Մեր առօրյայում օգտագործվող չափը, գույնը, գիծը կազմում են մեր` այսօրվա հայաստանցիների դիմանկարը: Եվ եթե փորձենք բանաձեւի տեսքով խորհրդանշել 21-րդ դարը, ապա կընդունենք, որ աշխարհը հիմա մի կարեւոր կարգախոսով է ուղղորդվում: Եվ դա հարմարավետությունն է: Մարդը միշտ ձգտում է կոմֆորտի, ու երբ իր ներքին կոմֆորտին չի հասնում, թույլ չի տալիս, որ կայանան նաեւ պետական հիմնասյուները:
Նկարիչ Արա Հայթայանը փորձում է մեր ուշադրությունը հրավիրել այսօրվա մեր երազանքների վրա, որոնք մեր հասարակության խորհրդանիշերն են:
– Մենք մի միֆ ունենք, որը մեզ շատ է դուր գալիս, ասում ենք, որ յուրաքանչյուր հայ անհատականություն է։
– Այսինքն, անհատական երազին առաջնային տեղ է տրվում, եւ անհատական երազը ոչ մի կերպ չի տեղավորվում հասարակական, ընկերային երազի մեջ։ Հայն իր բարգավաճումը չի տեսնում հանրայինի կոնտեքստում: Ընդհակառակը՝ իր երազի իրականացումը տեսնում է հանրությունից պոկվելու, անջատվելու մեջ։ Եվ դա շատ լավ երեւում է նույնիսկ անզեն աչքով։ Երբ որեւէ երկիր ես գնում, տներից, մարդկանց հագուստից, մեքենաներից, աթոռների կառուցվածքից միանգամից կարող ես պատկերացում կազմել այդ հասարակության ձգտումների մասին։ Եվ այդ նշանները շատ հստակ ու հեշտ «կարդացվում» են։ Մեր ժողովուրդը կարծես մոռացել է, որ մեր ապրելակերպն ու մտքերը «կարդացվում» են։ Մեր պատկերը մեր սոցիումն է, այսինքն՝ մարդու ապրելու, քայլելու համար տրված չափը։ Կուզեի խոսել աթոռի սիմվոլի մասին։ Հավատացնում եմ, որ դեմոկրատիա հասկացությունը սկսվում է աթոռի չափը փոքրացնելուց։ Աթոռն ինքնին արդեն իշխելու խորհրդանիշն է, որովհետեւ աթոռի առկայությունն արդեն ենթադրում է, որ բոլորը պետք է կանգնեն, իսկ մեկը՝ նստի։ Մեր ղեկավարներն, օրինակ, չեն հասկանում, որ երբ հեռուստացույցով ելույթ են ունենում, պիտի կանգնեն ու կանգնած խոսեն ժողովրդի հետ։ Իրենք պետք է կանգնեն, իսկ իր տանը գտնվող մարդը պիտի նստած լինի։ Ճապոնիայի վարչապետը (եւ ոչ միայն նա) երբեք նստած ելույթ չի ունենում։ Իսկ երբ, օրինակ, նայում ես մեր նախագահական նստավայրի աթոռներին, միանգամից հասկանում ես, թե այդ կահույքն՝ իր գունաբաժանմամբ, ինչպիսի՞ երազ է խորհրդանշում։
– Ինչպիսի՞։
– Աթոռները ոսկեգույն ու սպիտակ են։ Սպիտակը պիտի լինի փղոսկրը, որը աշխարհը գրավելու, սերուցքը հավաքելու խորհրդանիշն է։
Իսկ ոսկին աշխարհակալության նշանն է։ Եվ երբ մեր մեծավորները այդ կահույքին նստած՝ ընդունելություն են անում, ապա հյուրերը միանգամից հասկանում են նրանց աշխարհընկալումները։ Եվ հասկանում են նաեւ այդ ընկալման անհեթեթության չափը՝ տեսնելով, թե ի՞նչ իրական ուժեր եւ ի՞նչ երազներ ունեն նրանք։ Մեր իշխանավորները նույնիսկ կարող են բանակցություններ չվարել, քանի որ իրենց ինտերիերով արդեն իսկ ասում են՝ իրենք ինչ են ուզում։ Եվ եթե մարդը չի հասկանում, որ իր էթիկան, իր ինտերիերը «խոսում» են, ուրեմն նա չի հասկանում այսօրվա աշխարհը։ Խոսուն խորհրդանիշներն ամենուր են։ Չէ՞ որ Նյու Յորքի աշտարակների ոչնչացումը չափին հարվածելու նշան էր։ Մի կողմը չափ էր հաստատել, ամենաբարձր աշտարակներն էր կառուցել, իսկ մյուս կողմը՝ ժխտեց այդ չափը։ Արդյունքում մարդիկ զոհվեցին ու մեծ ողբերգություն տեղի ունեցավ, բայց չմոռանանք, որ մի կողմը մեծ չափ հաստատելով՝ ուզում էր մյուսի փոքրությունը ցույց տալ՝ ասելով՝ այսուհետ ես եմ չափ հաստատողը, իսկ մյուս կողմն ասաց՝ ես քո չափը չեմ ուզում ու քո խորհրդանիշը մերժում եմ։
– Հասկանալի է նաեւ, թե ինչու են հայերը հսկայական ջիփեր նախընտրում վարել։ Իսկ ինչո՞ւ են հայ տղամարդիկ, նաեւ՝ երիտասարդները, սեւ զգեստ հագնում, ինչո՞ւմ է դրա սիմվոլը։
– Սեւ գույնն անթափանց, անխոցելի լինելու խորհրդանիշն է։ Սեւ հագնելով, ես իմ գաղտնիությունն եմ ապահովում։ Ես սեւ եմ, աննկատ եմ, գաղտնի եմ։ Եվ մարդկային այն տեսակը, որը ձգտում է սեւ հագնել, անհայտության շղարշով է իրեն փակում, մտնում է սեւ ջիփը, թաքնվում է մուգ ապակիների տակ, դառնում է ինքնամփոփ ու իր տան շուրջը բարձր ցանկապատներ է կառուցում։ Եվ այդ ամենը մարդու՝ հասարակությունից օտարացման խորհրդանիշներ են։ Երբ գնում ես Ամբերդ՝ հասկանում ես, որ չի կարելի այդ հսկայական տարածքը պատնեշել։ Ոչ թե չի կարելի, որովհետեւ դա անօրինություն է, այլ՝ չի կարելի, որովհետեւ այդպիսի անհատական երազները չի կարելի ամեն բանի վրա տարածել։
– Երազը փակվե՞լն է։
– Այո, եւ դա նշանակում է՝ ինքնադատապարտում, նշանակում է՝ կտրվել հասարակությունից, սերունդների ու մարդկության միջեւ վերջնական պատ քաշել՝ երազելով, որ քո երեխաները պատի ներսում ապրեն։ Ոչ մի ընտանիք իրեն չի կարող պահպանել՝ պատնեշելով իրեն այս փոքր երկրի մեջ։ Երբ Աշոտ Երկաթը կառուցում էր բերդաքաղաքները, նա ուզում էր, որ ուժը կարեւոր ռազմավարական կետերում պաշտպանված լինի։ Բայց երբ բլուրների վրա պաշտպանված դղյակներ են կառուցվում, դա արդեն վկայում է օտարացման մասին։ Մարդը մարդուց է օտարանում, ոչ թե միլիոնատերը՝ չքավորից, կամ միլիարդատերը` միլիոնատիրոջից։ Օտարանում ենք, երբ ներքին չափի զգացողությունն ենք կորցնում։ Իսկ ներքին չափը նշանակում է՝ գիտակցել քո տեղն այս աշխարհում, քո ոտնատեղն այս մոլորակի վրա։ Նույն ճապոնացին կարող է միլիարդներով նավեր գնել Փարիզում, բայց իր երկրում նա փոքր տան մեջ է ապրում։ Եվ բնավ էլ չի երազում ավելի մեծ տուն ունենալու մասին, որովհետեւ նա արդեն ճշտել է իր տեղն ու չափը։ Հասկանում եմ, որ հայ մարդը կարող է ասել՝ ես տարիներ շարունակ աշխատել եմ, հիմա ուզում եմ, որ իմ երեխաները մեծ պարտեզ, լողավազան ու սիրամարգերով եւ եղնիկներով լի այգի ունենան։ Բայց դա կրկին երազ է, այդ մարդը չի ուզում, որ իր զավակը այլ երեխաների հետ հանրային այգում հիանա եղնիկներով, նա ուզում է, որ իր երազանքը կտրված լինի հանրային երազանքից եւ նույնիսկ հակադրված լինի նրան։ Ախր կորել է հանրային հաղթանակը, հանրային արդյունքը գնահատելու ցանկությունը։
– Ավելի հավանական է, որ հանրային այգի ստեղծել ցանկացողը դա չի անի միայն այն պատճառով, որ կվախենա հակադրվել ընդունված վարքագծային մոդելին։
– Փաստորեն, մենք այնպիսի բարքեր ստեղծեցինք, որ կվախենանք որեւէ բան անել։ Եվ կարող ենք նկատել, որ Հայաստանում ավելի շուտ եւ ներքին ավելի մեծ ազատությամբ է աշխատում դրսից եկած մարդը։ Վերցրեք, օրինակ, «Պողոսյան այգիները», որոնք տարիներ շարունակ ավերակ վիճակում էին, բայց ոչ մի հայաստանցի մեծահարուստ չուզեց դրանք վերականգնել։ Ի դեպ, դա մեծ ծախսերի հետ կապված չէր, պարզապես կային ինժեներական լուծումներ, դրվեցին նստարաններ, ու ջուր հոսեց։ Նման անհատական նախագծերով մեր քաղաքը լիքն է, բայց ոչ ոք չուզեց անել դրանք հանրության համար։ Ինչո՞ւ որեւէ տեղացի հայ չի ուզում թանգարան կառուցել, բայց շատերը հսկայական անձնական կոլեկցիաներ ունեն։
– Մենք ասում ենք, որ մեր ամենաուժեղ օղակն ընտանիքն է, եւ պատրաստ ենք ընտանիքի անդամներին վիրավորանք հասցրած մարդու կոկորդը կրծել, բայց հանգիստ ենք ընդունում մեր ընտանեկան տան պատերից դուրս կատարվածը:
– Իսկ ավելի լավ չէ՞ր լինի, եթե հայն ընդունի, որ պարտվել է իր ընտանեկան կյանքում, որ ընտանիքի նկատմամբ ունեցած նրա սերը քանդում է հասարակությունը։ Իսկ երեխայի հանդեպ ունեցած նրա սերը քանդում է «երեխա» հասկացությունը։ Հաճախ ասում ենք, որ շատ ազգեր իրենց երեխաներին անտեր են թողնում, բայց մենք երեխասեր ենք, ու մինչեւ մեր երեխան 47 տարեկան չդառնա, մենք նրան մեր կողքից հեռու չենք թողնի։ Եկեք ընդունենք, որ սիրո մի չափ կա, որը, եթե անցնում ես, քանդում ես քո երեխայի ապագան։ Երեխան արդեն չի հավատում, որ իր խոսքն արժեք ունի։ Երբ այլ երկրներում երեխան խոսում է, բոլորը լռում են, քանի որ հասկանում են, որ 3-4 տարեկան երեխան միտք է փորձում արտահայտել, ուզում է մտնել համակեցության մեջ: Իսկ հայերն ասում են նրան` լսիր մեծերին, դեռ փոքր ես խոսելու համար: Եվ երեխան էլ լռում է, մինչ 90 տարեկան կլսի ու այդպես էլ չի ասի իր ուզածը, իր ասածին կարեւորություն չի տա: Երբ ընկալում ես, որ նույնիսկ նրա այդ փոքր ասածը կարող է կարեւոր լինել, ընկալում ես այն հանրության համատեքստում, ուրեմն իմաստավորում ես կորուստը: Եվ կորուստները հասկանալով ես ուժեղ դառնում: