բռնել կոթողում, քնած…
Ուշ երեկոյան նրանք խոտածածկ կառքով զոնայից դուրս բերեցին բրեզենտով ծածկած «բրդյայի դիակը»: Նրան տանում էր վերահսկիչը` համակրելի կապուտաչյա մի տղա, համարյա հասակակից նրան, ով պառկած էր բրեզենտի տակ: Նա պետք է տափաստանով տասնութ կիլոմետր անցներ եւ հանձներ դիակը դիարան: Դիարանում մի ծեր կին էր հերթապահում, նա վաղուց արդեն իր մասնագիտությամբ չէր աշխատում եւ արդեն երկու ամիս վաստակում էր հերթապահությամբ: Ահա ուրեմն, այս ծեր փորձառու բժշկուհին առաջին քննումից հետո բացահայտեց, որ նա ողջ է… Նա զարկերակը որսաց շատ հեռվից… այնքան հեռվից, որ դա կարող էր իր երեւակայությունը լինել… նա խղճում էր այդ ջահել գեղեցիկ տղային ցինկե սեղանի վրա… Նա համակրում էր նրան… Ինքը նույն տարիքի թոռներ ուներ… Բայց այդ մարդը դատապարտված էր… Փրկության համար արյուն էր պետք… Բայց, բնականաբար, ոչ դիարանում… ոչ էլ շրջանային հիվանդանոցում «հերթապահ» արյուն չգտնվեց…
Նա հուսահատ զանգում էր շրջան, չնայած հասկանում էր, որ հազիվ թե որեւէ մեկը կհասցնի անհրաժեշտ արյունը յոթ սարի ետեւում գտնվող մարզից արդեն գործնականորեն մեռած զեկի համար: Եվ այնտեղ էլ, ուր նա զանգում էր, անհրաժեշտ արյունը չկար:
Արյան խումբը, որը նշված էր հարակից փաստաթղթերում, հենց այն դուրս եկավ, որը վերահսկիչինն էր: Նա, ամաչկոտ ժպտալով, բարձրացրեց իր թեւքը եւ ասաց.
– Վերցրեք իմ արյունը…
Նա ուրախացած պառկեցրեց վերահսկիչին «բրդյայի» կողքին եւ արյան փոխներարկման վիրահատություն արեց:
Որոշ ժամանակ անց «բրդյան» բացեց աչքերը: Նստեց եւ, չհասկանալով, թե որտեղ է գտնվում, անվստահ ժպտալով, շուրջբոլորը նայեց:
Նա չգիտեր ի մեռելոց իր հարության պատճառը եւ մահաչափ-դժգույն էր: Վերահսկիչը լրիվ թույլ էր: Քայլել չէր կարողանում: «Բրդյան» նրան կառքի վրա պառկեցրեց, երասանները ձգեց, ձիուկը շարժվեց…
Շուրջբոլորը դատարկ տափաստանն էր… ոչ-ոք չկար…
Վերահսկիչը նայում էր «բրդյային», եւ իր աղջամղջային գիտակցության մեջ անկարելի էր տեսնել ոչ կշտամբանք, ոչ էլ խնդրանք…
Կառքը հեռանում էր` երեւում է, ինչպես եւ բոլոր ձիերը, սա էլ չէր կարող մոլորվել տափաստանում, եւ անշուշտ կառքը կբերի զոնա…
Վերահսկիչը գիտակցությունը կորցրեց…
«Բրդյան» թափ հավաքեց, ձիուկի սանձատակից բռնեց եւ արագորեն ընթացավ տափաստանային փոշոտ ճանապարհով դեպի արգելագոտին…
Այսպես նա հասցրեց ձիուկին մինչեւ զոնա եւ թակեց երկաթյա դուռը: Վերահսկիչն արդեն ուշքի էր եկել եւ կառքի վրա պառկած նայում էր երկինք:
Եթե ձեզ երբեւէ հաջողվի թակել մետաղյա դուռը, այն տեղնուտեղը կբացվի:
Երբ կառքն անցավ առաջին եւ երկրորդ դարպասների մոտով, զոնայում նրանց արդեն սպասում էին: Զոնան կանգնած էր… ոչ ոք չէր գնում…
Զոնան նայում էր մեռած «բրդյայի» վերադարձին… եւ ցնցված էր…
Անհավանական է, բայց նրանք արդեն գիտեին, որ «բրդյայի» արյան մեջ ավելի մեծ դավաճանություն էր: Նա հանդուրժել էր «օվչարկայի»` մենթի արյունը` իր արյան մեջ… եւ դրանով վերադարձել էր զոնա…
Զոնայի պետը հասկացավ, որ բարաքում նա մինչեւ լույս չի ապրի, եւ նրան պառկեցրեց լազարեթում:
Հիվանդները` թմրադեղերից շիլացած, ծեծկռտուքից տուժած, արտադրություններում վնասվածքներ ստացած… ով հենակներով, ով գիպսով, ով ամբողջովին բինտապատ` դուրս բերեցին նրա մահճակալն իր հետ ուղղակի աշնանային հորդառատ սառը անձրեւի տակ:
Այդպես եղավ եւ երկրորդ, եւ երրորդ գիշերը:
Նրան ասացին.
– Բարաք դու կվերադառնաս միմիայն աքլորահարեմի միջով… երբ քեզ փչացնեն… քո մեջ «օվչարկայի» արյուն է:
Այդ խոսքերը նրան հաղորդեց մի անգամ գիշերով մի ինտելիգենտ մարդ, նախկին ուսուցիչ, ակնոցով, որի միայն ձախ ոսպնյակն էր մնացել, եւ այն էլ՝ ճաքճքած, ճաճանչաձեւ ճեղքերի փնջով: Նրան հրամայված էր հաղորդել այդ տառացիորեն: Երրորդ օրը նա սկսեց աշխատել:
Հերթափոխերին, աշխատանքային զոնայում եւ դրանից դուրս վերահսկիչները խուզարկում էին կալանավորներին: Ինչպես միշտ: Վարժ: Հապշտապ:
Եվ երբ կապուտաչյա վերահսկիչը խուզարկում էր արյունակից «եղբորը», ապա միշտ աննկատ ինչ-որ բան էր գցում նրա գրպանը` մեկ հյութեղ սպիտակ ատամիկներով խնամքով կլպած սխտորի գլխիկ… մեկ երկարավուն մանուշակագույն ղրիմյան սոխ… մեկ մի տուփ թեյ… մեկ նամակ…
Բարաքում նրա նամակը գողացան եւ բարձրաձայն կարդում էին. «Մայրս ուրախ է, որ դու իմ եղբայրն ես… ես քարտարանում ստուգեցի քո տվյալները… դու փախել էիր ազատվելուց երեք օր առաջ… փախուստի համար դու ստացար փախուստի ժամկետը… բայց միեւնույն է, երբ դու ազատություն ստանաս, դու պետք է այցելես մորս… նա սպասում է քեզ… նա քեզ համարում է իր որդին… այսօր նա ինձ փող տվեց, որ ես քեզ բրդե սպիտակեղեն գնեմ… դու իմ եղբայրն ես…»:
Նա գնաց բարաքից եւ խնդրեց, որպեսզի գիշերով խոհանոցում կարտոֆիլ մաքրի, բարաքում նա վախենում էր քնել:
Հաջորդ առավոտյան նրան ծեծեցին այն բանի համար, որ նա հանդգնել է դիպչել «սուրբ կերակրին»: Նա, «օվչարկայի» արյունով երակներում… Կեղտոտ մարդ… Նա նորից հայտնվեց լազարեթում, եւ դարձյալ նրան գիշերով դուրս բերեցին անձրեւի տակ…
Եվ կրկին հերթափոխին ախպերացուն մի քիչ հապաղեց եւ գրպանը նամակ խոթեց: Բացի այդ, նա հնգամատով չափեց նրա ուսերն ու թեւքի երկարությունը:
Նամակը նա ինքը չհասցրեց կարդալ: Այն նրանից տեղնուտեղը խլեցին: Եվ նորից կարդում էին բարաքում. «Մայրս, հիմա արդեն եւ քոնն է, եղել է վերեւներում, ամենամեծ ղեկավարության մոտ… Քո փախուստի ժամկետը զեղչել են… նա պատմել է, որ դու ինքդ ես վերադարձել զոնա… եւ բերել ես ինձ, կիսամեռ… մի զարմացիր, այսօր ես ափով չափում եմ քո ուսերի լայնությունն ու թեւքիդ երկարությունը… Մայրիկը ուզում է քեզ տոնական կոստյում գնել… երեք օրից դու ազատության մեջ կլինես…»:
Հենց նույն գիշերը «բրդյաների» դատն ամեն ինչ հաղորդեց նրան հենց այն նույն ակնոցավոր ինտելիգենտի միջոցով. «…Դու երեք օրից ազատության մեջ չես լինի… հերթափոխին դու կթքես վերահսկիչի դեմքին, նրա, ով քեզ իր արյունն է տվել… եւ կասես. «Դու` օվչարկա ես: Եվ արյունն իմ անարգված է քո արյամբ»: Ակնոցավոր ուսուցիչը դժվարությամբ էր արտաբերում այդ խոսքերը, տքնելով, բայց նա վախենում էր նրանցից, ովքեր ուղարկել էին իրեն… իսկ նա ինքն ավելացրեց. «Ես, անձամբ, ափսոսում եմ… չէ՞ որ պաշտոնական անձին հասցրած վիրավորանքը… ծառայողական պարտականությունները կատարելիս… զոնայում… դուք եւս ութ տարի կստանաք… Դա սարսափելի է…»: Եվ ավելացրեց. «… Եվ հետո նրանք կարգադրեցին հաղորդել, որ եթե դուք այդ չանեք… ապա… կգտնեն ձեզ եւ այնտեղ… ազատության մեջ…»:
«Բրդյան» երկար լռում էր: Հետո գլխով արեց եւ ասաց. «Հաղորդիր… վաղը… հերթափոխին… վաղը…»:
Եկավ այն օրը, երբ եղբայրը պետք է ուրանար եղբորը, թքեր նրա դեմքին…
Ողջ զոնան չէր ցրվում… Ամեն մի պատրվակով նրանք դարպասներով չէին անցնում… ներկայացման էին սպասում…
Այդ օրն առաջին փխրաձյունը եկավ` ճերմակ-ճերմակ բանջարբուսուկ…
Փխրաձյունն ասես օրհնում էր զոնան… Մազութով, կերոսինով եւ Աստված գիտե էլ ինչով ներծծված, զոնան ասես ճերմակ հարսնաքող էր հագել… փոքրիկ ձնագնդիկները թռչում էին, ինչպես պինգ-պոնգի փոքրիկ գնդիկներ…
Անսպասելի բոլորը տեսան սկյուռիկին… Սկյուռը թփից թուփ էր ցատկում: Նա նայում էր ամբոխին, իսկ ամբոխը` նրան: Բոլորը դանդաղորեն սկսեցին մոտենալ ծառին, որի վրա ցատկոտում էր սկյուռը… Ահա արդեն մի քանի մարդ ասես հմայված սկսեցին մագլցել թաց բունն ի վեր… Նրանք սահում էին ճերմակ փխրաձյան մեջ… ճյուղերից կախվում էին… Բայց երբ նրանք ելնում էին ճյուղերի վրա, սկյուռը ցածի ճյուղից ցատկում էր մանրաձյան մեջ եւ անաղմուկ թռիչքներով գնում էր մեկ ուրիշ ծառի կողմը…
Բոլորը միաժամանակ թափվում էին կողքի ծառից, ինչպես ինչ-որ հրեշավոր գերհասուն պտուղներ… Իսկ այն ծառի վրա, որի վրա ցատկել էր սկյուռը, արդեն մագլցում էին նոր մարդիկ, կախվում էին ճյուղերից, ջանում էին ձեռք գցել նրբագեղ գազանիկին… Վախեցած սկյուռիկը ելնում էր ամենաբարձունքը եւ զարմացած նայում էր, թե ինչպես էին բոլորը մագլցում դեպ իրեն եւ երկարում էին ձեռքերը… Սկյուռիկը հուսահատ ցատկ էր անում եւ հայտնվում էր փխրաձյան թռչկոտող գնդիկներում… Եվ ինչպես Բախի ֆուգան, միեւնույնը, նույն անցած ճանապարհներով, միայն թե հավելելով ներքին կիրքը… նրանք նետվում էին դեպի ծառը` սկյուռին որսալու… Սկյուռը հօդս էր թռչում` նրանք թափվում էին ճյուղերից… եւ ամենը դարձյալ կրկնվում էր… սկյուռը ցած էր ընկնում, հետո նա թափով ցատկեց պարսպի վրա… եւ, մատնականգ բալերինայի պես, անկշիռ թաթիկներով ճարճատեց-անցավ մի քանի մետր փշալարի տակով… եւ անհետացավ… այնտեղ… ազատության մեջ… ինչ-որ մեկը գոռաց. «…Հրապարակում… արնաքամ է լինում…»:
Փխրաձայն հարսնաքողի վրա պառկած էր պատանին` վերահսկիչի ախպերացուն… նա երակները բացել էր… սեւ արյունը… երկար թեւքերով գնացել էր դիակից հեռու… եւ խժռում էր այդ փոքրիկ ճերմակ ձնագնդիկները…
Եղբայրը կանգնած էր մահացող եղբոր գլխավերեւում:
Երկու հազար մարդ լուռ նայում էր: