Այդ մարդը մի տեսակ անսպասելի հայտնվեց: Կարելի է ասել` ոնց որ գլխիդ 10 տոննայանոց տրամվայն ընկնի հանկարծ, այն էլ՝ ուղեւորներով լի: Թեեւ մյուս կողմից` նա չէր շտապում, թերեւս չէր համարձակվում ինձ անմիջապես գտնել այս սառը, թատերական-միստիկ Պետերբուրգում: Քաղաքը նրա խոսքերից, գործողություններից, անհանգիստ խառնվածքից տաքացավ ասես: Ես չգիտեմ, թե ինչու, երբ եւ ինչ հանգամանքներ էին նրան դրդել հիշելու ինձ: Եվ այսպես, նա ինձ էլեկտրոնային փոստով նամակ է ուղարկում: Նամակը նրբանկատ էր, նրբանկատությունը հսկիչի նման ուշադիր եւ մտածկոտ ուղեկցում էր յուրաքանչյուր բառին: Թերեւս մտածում էր` կճանաչե՞մ արդյոք իրեն, կհիշե՞մ, կարձագանքե՞մ նրա կանչին` մաքուր, նրբանկատ, բարեկամական: Դե, իհարկե, ես հիշում էի նրան 90-ականների վերջի երեւանյան քաոսից: Մենք հանդիպել էինք ընդամենը մի քանի անգամ, այն էլ՝ թռուցիկ: Չեմ հիշում ոչ մեզ ծանոթացրած մարդու անունը, ոչ հանդիպումները: Թեեւ հիշեցի, որ երկու անգամ հանդիպել էինք Պուշկինի անվան դպրոցում: Որքան հիշում եմ, այն ժամանակ նա խիստ տարված էր համակարգիչներով: Ահա այսքանը: Մի քանի նամակ, մի քանի հեռախոսազանգ, եւ նա իմ տանն է: Պարզվեց` 7 տարի ապրել է ԱՄՆ-ում… Մեր շփվելու ընդամենը մի քանի ամիսը այդ հետաքրքիր, հետաքրքրասեր ու անհանգիստ մարդուն անփոխարինելի զրուցակից դարձրին: Հեռախոսը զգում է: Մտքովս հանկարծ անցավ, թե այս պահին քանի՞ հեռախոսազանգ է անհանգստություն կամ ուրախություն պատճառում մարդկանց: Մե՞կ միլիոն, տա՞սը միլիոն: Վերցնում եմ խոսափողը. ընկերոջս ձայնն է` ընդգծված թիֆլիսյան շեշտադրությամբ: «Բաքվի 26 կոմունարների անվան բորշչ եմ եփում: Ի՞նչ կարծիքի ես»: Ձայնի մեջ հիացմունք է, հեգնանք եւ հարց` ինչպե՞ս կընդունեմ զրույցի նման սկիզբը: Իսկ ես մտածում եմ. «ուրեմն նա ամբողջ օրը չէ, որ համացանցում է, մեկ-մեկ-էլ հաց է ուտում»: Սա խոսում է այն մասին, որ նրա օրգանիզմն էլ է երբեմն ուտելու պահանջ զգում: Թե չէ անընդհատ շտապում է ու սնվում միայն ոչ նյութական բաներով: Եվ հանկարծ ուկրաինական բորշչ: Սա արդեն մեծ հաջողություն է սարոյանական կերպարի մեր փնտրտուքի համար: Կամ նամակ եմ ստանում. «Կարծիք կա, որ հայկական գործին խառնվում են մերոնք…»: Ովքե՞ր են այդ մերոնք եւ ինչո՞ւ են որոշել խառնվել աշխարհի ամենահանելուկային ու անկանխատեսելի ժողովուրդներից մեկի գործերին: Բայց նա, ինչպես եւ Վիլյամ Սարոյանը, անզսպելի են. այսպես են թռչում «մեր կյանքի օրերը»… Վահանի հետ զրույցում Սարոյանը հայտնվեց միանգամից, բնականորեն: Հայկական խառնվածք եւ ամերիկյան ճակատագիր Ամերիկայի այնքան անսովոր բնանկարի ֆոնին. մի՞թե սա ազգային ինքնագիտակցության կերպարանափոխման ամենահետաքրքիր փաստը չէ: Ո՞վ է այդքան անկեղծ ու կրքոտ պաշտպանել վտարանդու իր ճակատագիրը, միաժամանակ այդքան անպաշտպան ու այդքան վճռական: Մի՛ստիկա է: Բիթլիսը` Ֆրեզնոյի փողոցներում, հայկական կրքեր` կեղտոտ սրճարաններում, վեճեր մարդկայինի մասին` առվափոսերում եւ ամայի վայրերում, ազգային հերոսը քեռու փոքրիկ գրասենյակում, նարդու զառերը շրխկացնող քեռին… Սա նրա աշխարհն է ու Ամերիկայի աշխարհը: Ամերիկան նաեւ այսպիսի՞ն է: Նա սիրում է եւ մեզ` հայերիս, եւ իռլանդացիներին, եւ կուբացիներին, եւ մեքսիկացիներին… Վերջիններիս մասին լավ է գրել Օկտավիա Պասը:
Սակայն այսօր ինձ ամենից շատ հետաքրքրում է Սարոյանի արձակի ու դրամատուրգիայի կոնկրետությունը եւ Արշիլ Գորկու աբստրակտ նկարչության մեջ Եղեռնի պատկերումը: 1920թ.: Դեռ ինչ-որ տեղ հույս կա Հայաստան կոչվող երկրի նկատմամբ: Սեւրի պայմանագիրը ստորագրում են բոլոր երկրները` ԱՄՆ-ից բացի: Այդ նույն օրերին Նյու Յորքի նավահանգստում ափ է իջնում պատանի Ոստանիկ Ադոյանը, որը եկել էր «մահվան այդ երկրից»: Շատ հայ նկարիչների ու գրողների նման նա եւս հանդես կգա կեղծանունով:
Փոքրիկ Վիլլին թերթեր է վաճառում: Տղան սիրում է ընկերներ ունենալ, ատում է վախկոտությունն ու անարդարությունը: Նրա համար մեծագույն ուրախությունը հարեւանի հեծանիվը քշելն է, երբ քամին զրնգում է ականջներիդ մեջ եւ խուտուտ տալիս… Սակայն դա հազվադեպ էր լինում, ավելի հաճախ տղան ստիպված էր որքան հնարավոր է շատ թերթ վաճառել, ավելի ու ավելի լավ հասկանալով գնորդի հոգեբանությունը` ժպտալ նրա փառամոլության վրա: Նա հիմարների կոդը ավելի վաղ հասկացավ, քան սեփական վիրավորանքների ու դառնությունների ցավը, քան ուրախությունը. դրանք նրա հոգու մեջ էին լցվում գարնան առվակների պես: Թախիծն ու վիշտը նա թաղեց գիշերային լռության փոքրիկ պատուհանում, որտեղ աստղերը բառերի նման երփներանգում էին:
Այն ժամանակվա թերթերում լույս տեսնող նորությունների մեջ ոչ մի բառ չէին գրում երիտասարդ նկարիչ Ոստանիկ Ադոյանի մասին, որը հենց այդ տարիներին Երեւանում տարված կարդում էր ռուս գրողի պատմվածքները: Նա ջանասիրաբար կարդում էր Գորկու գործերը` սիրով ու կարեկցանքով լցվելով հեռավոր Ռուսաստանում արհամարհվածների ու կոտրվածների նկատմամբ: Այսպես Մաքսիմ Գորկին, ծանոթ չլինելով փոքրիկ Ոստանիկի հետ, տարիներ անց երիտասարդ նկարչին տվեց իր կեղծանունը: Դառը եւ ողբերգական կյանք էր սկսվում հայ նկարիչների համար…
Սակայն հարց է ծագում, թե ի՞նչ նորություններ էր վաճառում փոքրիկ Վիլլին: Լուրեր Առաջին աշխարհամարտի ռազմադաշտերից, որտեղ արնաքամ էր լինում նրա հայրենիքը, տղան տանն էր իմանում` հարազատներից եւ ընկերներից: Այդ օրվանից նա սկսեց ատել թերթերի նորությունները:
Այսպես էլ մեծանում էին փոքրիկ Վիլլին ու նրա հայ ընկերները` սխտորաբույր, չարաճճի եւ համառ, Ամերիկայի անծայրածիր հեռուներում, որ մեկ վերածվում էին փողոցների, մեկ ճանապարհների, մեկ հեռուն կանչող բլուրների ու հովիտների: Վիլլին մի անգամ պատահաբար կարդացել էր անհայտ բանաստեղծի պոեմը, որտեղ այսպիսի տողեր կային.
Դու նամակներ չէիր գրում տուն
Ու աստիճանաբար հասկացար,
Որ տուն չկա, կան ուղիներ,
Որոնցով հեռանում են…
Եվ հեռացան տարբեր ուղիներով ուրիշ տներ եւ հանգստություն չգտան…
Վրա հասան ծաղկուն երիտասարդության տարիները, եւ դրա հետ եկավ երկրի մեծ դեպրեսիայի ժամանակը: Սակայն պատանիները երեկոյան աղոթքի ժամանակ կրկնում էին թուրքական սպանդին զոհ գնացածների անունները: Հենց այդ տարիներին` 20-ականների կեսին-30-ականների սկզբին են սկսում ստեղծագործել Արշիլ Գորկին եւ Վիլյամ Սարոյանը: Մտերիմների, ծանոթների կերպարները, նրանց բնավորությունը հանգիստ չեն տալիս երկու երիտասարդներին: Կարծես նրանք փորձում են փրկել հեռացող, անհետացող, մահացող աշխարհը…
Երիտասարդ մոր կերպարը ողջ կյանքում հանգիստ չէր տալիս Գորկուն: Մայրը երիտասարդ տարիքում էր մահացել` Երեւանում, 1919-ին…
Սարոյանը պատմվածքներ է գրում. նա խիզախ պատանի է` կրկեսի գմբեթի տակ սավառնող: Աշխարհը վտանգավոր, բայց հետաքրքիր կրկես է: Այսպիսին էր Ամերիկան, որը հայ ժողովրդին փրկության օղակ էր նետել: Շնորհակալություն քեռի Սեմին, որ հնարավորություն տվեց ոչ միայն անցնել տառապանքների միջով, այլեւ այդ ամենն արտահայտել գույների, գծերի, բառերի միջոցով: Նրանք դարձան 20-րդ դարի գեղարվեստական իրականությունը: Իմաստության, ուրախության, ցավի ու վիրավորանքի այդ ափը ոչ ոք չի մոռանա, եթե անգամ որեւէ մեկը դատարկի մոռացության այդ օվկիանոսը: Կգտնվի գոնե մեկը, որ հույսի փոքրիկ նավակ կուղարկի դեպի Վանա ծովակի ափերը: Չէ՞ որ Վիլլին ու Արշիլը Վանի զավակներ են: Ես երբեք չեմ տեսել Սարոյանի տունը, բայց իմ ընկեր Վահանն ապրել է գրողի` Սան Ֆրանցիսկոյում գտնվող տանը: Նա մինչեւ հիմա էլ շարունակում է կապ պահել Վիլյամ Սարոյանի օջախի լեգենդար պահապանի` նրա ազգականուհու հետ: Վահանը հետաքրքրությամբ ուսումնասիրում էր պատերը, որոնք դեռ պահում են գրողի ձայնի արձագանքը, բացում դռներն ու պատուհանները`կենդանի տան պատրանք ստեղծելով: Իմ ընկերը հասցնում է կարդալ Սարոյանի գրադարանի մեծ մասը, որ Սարոյանը պահում էր զուգարանում: Գրադարանում բավականին շատ էին Հենրի Միլլերի գրքերից: Այո, Սարոյանը սիրում էր Միլլերի արձակը: Ընկերս օգտագործում էր Սարոյանի բաժակներից ու գդալներից, աթոռներից, բազկաթոռներից ու բազմոցից, խոհանոցի սեղանից ու գրասեղանից, ստուգում` սարքի՞ն է արդյոք գրամեքենան, շնչում օվկիանոսի օդը, դեպի որը բացվում են տան պատուհանները… Իմ ընկերը մտածում էր աստղերի մասին, որոնք նայում են բլրի լանջով անցնող արահետին, օվկիանոսի հարթությանը, պատուհանից ընկնող լույսին: Սակայն ամենից շատ իմ ընկերը մտածում էր արեւի մասին. չէ՞ որ այստեղ արեւը նույնն է, ինչ որ Հայաստանում: Օ՜, աշխարհ, դու դեռ ունե՛ս հենման կետ:
Վահանը այդ նույն պատուհանից նայում էր նույն մեծ, շնչող ու հավերժական օվկիանոսին, երկնքի անհատակ խորության մեջ առկայծող նույն աստղերին: Նա ծանոթացել էր փոքրիկ ծղրիդի հետ, որը արդեն ալեհեր Սարոյանին (լեզուդ չի պտտվում նրան ծեր անվանել) օրորոցային էր երգում: Օրորոցայինը երգ է ցանկացած տարիքի հայի համար: Հայերն անգամ օրորոցային ունեն, որտեղ մայրը որդուն արթնացնում է: Վահանը գրում էր այն թղթերի վրա, որ գրողը գնում էր իր սիրած գրախանութից` գրամեքենայի համար: Հետաքրքիր է` ամե՞ն ինչ էին արդյոք նկատում Սարոյանի հետաքրքրասեր աչքերը: Երեւի Վիլլին հենց այդ նպատակի համար էր ծնվել` սովորական, հասարակ աննշան թվացող իրերից, երեւույթներից, զգացմունքներից ու մտքերից արարելու մի ողջ տիեզերք, որպեսզի յուրաքանչյուր աննշան, ստորացված, արհամարհված բան դառնա նշանակալից: Այսպես իրական Հայաստանից հազարավոր մղոններ հեռու մոխրից վեր հառնեց Հայաստանը, քանզի միայն վեհանձնությունն է կյանքին ձայնի իրավունք տալիս: Եվ Վարպետն այդ կյանքին շունչ տվեց, փայլ եւ խաղ: Այդ բոլոր իրավիճակները, սյուժեներն ու գործող անձանց Սարոյանը մի ակնթարթում է արարել: Սարոյանն այն գրողն է, ով գտել է այն բառ-հայելին, որից հումոր եւ լույս է ճառագում` ասես դեպի մեր սիրտն ուղղված արեւի ճառագայթ: Եվ իրոք, անգամ թխպոտ եղանակին գրողը չի մոռանում, որ անձրեւաբեր ամպերից այն կողմ կա տաք ու լուսավոր արեւը: Եվ, որ մարդու սրտի ռիթմը բարու մետրոնոմն է: Իմ ընկերը քնքշանքով է լցվում, երբ խոսում է գրողի տան մասին, որն ինձ կենդանի արարած է թվում: Ի՞նչ է հիշողությունը, եթե ոչ մեր երեւակայությունը: Այն նման է օվկիանոսի, որը ծփում է ինչ-որ մի տեղ` հեռվում, եւ սնվում հազարավոր գետերից, նման ժողովրդական իմաստնությանը կամ արդարացի նախատինքին, վիրավորանքի ապտակին կամ ազգի ճակատագրին, կամ էլ կրկնակի գողացված սիրո:
Ա՛յ թե հիանալի կլիներ նրա հետ մի գավաթ սուրճ խմել փարիզյան կամ երեւանյան սրճարանում: Հիշողությունները գալիս են Սարոյանի հմայիչ ազգականուհու ձայնի միջով: Նա վճռական է տրամադրված ապրելու այնքան, որ Սարոյանի տունը ձեռք բերի այն հատկանիշը, որով նրա տերը պարգեւատրվել էր Ամենաբարձրյալի կողմից` դառնա Ժամանակի Հիշողությունը: Հիշողությունը Սարոյանի կողմից Ժամանակից ետ խլված ժամանակն է: Դուք կարո՞ղ եք դա անել: Իսկ առանց դրա արվեստի կամ գրականության մեջ կենդանի բան չկա:
Երբ Սարոյան եմ կարդում, երբեմն ինձ թվում է, թե նա մի մարդ է, ով կարծես առաջին անգամ է այս կյանքում հիասթափություն ապրում, թեեւ առաջին անգամը չէ, որ ապրում է այս Երկրի վրա: Ինչ-որ մեկը կարող է ասել. «Հենց դա է իմաստությունը»: «Գիտեցողը չի կասկածում»,- կասեր Կոնֆուցիոսը: Հնարավոր է: Բայց ո՞վ կասի, թե ինչպիսին է այդ իմաստությունը, երբ նրա տան շեմը կարոտում է, երբ լուսնի լույսը, շոյելով օվկիանոսի ալիքները, դեռ հիշում է նրա հազն ու սիգարետի ծուխը, երբ արեւի շողը դողդողում է ու վախենում կորչել մյուս շողերի մեջ, սակայն վստահ է, որ ինքն անհրաժեշտ է նրա ստեղծագործության մեջ: Ինչպե՞ս մենք կարող ենք ճանաչել նրա աշխարհը, եթե այն պաշտպանված չէ կյանքի հոսանքից: Այսպես դարերով մոռացության էին մատնված Նեֆերտիտիի գեղեցկությունը, անտիկ դրամաների ու կատակերգությունների հերոսները, Շեքսպիրի գործող անձինք եւ Բախի հարմոնիաները… Եվ գտնվեցին բառերը:
Մենք չենք ցանկանում կորցնել սարոյանական աշխարհի շունչը: Մենք չենք ցանկանում ոչ մի բան կորցնել, անգամ նրա գրադարանի անկյունում դողդողացող սարդոստայնը: Եվ մեզ կրկնում է համաշխարհային սարդոստայնը, որը տրոփում է նաեւ նրա կենդանի ձայնի էներգիայից:
Լսափողի մյուս ծայրին ընկերոջս ձայնը զրնգուն եւ միաժամանակ լարված է դառնում: Մենք խոսում ենք նրա օջախի մասին` որպես մեր հիշողության կենդանի մարմնավորման: Այդ զրույցի ընթացքում, շատ մոտիկ մի տեղ, անցնում էր բարու եւ չարի սահմանագիծը. այն տագնապի նման ալեկոծվում է, սրտի նման կարոտում եւ նետի աղեղի նման լարվում…
Նա Թագուհու` Բիթլիսի Թագուհու որդին էր, լեռնային առվակի զրուցակիցը, նյույորքյան ձյան եւ Չարենցի եղբայրը, բաց սիրտ նվաստացվածի, Չեխովի, Շերվուդի, Անդերսոնի համար: Նա փարիզյան գեղեցկուհիների սիրեկանն էր, 19-րդ դարի խաչքարի վրայի գարնանային տերեւը, ձմեռային քամու ձայնը, Ամերիկայի աշխատասիրությունն ու ազատությունը, Հայաստանի անզուսպ խենթությունն ու ամեն ինչ ներել կարողանալը: Եվ մի անգամ նա ասել է Մասիսին, որը ջրհեղեղի ժամանակ փրկել է տապանը. «Մենք ամեն օր գալիս ենք դեպի քե՛զ»: Սարի հետ այս զրույցը ես մի անգամ լսել եմ:
Այսպիսին էլ մնաց այս գրողը աղքատ Ֆրեզնոյից, որտեղ միտքը ոտաբոբիկ տղեկի է նման, իսկ զգացմունքները` ցավելու աստիճան անծայրածիր օտար ու հիասքանչ երկնքի տակ ձգվող փոշոտ արահետի վրա աճած խատուտիկի: Եվ մնաց հույսը` նման ձմեռվա երեկոյի ջերմ խարույկի, երբ մայրիկի հոգնած ձեռքը շոյում է գլուխդ, ու քնի հետ անցնում է վիրավորանքը:
«Հե՜յ, ո՞վ կա այդտեղ»,- գոռում ենք մենք ընկերոջս հետ միասին, գոռում ենք Ժամանակին, Մարդկությանը եւ Բարու տարածությանը: «Հե՜յ, ո՞վ կա այդտեղ»…