Նկարիչ Արա Հայթայանն այն հազվագյուտ քաղաքացիներից է, ով կարողանում է իր զգացածը, ապրածն ու կանխատեսածը ոչ միայն արվեստում ներկայացնել, այլ` հստակ վերլուծելով` եզրակացություններ անել: Երբ փորձում ենք վերլուծել Հայաստանում առկա հասարակության մոդելը, անպայման ընդունում ենք, որ մենք պատրանքների զոհն ենք դարձել ու կարծես թմբիրի մեջ շարունակում ենք խոսել սեփական անկրկնելիության մասին, մինչդեռ մենք վաղուց արդեն ո՛չ հասարակություն ենք, ո՛չ էլ պատրաստ ենք ընդունել դա:
Զրույցը Արա Հայթայանի հետ, ով վերջերս է վերադարձել Ճապոնիայից, որտեղ ցուցադրել է իր կտավները, լավ առիթ է` մեր անկայուն, աղմկոտ եւ ոչ միաբան ինքնազգացողությունը ու գրեթե կատարյալ ճապոնական փոխհարաբերությունները համեմատելու համար:
– Ճապոնիայում, որպես հայ, ես անընդհատ զուգահեռներ էի անցկացնում ու հասկանում էի, որ ճապոնացիները կյանքը կատարելագործելու ճանապարհին՝ կարողացել են գտնել ամենակարեւորը` ներփակված լինելու ու արտաքին աշխարհի հետ հարաբերվելու բալանսն են պահպանել։ Ճապոնիան «փակ» կղզի է, օտարներ գրեթե չկան, քաղաքացիություն ոչ մի օտար չի կարող ստանալ, նույնիսկ խառնամուսնությունների դեպքում։ Այդպես եղել է դարերով, ու այդ մեխանիզմը հիմա էլ է աշխատում։ Ճապոնացիները ժամանակ առ ժամանակ իրենց երկիրը «փակում» են, որպեսզի յուրացնեն, սինթեզեն ու իրենց մեկնաբանությունը տան աշխարհում կատարվածին։ Ճապոնացիները երբեք գյուտեր չեն անում, նրանք լավ սինթեզող են (բրինձ աճեցնելու կուլտուրան, օրինակ, վերցրել են չինացիներից, տարբեր արհեստները՝ ողջ աշխարհից, գերմանացիներից ֆոտոխցիկն են վերցրել ու սարքել են իդեալական մի գործիք): Նրանք վերցնում են մի ոլորտ, հասցնում են կատարելիության եւ արդեն իրենք են սկսում չափ թելադրել աշխարհին։ Եվ այդ պերֆեկցիոնիզմը՝ կատարելապաշտությունը բոլոր ոլորտներում է զգացվում։ Եվ դու՝ հայ լինելով՝ չես կարող չնկատել, որքան տարբեր է մեր մոտեցումը: Արհեստներին մեծ նշանակություն տալով` ճապոնացիներն աշխատում են ոչ մի արհեստի ճյուղ տանուլ չտալ։ Եվ հիմա քարտաշը, կահույքագործը, ուլունք, կճուճ սարքողը տալիս են այն որակը, որն անգերազանցելի է։ Եվ այդ մոտեցումը բերեց նրան, որ ճապոնացիները հասկացան իրենց ինքնությունը։ Ծեսը պահեցին, խորացան նրա իմաստի մեջ, զարգացրեցին ու մատուցեցին աշխարհին։
– Ճապոնիան իր կամքով է դարձել «փակ» երկիր, իսկ մենք շրջափակված ենք պատմականորեն: Մենք ունե՞նք ընդհանուր եզրեր:
– Մենք երկուսս էլ պատմությունից «ապտակ» ենք ստացել, հայերը՝ 1915 թվականին, իսկ ճապոնացիները՝ 1945 թվականին։ Եվ թվում է, որ պետք է ընդհանուր մարդկային վերականգնման մեխանիզմներ (անցյալը ետ բերելու, ապրել շարունակելու) աշխատեն, բայց իրականում դրանք շատ տարբեր են։ Մեր մեխանիզմները դեկլարատիվ բնույթ են կրում, թեեւ չի կարելի չգնահատել, որ մեր սփյուռքը կարողացավ այլ երկրներում վերագտնել իրեն։ Ճապոնացիները, սակայն, կորուստը, վիշտը այլ կերպ ընկալեցին, նրանց հոգեվիճակը լրիվ փոխվեց։ Նրանք հասկացան, որ պարտվել են ու պետք է զիջեն։ Մենք անընդհատ փորձել ենք մեր պետականությունը պահպանել, այդ պայքարը կա մեր գենետիկայի մեջ, եւ հազարամյակներ շարունակ աշխատում է։ Մեզ անընդհատ քշել են մեր երկրից, մենք վերադարձել ենք, փորձել ենք որեւէ բան կայացնել, մեզ էլի քշել են, մենք էլի վերադարձել ենք, եւ այդ փուլերը կարծես անվերջ շրջան են կազմում։ Իսկ Ճապոնիայի վրա երբեք ոչ ոք չի իշխել, ոչ ոք չի թելադրել, եւ հանկարծ այդ երկիրը աշխարհից «ապտակ» է ստանում հենց այն ժամանակ, երբ բացում է իր սահմանները, սկսում է հարաբերվել աշխարհի հետ ու փորձում է իր տեղն ու ուժը հասկանալ։ Ընդհանրապես գալիս է մի պահ, երբ որեւէ երկիր ուզում է հասկանալ՝ ինչո՞ւմ է իր ուժը։ Ճապոնիան էլ փորձեց մարմնավորել իր ուժը, հարձակվեց Պերլ Հարբորի վրա ու ամերիկացիներից հակահարված՝ ատոմային ռումբ ստացավ։ Եվ լրիվ նորովի ընկալեց այդ «ապտակը» (իսկ յուրաքանչյուր մարդ սկսում է հասկանալ իրականությունը հենց «ապտակի» շնորհիվ)։ Եվ եթե 1915 թվականը չլիներ, հայերն էլ չէին կարողանա իրականությունը նոր ձեւով տեսնել։ Պետք է փաստն ընդունես, որպեսզի ըստ այդմ էլ քայլեր ձեռնարկես, հակառակ դեպքում` կընկնես երազների գիրկը։ Ճապոնիան հասկացավ՝ ում ձեռքում է ուժը, եւ զիջեց ֆիզիկական ուժի կիրառումը։ Եվ այստեղ է ծագում այն կետը, որն ինձ՝ հայիս համար շատ կարեւոր է։ Եթե ֆիզիկապես ուժ չես կիրառում, ի՞նչ ես անում, որպեսզի լրացնես այդ ոչինչ չորոշելուց ծագած բարդույթը։
– Եթե ոչ ռազմական ուժով, ապա՝ ինտելեկտո՞վ։
– Այսինքն, գալիս է ներքին կյանքն ու հեռանկարները հասկանալու պահը։ Գոյության հիմնասյուները չկորցնելուց բացի, հարկավոր է մի մոդել գտնել, որտեղ կաշխատի, «կպտտվի», կզորանա քո ազգային գենետիկան։ Ճապոնիան կարողացավ ստեղծել այնպիսի էթիկական մթնոլորտ, որտեղ հասարակության մեծամասնությունն աշխատում է։ Իհարկե, կան դեպրեսիվ զգացողություններ, ինքնասպանություններ, ինչպես յուրաքանչյուր լավ պտտվող կապիտալիստական մեքենայում, որտեղ մարդը մի «վինտիկ» է դառնում, բայց Ճապոնիան լուծել է ամենակարեւոր հարցը՝ հասարակության զարգացումը։ Պարզ է, որ կիրառվել են հայտնի մոդելները՝ գերմանական տնտեսության, անգլիական օրենսդրության եւ այլն։ Նրանք վերցրել են պատրաստի մոդելներ, ինչպեսեւ մեր Երկրորդ Հանրապետությունը վերցրեց ֆրանսիական սահմանադրությունը։ Բայց վերցնելը քիչ է, հարկավոր է հասկանալ, յուրացնել, կիրառել ու քոնը դարձնել։ Մենք՝ հայերս, անընդհատ փլուզվող հասարակարգերի սերունդ ենք եղել։ Մեզ բնորոշ է փլուզումն ու չկայացումը։ Իսկ անընդհատ փլուզվելու դեպքում որեւէ սիստեմ վերջնականորեն չի կիրառվում։ Անընդհատ ձգտելով ընդհանուրին, մենք անընդհատ կորցնում ենք մանրը, մասնավորը, մինչդեռ կյանքի փոքր դրվագներն են մեծը կառուցում։ Ճապոնացիները շատ ուշադիր են մանրուքների նկատմամբ, լավ հասկանալով, որ հենց մանրից է սկսվում հսկայականը, եւ հենց մանրուքի մեջ է երեւում ազգային ինքնությունը։ Հայերը վերցնում են սիստեմը, բայց մանրուքը տապալելով տապալում են նաեւ ընդհանուրը։
– Մանրուքը մա՞րդն է։
– Մարդկային հարաբերություններն են։ Եթե հարգվի մարդը, հարգվի ամենափոքր էթիկական նիստուկացը, մարդն իրեն ամեն տեղ կոմֆորտով շրջապատված կզգա։ Այն, ինչը հիմա է կատարվում Հայաստանում, արդեն կատարվել է անցյալ դարում, հիշիր Չարենցի, Բակունցի հետ կատարվածը։ Ոչ թե ֆիզիկական ոչնչացումը, այլ՝ հանրային կապերի խզումը։ Մեզ մոտ հասարակական կապերն այնքան թույլ են, որ կարելի է մի քանի հարվածով դրանք քանդել ու անել այնպես, որ մարդիկ հոշոտեն իրար։ Եվ եթե կապերի թուլությունը համառորեն չենք նկատում, դրա ախտանիշը չենք հստակեցնում, դա դառնում է հավերժական ցիկլ։ Եվ դա մեզ ոչնչացնում է։ Եթե 20-րդ դարի սկզբին 3 մլն ես եղել, եւ հիմա էլ 3 մլն ես, ուրեմն արդեն ոչնչացել ես։ Եվ նշանակություն չունի, որ տվել ենք մի քանի լուսավոր անհատներ, դա կարող էր անել յուրաքանչյուր ազգ։ Աշխարհին անհատ տալը նշանակում է՝ աշխարհին քո դրաման, քո վիշտը, քո արվեստը տալ։ Օրինակ, բալկանյան պետությունները հիմա դա շատ լավ անում են։ Պետք է հաշվի առնենք, որ Ճապոնիան բուրժուական հասարակություն չի ունեցել, այդ երկիրը շատ արագ է անցում կատարել ֆեոդալիզմից դեպի կապիտալիզմը, եւ անհատական արվեստ են ծնել։ Իսկ ավեստի վերելքը միշտ կոնկրետ անունների, մեծ անհատների հետ է կապված եղել։ Ճապոնացիները երբեք անուններ կառուցելու ետեւից չեն ընկել, այլ՝ ցանկացել են կատարելագործել գաղափարները։ Արվեստի մարդիկ Ճապոնիայում երբեք իրենց անունները չեն ընդգծել, նույնիսկ մի քանի անվան տակ են ստեղծագործել, որպեսզի «կորցնեն» իրենց իրական անունը։ Դա հակաանհատական մշակույթ է։ Բայց ես արվեստի մասին չեմ խոսում, այլ՝ հասարակության։ Եվ եթե չկա հասարակություն, ապա ամենավերեւից՝ ղեկավարներից՝ մինչեւ ամենահասարակ մարդը, դատապարտված են տապալման։
– Մեր հանրապետության տարածքը փոքր է, եւ մենք կարծես միշտ ձգտում ենք այն մեծացնել` չխնամելով ունեցածը։
– Սակայն, տարածքի քիչ լինելուց բացի, Ճապոնիան այդ քչի մեջ զարգանալու վճիռ է կայացրել։ Եվ երբ քչացնում ես քո պահանջները, հնարավորություն ես ստանում հասկանալ քեզ շրջապատող աշխարհը։ Իսկ որքան մեծացնում ես քո տարածքն, այնքան դժվար ես տիրապետում դրան։ Ինքդ քեզ մեծի մեջ կորցնում ես, տարածքն էլ «սպանում ես»։ Ճապոնական հավաքականության մի ֆրագմենտ կարող են լինել նրանց տները։ Ե՛վ հարուստը, եւ՛ աղքատը նույն չափի տներում են ապրում։
Հանրայինի մաս դառնալու ցանկությունը ներքին կուլտուրայի ու ներքին պաշտամունքի հարց է: Ներսից եկող խորհրդանիշներ պիտի լինեն։ Ճապոնիայում ես եղա Կուրամա լեռան վրա, որը բոլոր ճապոնացիների սրբավայրն է, եւ անընդհատ զուգահեռներ էի անցկացնում մեր Գեղարդի հետ: Գեղարդն ու Կուրաման սրբագործելու տարածքներ են, որոնք հատուկ առաքելություն պիտի տան մարդուն։ Բայց զգում ես, որ Գեղարդում սրբության կենդանի կրող (բացի քարերից) չկա։ Ո՛չ ժողովուրդը, ո՛չ էլ տեղական կղերականությունը, որը չի էլ բարեւում իր մոտ հյուր եկած ժողովրդին, այդ սրբության կրողները չեն։ Այսինքն, ոչ մարդը կա, ոչ էլ ծեսը կա։ Քեֆը, աղմուկը, ձորում միս ուտելը, աղբը թողնելը ծեսեր չեն։ Գեղարդի հավաքարարն էլ, որը միայն վանքի տարածքն է ավլում, երբեք չի էլ նայում դեպի ձոր, դեպի գետ, քանի որ Գեղարդի պատերից դուրս գտնվող տարածքը իրենը չի համարում։ Այսինքն, բնությունը չի համարվում սուրբ տարածք։ Եվ այդ մոդելը շատ հստակ գործում է նաեւ Երեւանում։ Դուրս ես գալիս Իսահակյան փողոց ու տեսնում ես, որ մի մայթի վրա նոր, հռոմեական հրեշտակներով զարդարված անճաշակ շենք է կառուցված, որի շուրջը մաքուր է, իսկ հենց դիմացի մայթի վրա աղբ է լցված։ Այն էլ ի՜նչ աղբ։ Եվ ամեն օր հազարավոր ուսանողներ են անցնում այդտեղով, ու նրանց մեջ ամրապնդվում է աղբի ու շքեղության միությունը։ Այսինքն, կա տարածք, որը այլ կարգավիճակ ունի, եւ կա տարածք, որը աղբ է։ Մինչդեռ` տարածքն ու մարդն անբաժանելի են։ Կան տարածքներ, որտեղ հայտնվելով՝ զգում ես՝ շարժումներդ հավաքվում են, սկսում ես ռացիոնալ մտածել, խոսելիս ձայնդ չես բարձրացնում: Դա մարդկային համակեցության այն մոդելն է, որը ճապոնացիները ստեղծել են: Իսկ մենք ճիշտ հակառակն ենք անում:
Եվ պետք է ընդունենք, որ աշխարհում շատ հարցեր կան, որոնց մենք նույնիսկ մոտենալ չենք կարող, քանի որ չունենք մշակված մարդկային հարաբերություններ։ Մենք հիմա Հայաստանում անում ենք այն հիմնական քայլերը, որոնք թույլ են տալիս մեզ ոտքի վրա կանգնած մնալ։ Մեր երկիրը հիմա նման է վատ ցեմենտից ու բետոնից շաղախված կարկասի՝ առանց պատուհանների, առանց մուտքի, որի վրա մարդը դեռ իր կնիքը չի դրել։ Շատ պարզ օրինակ բերեմ. Հյուսիսային պողոտայի աստիճաններն արդեն քանդվում են։ Տեսեք, նախորդը քանդելու տեմպերը որքան են արագացել։ Եվ հաստատ, այդ նոր կառուցված աստիճաններն ավելի արագ են քանդվելու։ Եվ եթե քանդվեց 19-րդ դարի Երեւանը, ապա մի տարի հետո քանդվելու է 2007 թվականի Երեւանը։ Այդ քանդվելը խորհրդանշում է հենց մեր մարդկային հարաբերությունները։ Մենք անընդհատ չենք ընդունում նախորդների արածը։ Արդեն քանդում ենք այն շենքը, որը դեռ չի էլ ավարտվել։ Եվ այս բոլորը խորհրդանիշներ են, եւ ոչ թե` որեւէ մեկի ֆինանսական տապալումը կամ որոշումն են։ Դա այսօրվա մեր կյանքի կոնցեպտն է։ Այսինքն, որեւէ բան հիմնավոր անել ի վիճակի չլինելու խորհրդանիշն է։ Եվ քանի դեռ մենք մեծ առումով մեր պարտությունը չենք ընդունել, ոչ մի հիմնավոր քայլ, որոշում կամ շենք չենք կարողանալու կառուցել։ Մենք եզրակացություններ չենք անում, քանի որ չենք ընդունում մեր պարտությունը, չենք ընդունում, որ կառուցելու ունակ չենք։