Տիգրան Հակոբյան: Հավանաբար Հայաստանում չի գտնվի մեկը, ով աշխատել է լրագրողական եւ տեղեկատվական ոլորտի գրեթե բոլոր ճյուղերում: 1991-2000թթ. նա հասցրել է լինել «Ռեսպուբլիկա Արմենիա» ռուսալեզու օրաթերթի, «Հայք» շաբաթաթերթի եւ «Երեւան թայմս» անգլիալեզու շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագիր, Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի պետական կոմիտեի նախագահ, «Արմենպրես» պետական լրատվական գործակալության տնօրեն, կառավարության աշխատակազմի Լրատվության եւ հասարակայնության հետ կապերի վարչության պետ, կառավարությանն առընթեր Գրահրատարակչության եւ տեղեկատվության վարչության պետ: Դասավանդել է նաեւ բուհերում, նախընտրական խորհրդատվական ծառայություններ է մատուցել տարբեր մակարդակի ընտրությունների ժամանակ: Ուրեմն, նա պետք է որ հետաքրքիր զրուցակից լինի մեր ընթերցողների համար:
– Որտեղի՞ց են Ձեր արմատները:
– Հայրս ծնվել է Խարկովում, մայրս` Կիրովաբադում (այժմ՝ Գյանջա), տատիկ-պապիկներս` Սիմֆերոպոլում, Թիֆլիսում, Էջմիածնում: Արմատները տանում են նաեւ դեպի Ղարս, Վան: Իսկ ես` Երեւանում: Մի խոսքով, տիպիկ հայ եմ: Ուրեմն կրում եմ այն բոլոր գենետիկ բարդույթները, որոնք մեզ է մատուցել մեր դաժան պատմությունը (Ծիծաղում է.- Լ.Ա.)։
– Դուք մանկության շրջանում հեծանիվ ունեցե՞լ եք:
– Նախ երկար երազել եմ հեծանիվ ունենալ: Ծնողներս համեստ եկամուտներով ծառայողներ էին, ինձ ու քրոջս ջանում էին լավ (սովետական չափանիշներով, այսինքն՝ նաեւ երաժշտական դպրոց, շատ գրքեր տանը եւ այլն) կրթություն տալ: Եվ մինչեւ 6-րդ դասարան հեծանիվն այդ չափանիշներին չէր համապատասխանում: Հետո, երբ ծննդյանս օրվա առթիվ ստացա այդ նվերը, բնականաբար, երջանիկ էի:
– Ձեր եւ նաեւ մեր սերնդի համար խիստ արդիական հարց է` ե՞րբ եք առաջին անգամ բանան կերել կամ կոկա-կոլա խմել:
– Կոկա-կոլան հիշում եմ` 74 թվականին՝ Մոսկվայում, բանանը` չեմ հիշի, երեւի այդ միրգը ինձ վրա մեծ տպավորություն չի թողել:
– Իսկ լավ հագուստ, ավտոմեքենա, կոնյակ ընտրելիս` բրենդին ուշադրություն չե՞ք դարձնում:
– Կոնյակը վերջերս չի ձգում, ավելի մեծ հաճույքով խմում եմ տեկիլա կամ վիսկի: ՈՒտելիքի եւ խմիչքի դեպքում ինձ համար կարեւորը ոչ թե բրենդն է, անունը, գինը, այլ համային հատկությունները: Հագուստի, մեքենաների, կահույքի հանդեպ անտարբեր եմ: Դա գալիս է իմ հնարավորությունների հստակ պատկերացումից. ես չեմ ցանկանում ունենալ այն, ինչ ինձ հասանելի չէ, հետեւաբար, շատ հանգիստ եմ ապրում: Այսինչը կամ այնինչը չունենալն ինձ չի բորբոքում, եւ դա բերում է շատ ներդաշնակ կյանքի: Ես ունեմ այն եւ ձգտում եմ նրան, ինչը բավարարում է թե՛ իմ ֆիզիոլոգիական, թե՛ հոգեւոր պահանջներին:
– Ի՞նչ ունեք:
– Ունեմ իմ «ես»-ը: Ունեմ լավ ընտանիք, երեք երեխա, հայր եւ մայր, բոլորս մի տանիքի տակ ենք ապրում, միշտ ունեցել եմ աշխատանք, սիրված զբաղմունք: Քի՞չ է:
– Դուք ունեք ծնողներ եւ երեխաներ, նշանակում է` ունեք նաեւ խնդիրներ: Ասենք, «հայրերի եւ որդիների» խնդիրը:
– Հայրերի եւ որդիների «առճակատումն» է, որ նպաստում է մարդկության առաջընթացին: Այդ հակադրությունը ստեղծում է նոր որակ: Դուստրերս (ավագը ավարտում է ԵՊՀ-ն, մյուսը` դպրոցը) հասուն մարդիկ են, քաղաքացի, որոնք ընտանիքում իրավունք ունեն ազատ արտահայտելու իրենց կարծիքը եւ պնդելու դրա ճշմարտացիությունը: Լինում է՝ վիճում ենք, միմյանց չենք հասկանում, բայց հարգում ենք միմյանց տեսակետները: Դեռ փոքր էին, իրենց սենյակում պատին փակցրել էին ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների կոնվենցիան, եւ իրենց իրավունքների հանդեպ իմ ցանկացած «ոտնձգությունների» պահերին նրանք ինձ հրավիրում էին սենյակ եւ ցույց տալիս պաստառի համապատասխան հոդվածը: Հիմա էլ իրենց սենյակ մտնելիս ես թակում եմ դուռը եւ թույլտվություն հարցնում: Նրանք փորձում են մեծանալ հպարտ, ազատ, արժանապատիվ: Հաճախ հիասթափվում են մեր երկրում տիրող բարքերից, երազում են այլ Հայաստանի մասին: Փոքր տղաս դեռ տասը տարեկան է, բայց արդեն տղամարդ է, մուժիկ: Արդեն հայտարարել է, որ բանկիր է դառնալու, սիրում է հաշվել իր պոտենցիալ շահույթը որեւէ գործարքից: Դրանով շատ է տարբերվում ընտանիքի մյուս անդամներից, որոնք անտարբեր են բիզնեսի նկատմամբ: Կարծում եմ՝ նրանք երեքն էլ կհասնեն իրենց նպատակներին, քանի որ հրաշալի ընտանեկան միջավայրում են մեծանում:
– Ուրեմն իրենց մայրիկն էլ է հրաշալի, այսինքն` Ձեր տիկինը:
– Կնոջս հետ սովորում էինք ԵՊՀ ռուսական բանասիրության ֆակուլտետում: Հետո ես գնացի Մոսկվա՝ ուսումս շարունակելու Գրականության ինստիտուտում: Քիչ ժամանակ անց մի քանի օրով վերադարձա, որպեսզի առաջարկեմ նրան, ինչպես ռուսներն են ասում, իմ սիրտն ու հոգին: Կնոջս մայրն ուկրաինուհի է, ինչի համար ես շատ ուրախ եմ. մեր ազնիվ ցեղը միշտ պետք է նոր որակներ, նոր արյուն ստանա այլ ազգերից:
Մենք միասին երկար ենք ապրում: 22 տարի: Այն բոլոր որակները, որոնք տեսականորեն կցանկանայի տեսնել կնոջ մեջ, նա ունի: Կինն այն թիկունքն է, որի գոյությունը քո հանգստության, ապահովության երաշխիքն է: Ես գիտեմ, որ նա տանն է, երեխաների հետ, եւ ես հանգիստ եմ:
– Դուք զրույցի սկզբում խոսեցիք գենետիկ բարդույթների մասին: Ձեզ կամ Ձեր զավակներին որքանո՞վ են փոխանցվել գենետիկ բարդույթները, եւ արդյո՞ք հնարավոր չէ, ճանաչելով այդ բարդույթները, դրանցից ձերբազատվել:
– Մեր պատմության յուրաքանչյուր շրջան իր հետքն է թողել մեր ազգային մենթալիտետի, վարվեցողության, մտածողության վրա: Պետականության անվերջ կորուստը, զավթիչները, Ցեղասպանությունը, այս տարածաշրջանում ապրելը, տարբեր մշակույթների հետ շփվելը…: Եվ այսօր մեր ազգային այդ կոմպլեքսները դրսեւորվում են մեր ապրուստի, քաղաքական համակարգի մեջ: Դա հաճախ թույլ չի տալիս մեզ` մեր իսկ հողում դրսեւորվել: Որովհետեւ այստեղ բարդույթավորված միջավայրը մեզ խեղդում է: Օրինակ, փոքրի կամ զոհի կեցվածքը, մտածելակերպը մեզ ավելի հոգեհարազատ է: Դա ազդեց նաեւ նրա վրա, որ մենք Ղարաբաղի հաղթանակը չընկալեցինք որպես հաղթանակ: Այսօր մենք մեզ հաղթանակած ազգ չենք համարում:
– Կարծում եք` դա անհաղթահարելի՞ խնդիր է: Հնարավոր չէ՞ գիտակցաբար հրաժարվել այն բարդույթներից, որոնք տանում են դեպի ռեգրես, գավառամտություն:
– Այստեղ շատ կարեոր է քո անձնական գենային հիշողությունը, քո տոհմի անցյալը, պատմությունը: Կարծում եմ, իմ պես մտածողի պապը 1937 թվականին պիտի Սիբիր աքսորվեր, հետո գնդակահարվեր: Իմ պես մտածողի հայրը պիտի ծանր մանկություն ունենար՝ որպես «ժողովրդի թշնամու» որդի: Իմ պես մտածողը պիտի ծնվեր մի ընտանիքում, որտեղ նրա տատը ատում էր Ստալինին: 60-70-ականներին շատ քչերն էին ասում` թաղեմ բոյդ, Ստալին: Տատս ասում էր: Հայաստանի Ազգային անվտանգության ծառայության շենքի բազմաթիվ կաբինետներում Ձերժինսկու նկարն է պատերին փակցված: Իմ պես մտածողը եթե նույնիսկ այդ հիմնարկում աշխատեր, պատից կպոկեր այդ դահիճի պատկերը, որը հարյուր-հազարավոր անմեղ կյանք է խլել: Հետո զարմանում ենք, թե ինչ դաժանությամբ էին իրավապահ մարմինները մարտի մեկին խաղաղ ցուցարարներին ջարդում:
– Դուք ուսում եք ստացել Մոսկվայում, ծանոթացել եք ռուս մշակույթի, գրականության հետ, տեսել եք, թե այն որքան հզոր է: Համեմատելով հայ` ոչ պակաս, բայց ոչ շատ հզոր մշակույթի հետ, չե՞ք կարծում, որ ներքին կոնֆլիկտ է առաջանում իրականության եւ նրա մեջ, ինչ մեզ երկար տարիներ ներարկել են` Շիրազը աշխարհի ամենամեծ գրողներից մեկն է, եւ նման պարզունակ «ճշմարտություններ»:
– Պետությունները հզոր են իրենց բանակով, մշակույթով, տնտեսական հաջողություններով, ազատությամբ, սուվերենությամբ, քաղաքացիների բարեկեցությամբ: Քանի որ մենք չունեինք այդ բաղադրիչների մեծ մասը, նաեւ «երկաթյա վարագույրով» էինք անջատված քաղաքակիրթ աշխարհից, ապա ստեղծել էինք մեր փակ մշակութաարժեքային համակարգը: Ուրեմն մեզ համար Սեւակից ու Շիրազից էն կողմ տաղանդներ չկային, մեզանից էն կողմ քրիստոնյաներ չկային, Լենինականի երշիկն էլ, կամ մոսկովյան «Բելոչկա» կոնֆետը աշխարհի ամենահամեղն էին:
– Այնուամենայնիվ, մեր ազգային բարդույթը ոչ միայն սնապարծությունից կամ մեզ գերագնահատելուց է գալիս, այլեւ ինքներս մեզ, մեր մշակույթը չճանաչելուց: Ովքե՞ր են այն արժեքները, ում անունը Դուք առանց բարդույթավորվելու կտաք ցանկացած հզոր մշակույթ ունեցող երկրում:
– Մենք հաճախ ճանաչում ենք ոչ թե իրական արժեքները, այլ այն առասպելները, որոնք հյուսվում են այդ արժեքների շուրջ: Ուրեմն ես կգերադասեի խոսել այն մասին, ինչ տեսել եմ եւ գիտեմ: Եվ ինձ համար ամենամեծ հեղինակությունը` հոգեւոր, մշակութային, փիլիսոփայական, գրող Հրանտ Մաթեւոսյանն է, որի հետ պատիվ եմ ունեցել շփվել, ընկերություն անել: Իսկ մատաղ սերնդին շարունակում են դաստիարակել «Սամվել» վեպի բովանդակությամբ:
– Հրանտ Մաթեւոսյանի դերը հասկանալու ամենակարճ ճանապարհը նրան ընթերցելն է: Դուք ի՞նչ գրքեր եք առաջարկում ընթերցել Ձեր երեխաներին:
– Ես բավական հարուստ գրադարան ունեմ, եւ իմ երեխաները, պատկերացրեք, սիրում են ընթերցել:
Հաշվի առնելով նրանց տարիքը, պարբերաբար նրանց սեղանին եմ դնում այն գրքերը, որոնք նրանք պիտի կարդան: Հայ գրականությանը քիչ թե շատ ծանոթ են, բայց համաշխարհային, մասնավորապես` ռուսական գրականության մի մեծ շերտ կա, որ նրանք պետք է իմանան: Ցանկը մեծ է. Մարկես, Ֆոլկներ, Բուլգակով, Պլատոնով, Մանդելշտամ, Դովլաթով:
– Իսկ անձամբ Դուք ի՞նչ կարգի գրականություն եք սիրում, եւ կա՞ այնպիսի գիրք, որը Ձեզ համար առանցքային է:
– Վերջերս քաղաքական գործիչների մասին մի փոքրիկ գրադարան հավաքեցի` Չերչիլ, դը Գոլ, Բիսմարկ…: Շատ հետաքրքիր են մեծերի մեմուարները: Հիմա կարդում եմ Բիլ Քլինթոնի «Իմ կյանքը», Ֆուկույամայի «Վստահությունը»:
– Դուք Աստծուն հավատո՞ւմ եք:
– Այո, բայց հաճախ վախենում եմ ինքս ինձ խոստովանել այդ մասին: Իմ պատկերացմամբ՝ յուրաքանչյուր մարդու Աստծո կողմից տրված է իր վարվելակերպի կանոնը: Եվ եթե չար մարդը չարություն է անում, նա չի պատժվում, քանի որ ստեղծված է դրա համար, իսկ բարին չարության համար անպայման կպատժվի: Ես վախենում եմ սխալներ գործել:
– Գիտեք, որ պատժվելու եք, ա՞յդ մտավախությամբ թույլ չեք տալիս, թե՞ պարզապե՛ս թույլ չեք տալիս:
– Չգիտեմ, բայց ինչ-որ ուժ ինձ անմիջապես տեղն է դնում: Ես այդպիսին եմ:
– Դուք հիշեցիք քաղաքական գործիչների մեմուարները: Կա՞ Հայաստանում այնպիսի քաղաքական գործիչ, ով կարող է կերտել Ձեր պատկերացրած Հայաստանը:
– Աշխատանքի բերումով շատ եմ շփվել քաղաքական եւ պետական գործիչների հետ, գիտեմ, ինչ բան է իշխանությունը դրսից ու ներսից, ինչ տեսք ունի այն պաշտոնյայի աշխատասենյակից եւ փողոցային հանրահավաքից: Իդեալական առաջնորդներ չեն լինում: Գիտեք, հայտնի, լեգենդար գործիչները, որոնք քաղաքական կամք են ունեցել կամ մեծ առաքելություն` բարեփոխումներ կատարել, երկիրը ճգնաժամից փրկել, շատ հակասական, անգամ, որոշ դեպքերում, հակակրելի մարդիկ են եղել: Այսինքն, հասարակ մարդկային որակներ փնտրել քաղաքական գործչի մեջ, պետք չէ. դու պետք է նրան գնահատես այն գործով, որն արել է: Երբ նայում ենք դը Գոլին, սարսափելի մարդ էր իր որակներով, բայց առանց այդ գործչի Ֆրանսիան 2-րդ համաշխարհային պատերազմից հետո ոտքի չէր կանգնի: Կամ մշակույթից մի օրինակ` մենք զմայլվում ենք Չայկովսկու երաժշտությամբ, այնինչ կենցաղում մեծն երգահանը սեռական շեղումներ ուներ:
Բայց կոնկրետ պատասխանեմ. Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն է այսօր այդ քաղաքական գործիչը, որը կատարել է իր պատմական առաքելությունը, եւ դեռ անելիքներ ունի: Եվ Լեւոնի ընտրարշավին ես, բնականաբար, ակտիվ մասնակցել եմ:
– Բավական հարուստ, բովանդակալից կյանք եք ունեցել եւ ունեք: Ինչ-որ եզրակացություններ արե՞լ եք` ինչ է կյանքը, որն է Ձեր դերն այս կյանքում:
– Մտածել եմ, բայց եզրակացությունների չեմ եկել: Մտածող մարդը մինչեւ կյանքի վերջին շունչը պետք է մտածի իր տեղի, իր առաքելության մասին եւ կամ՝ որքանո՞վ է ինքն արդարացրել Աստծո կամքը: Ինչ-որ բան ես կարողացել եմ անել: Թեկուզ ընտանիքի առումով: Ամբիցիաներս ինչ-որ չափով բավարարել եմ, զբաղեցրել եմ բարձր պաշտոններ: Բայց կարեւորը այն է, որ այս տարիքում ես հասել եմ ինչ-որ հանդարտության աստիճանի: Այդ հանդարտությունը շատ մեծ բան արժե, որովհետեւ, երբ սկսում ես հանդարտ ապրել, ինչ-որ ներդաշնակության ես հասնում քո շրջապատի եւ ինքդ քո հանդեպ: Հայաստանում շատ բան ինձ այսօր անհանգստացնում է, բայց քանի որ ֆատալիստ եմ դարձել, դա շտկելու համար իմ, մյուսի, երրորդի ջանքերը բավարար չեմ համարում եւ կարծում եմ, որ շատ հարցերի լուծումներ ավելի շատ կախված են այլ հանգամանքներից, ուր մենք պարզապես խաղալիք ենք: Գիտեք, հայերը մի քիչ սպառվեցին պատերազմից, երկրաշարժից, անկախությունից հետո, արժեքային համակարգը (անկեղծ ասած՝ շատ անկատար) փլուզվեց: Վերականգնվելու համար ժամանակ է պետք:
– Մենք խոսում ենք ազգի մասին, բայց եկեք խնդրին անդրադառնանք միջին հայի եւ երջանկության նրա պատկերացման տեսակետից: Գուցե այդ արժեքային համակարգը նեղացել ու փոքրացել է, քանի որ նեղ ու փոքր են երջանկության մասին մեր պատկերացումնե՞րը: Հայ միջին երիտասարդը` կին թե տղամարդ, երջանկությունը պատկերացնում է ամուսնանալու (անկախ ընտրյալի գիտակցական որակից), երկու երեխա ունենալու, վերանորոգված տուն, մեքենա ունենալու մեջ: Գուցե ներքին ազատության, հանդարտության հասնելու գիտակցության պակա՞սն է պատճառը, որ Հայաստանում այսքան կոնցենտրացված բացասական էներգիա կա:
– Այդ բացասական էներգիան գալիս է հենց այն մարդկանցից, որոնք ձեր նշած մինիմալ պահանջների բավարարումը գերակատարել են. նրանք ունեն ոչ թե երկու սենյականոց բնակարան, այլ երկհարկանի մեծ տուն, ունեն ոչ թե մի փոքր մեքենա, այլ ունեն մեծ ջիփեր, շատ փող, ճորտեր, իշխանություն եւ ուժ: Եվ, ցավոք, երջանկության ընկալման կանոնները թելադրում են նրանք: Չխոսեցինք երջանկության հասնելու մեխանիզմներից. ինչպե՞ս ես հասնում երջանկության: Ժողովրդին ստրկացնելով, ստորացնելով, կաշառք վերցնելով: Բայց քո երջանկությունը չպետք է դառնա ուրիշի դժբախտության պատճառ: Երիտասարդների շրջանում քաղաքական կամ տնտեսական գործիչների իդեալները նրանք են, ովքեր հասնում են, այսպես կոչված, երջանկության, այսինքն` նախ` նյութական ապահովության, իշխանության, ռեսուրսների կառավարման: Երիտասարդները, ընտրություն անելիս, գայթակղվում են վերոնշյալ արժեքներով, նյութով: Դա վտանգավոր է հենց այդ երիտասարդների համար, ուրեմն խոցում է մեր երկրի ապագան:
– Ամսագրի ժանրն ինձ թելադրում է իմ հաջորդ հարցը. Ձեր զբաղեցրած պաշտոնները ենթադրում են հետաքրքիր իրադարձություններ, դեպքեր: Կարծում եմ, կհիշեք մի քանիսը:
– Շատ են եղել: Օրինակ` երբ 1999 թվականին Մոսկվայում էի, քնով մնացի, ետ մնացի պատվիրակությունից եւ ուշացա Վլադիմիր Պուտինի հետ ընթրելուց: Եվ դեպի այդ ընթրիք հասնելու ողջ պատմությունը Մոսկվայում շատ հետաքրքիր էր: Մի կերպ տարբեր մեքենաներ գտնելով, համոզում էի, որ ես Պուտինի հետ ընթրիքի եմ շտապում, ինձ քիչ էր մնում հոգեբուժարան տանեն: Կամ, 1993 թվականին ԱՄՆ նախկին նախագահ Ջիմմի Քարտերի հրավերով Ատլանտա էի մեկնում: Եվ պետք է իմ երկրի կողմից տանեի այնպիսի նվեր, որը կբնութագրեր այն հնարավորինս լավ ու քեզ կառանձնացներ մյուսներից: Հայաստանում դա, բնականաբար, կոնյակն է: Այն ժամանակ դիմեցի մեր Կոնյակի գործարանի օգնությանն, ու մի մեծ բյուրեղապակյա շիշ պատրաստեցին` վրան` Քարտերի պատկերը: Եվ ես մեծ հաճույքով բազմաթիվ տեսախցիկների ներքո նվերը հանձնելով Քարտերին, հասկացա, նրա դեմքի արտահայտությամբ, որ դարձա ԱՄՆ նախկին նախագահի թշնամին: Պարզվեց, որ նա ատում է ալկոհոլը, այն համարում է աշխարհի ամենամեծ չարիքներից մեկը, եւ այդ նվերն էլ, հասկանալի է, իր սրտով չէր: Կամ, ինչպես ինձ ձերբակալեցին եւ 5 ժամ պահեցին Ամստերդամի օդանավակայանի մեկուսարանում Բուենոս Այրեսից վերադառնալու ճանապարհին: Ես այն ժամանակ կառավարության անդամ էի, դիվանագիտական անձնագիր ունեի, բայց այդ ամենը ինձ չփրկեց, քանի որ ինձ շփոթել էին թմրանյութեր տեղափոխող խմբի անդամի հետ, որի ազգանունը նույնպես Հակոբյան էր: Սխալը պարզվեց, եւ, քանի որ ուշացել էի ինքնաթիռից, տեղական ոստիկանության հաշվին երկու օր սքանչելի ժամանակ անցկացրեցի այդ քաղաքում: