Ֆելիսբերտո Էրնանդես

Վերջերս սենյակում պտտվելիս եւ մոտենալով գրամեքենային, մոտենալով, ինչպես շնիկը ծառին, ես դեմ առա քո էջերին: Եվ դրանց մեջ՝ նրանց, որոնք չգիտեի, հին օրերին, երբ առաջին անգամ կարդացի քո գրքերը, եւ էջ էջի ետեւից գրում էի, փնտրելով քեզ սիրով եւ հիացքով դյութված վայրերում: Պատկերացրու իմ զարմանքը (երկյուղով եւ կարոտով միախառնված, այն ամենի հանդեպ, ինչը մեզ բաժանում էր):

Իտալո Կալվինո

«Ջրասույզ տունը», «Բոլորը, բացի Խուլիայից» եւ 1975 թվականին ֆրանսերեն լույս տեսած այլ վիպակների եւ պատմվածքների առաջաբանում Խուլիո Կորտասարն այն ժամանակ դեռեւս քչերին հայտնի ուրուգվայցի արձակագրին դասում էր Լատինական Ամերիկայի մեծագույն գրողների շարքում: Ի դեպ, եւ Էրնանդեսին, եւ Կորտասարին 1946 թվականին հայտնաբերեց ոչ այլ ոք, քան Բորխեսը, որոնց առաջին անգամ տպագրեց իր «Բուենոս Այրեսի տարեգրությունները» կարճատեւ կյանք ունեցած ամսագրում:

Լինելով շնորհալի դաշնակահար, Ֆելիսբերտո Էրնանդեսը տարբեր պանդոկներում, սրճարաններում եւ կինոդահլիճներում նվագելով՝ հոգում էր իր օրվա ապրուստը` կենալով իր ազնիվ աղքատության մեջ: Ինչ-որ մի ընթացք նա փորձեց աշխատել ուրուգվայցի արվեստի գործիչների միությունում, որտեղ ստուգում էր տեղացի եւ օտարազգի երգահանների անունների ուղղագրությունը: Եվ Լա-Պլատայի խուլ խորքերում, ողջ մանկությունը դաշնամուրի առաջ անցկացնելուց եւ մի քանի տեղ չաշխատել փորձելուց հետո, ասես ինքն իր ետեւից չհասնելով, սկսեց իր մտքի վայրիվերումներին համահունչ`տեղից տեղ ուղեւորվել:

Ֆրանսերեն լույս տեսած առաջին գրքույկից ուղիղ քսան տարի անց այնտեղ տպագրվեց նրա երկերի լիակատարը`Մորիս Նադոյի`«Մեծ Ֆելիսբերտոն» ծավալուն հոդվածով: Երկերի լիակատար ժողովածուն Եվրոպայում նրան մեծ ճանաչում բերեց, ըստ էության ոչինչ չփոխելով նրա անձնական կյանքում:

Լա-Պլատայի խուլ խորքերում աճած եւ ջերմոցաբույր նատուրալիզմի օբյեկտիվիզմով դաստիարակված գրականագետների համար դժվար էր ընկալել Էրնանդեսի պատումի իրականությունը, ինչը որ նրան ստիպեց գրել. «Իմ պատմվածքների մեկնությունների մասին» կարճառոտ հոդվածը, որն էլ ավելի շփոթեցրեց ու զայրացրեց քննադատներին:

Ամենուր եւ ամեն ինչում Ֆելիսբերտո Էրնանդեսը մնաց տարաշխարհիկ, օտար ամենայն կարծրացածին եւ սովորականին, իսկ հնամենի ռոմանտիկական խզումը`արձակի եւ պոեզիայի միջեւ, իրականության եւ երեւակայության միջեւ սրտմաշուկ էր, եւ որը հաղթահարում էր միայն գրելով եւ մեկ էլ դաշնամուրային իմպրովիզացիաներով, որոնք այնքան լսելի են նրա արձակում:

Կորտասարը, Բորխեսին հետեւելով եւ վկայաբերելով Ֆելիսբերտո Էրնանդեսի գրականությունը, վիճում էր գրականության`«ռեալիստական» եւ «ֆանտաստիկական» եզրերով բաժանման դեմ, եւ շեշտում էր, որ Ֆելիսբերտոն, ինչպես ոչ այլ ոք, ֆանտաստիկան ձուլում է իրականության ամբողջականության արտասովոր հարստությանը, որն այժմ ոչ միայն ներառում է իր մեջ ճշմարտանմանը, այլ կրում է այն անհավանականի ողնաշարի վրա, ինչպես հնդկական տիեզերաբանության մեջ փիղն իր վրա է կրում աշխարհը:

Իր գրքերից մեկի առաջաբանում Ֆելիսբերտո Էրնանդեսը գրում էր. «Չեմ կարծում, որ գրել պետք է միայն այն մասին, ինչ գիտես, ըստ իս, արժե գրել եւ այլ բաների մասին»:

Պատահական չէ, որ Ֆելիսբերտո Էրնանդեսը մեկեն հայտնվեց Բորխեսի ուշադրության կենտրոնում, ինչպես նաեւ շատ հոգեհարազատ էր նեոռեալիզմի արդեն կարծրացած ստերեոտիպերի դեմ ընդվզող 60-70-ական թվականների իտալացի գրողներին`Իտալո Կալվինոյից եւ Անտոնիո Սավինիոյից մինչեւ Տոմազո Լանդոլֆի եւ Դինո Բուցատի:

Էրնանդեսի պոետիկան Կալվինոն ձեւակերպում էր այսպես. «Նրա պատմվածքներին բնորոշ է միտումն առ բարդ բեմական ներկայացումը, ամենայն մանրամասներով մտածված ծեսը, որը ծավալվում է հեռավոր առանձնատան մեկուսի անկյուններում`ջրասույզ բակում, որի վրա լողում են վառված մոմերով տափակ ափսեները («Ջրասույզ տունը»), սովորական կնոջ հասակի տիկնիկների թատրոնում, որ քարացել են խորհրդավոր կեցվածքներով («Օրտենսիա անունով տիկնիկները»), ստորջրյա պատկերասրահում, որտեղ հերոսը պետք է մթության մեջ շոշափելով գտնի առարկաները, որոնք նրանում մտքերի ու պատկերների շարան են ծնում («Բոլորը, բացի Խուլիայից»)»:

Ամենայն, նույնիսկ ամենանոսր ու աննշմար տպավորությունների համար բաց, հիվանդագինության աստիճանի ուշադիր անտեսանելի մանրուքների հանդեպ նա շատ հաճախ ամեն ինչ «գլխիվայր էր շրջում», որպեսզի տեսներ այն, ինչն անտեսանելի էր»:

2002 թվականին ռուսական «Ազբուկա-կլասիկա» հրատարակչությունը լույս ընծայեց լատինաամերիկյան արձակի «Մոգերի պատմությունները» ստվար ժողովածուն, որտեղ տեղ են գտել նաեւ Ֆելիսբերտո Էրնանդեսի երկու պատմվածքները, իսկ 2003 թվականին «Ինոստրաննայա լիտերատուրա» ամսագիրն իր երրորդ համարում տպագրեց Ֆելիսբերտո Էրնանդեսի ընտրանին`Բորիս Դուբինի առաջաբանով եւ ծանոթագրություններով, եւ ուր տեղ էր գտել նաեւ Խուլիո Կորտասարի հրաշալի նամակ-խոհագրությունը, ինչպես նաեւ Էրնանդեսի լավագույն ստեղծագործություններից մեկը`«Օրտենսիա անունով տիկնիկները»», որն իր միջաթափանց տխրությամբ ու կոմպոզիցիայի յուրակերպությամբ հիշեցնում է Հանս Բելմերի գծանկարներն ու բզկտված տիկնիկ-քանդակները, նրա անկրկնելի գեղագիտությունն ու ապշեցուցիչ կոմպոզիցիաները: Եվ, ինչպես Բելմերի քանդակները դիտելիս, շատերը հիանում են ահալի իրադարձությունից, մտածելով իրենք իրենց հնարավորինս հարմարավետ վնասազերծել`թաքնվելով հաստակաշի հիացմունքի կամ ժխտման ներքո, ինչպես անում էին ժամանակին Լա-Պլատայի` խխունջի պատյանի մեջ մտած գրականագետները`սարսելով Ֆելիսբերտո Էրնանդեսի անսանձ երեւակայությունից ու լուսնաշողերի պես շամփրող սարսուռներից:

Եվ, ինչպես բանաստեղծ Ժոէ Բուսկեն էր ասում` Բելմերին նվիրված իր էսսեում, «Երեւակայությունը սպառնում է այն ամենին, ինչը ձեւ ունի, սակայն այն ոչինչ չի մոգոնում։ Ցանկացած առարկա, ցանկացած փաստ նրա համար սնունդ է ծառայում եւ օգնում է իրականությանը հասնել իր գագաթնակետին: Ոչինչ այն ամենից, ինչը երեւակայությամբ է ստեղծվում, օտար չէ նրան, ինչպիսի դավեր էլ նրա դեմ հյուսի բանականությունը»:

Եվ ի՞նչ այնուհետեւ. արագացնել գծերի վազքն այնպես, որ այն վերածես գրի սովորական գործողության եւ այդ կայծակնացայտ հեղաշրջմամբ արմատապես շրջես գիտելիքների կարգը`ենթարկելով դրանք պատկերացնելու ընդունակությանը: Վերադառնալ այնտեղ, ուր ճանապարհը մեզ վերագտնում է, գիծը ճյուղավորվում է` վերադարձնելով մեզ առ մանկություն, ուր դու տարված ես այն նախշազարդերով, որ սրսուռ ձմռանը հայտնվում են ապակու վրա, եւ չգիտես՝ որտեղից, ահա ծաղկում են քո դեմքին: