Թեման, որին որոշել ենք անդրադառնալ, կարող է ընկալվել ժամանակավրեպ կամ խիստ տեսական: Այն շրջանցում է քաղաքական հրատապ իրադարձությունները, սակայն անհրաժեշտ հետեւությունների առումով այնքան էլ ժամանակավրեպ չէ:
Բոլոր կարգի վերջնական եւ անառարկելի ճշմարտություններն ամփոփված են «Սուրբ գրքում», սակայն ոչ բոլորիս է տրված այն գիտակցությունը, ցանկությունը կամ գուցե ժամանակը, ճշմարտությունները փնտրել հենց այդտեղ: Շատերիս համար դյուրին է կարեւոր հարցերի պատասխանները փնտրել դասականների, փիլիսոփաների գործերում, որոնք ինչ-որ առումով կարելի է համարել նաեւ «Աստվածաշնչի» յուրօրինակ մեկնություն: Սակայն հաճախ հեղինակներն, անդրադառնալով ավետարանական ճշմարտություններին, իրենց սրբագրումներն են կատարում: Օրինակ՝ Բուլգակովի «Վարպետն ու Մարգարիտան» գործում Պիղատոսի հարցին՝ «Իսկ ի՞նչ է ճշմարտությունը», Յեշուան պատասխանում է: Այն դեպքում, երբ, ըստ Ավետարանի, Նա, այդ հարցին ի պատասխան՝ լռում է:
Քանի որ, ի տարբերություն Պիղատոսի, մենք մեր հարցերն անմիջականորեն Աստծուն ուղղելու հնարավորություն չունենք, դրանք ուղղել ենք Արժանապատիվ տեր Մեսրոպ քահանա Արամյանին եւ բանաստեղծ, արձակագիր Արմեն Շեկոյանին:
– Տե՛ր հայր, հետաքրքիր է, գրողների նման սրբագրումներն ընթերցողին շեղո՞ւմ են Սուրբ Գրքից, թե՞ հակառակը:
– Հոգեւոր ճշմարտություններին ծանոթանալու համար ցանկալի է դիմել սկզբնաղբյուրներին: Չեմ կարող ասել, որ «Վարպետն ու Մարգարիտան» ուղղափառ տեսանկյունից՝ ճիշտ, կամ եկեղեցու տեսանկյունից՝ ընդունելի գործ է: Կարծում եմ՝ այնտեղ սուրբգրային տեղեկությունների անճշտությունները շատ են: Բուլգակովի առջեւ փրկաբանական նպատակ դրված չի եղել:
– Իսկ եթե չկենտրոնանանք Բուլգակովի վրա, դիտարկենք այլ օրինակնե՞ր:
– Երբ ասում ենք՝ «Աստվածաշունչ», նկատի ունենք՝ Աստծո շնչով, Սուրբ հոգու ներշնչանքով գրված, այսինքն՝ երբ ճշմարտությունները մարդուն տանում են փրկության ճանապարհով: Կան փրկության գաղափարին մոտ եւ հեռու գործեր: Կարող ենք ասել, որ քրիստոնեական փիլիսոփայությանը, աշխարհընկալմանը մոտեցել է Դոստոեւսկին, բայց նույնիսկ նրա գլուխգործոցը՝ «Կարամազով եղբայրները», միայն քրիստոնեության մեկնաբանությունն է: Ուղղափառ տեսանկյունից՝ չեմ կարող ասել, որ դա մարդուն ճիշտ տեղ է հասցնում: Պետք է շատ մաքուր անոթ լինես՝ անաղարտորեն հաղորդակցվելու Աստծո հետ։ Այնքան մաքուր, որ քո անհատական ձայնը չլսվի: Երեւի ինչ-որ բան ասելու լավագույն արվեստը լռության արվեստն է: Երբ ընթերցում ես եկեղեցու հայրերին, տեսնում ես՝ անձնականություն չկա. դա մի ճշմարտություն է, որը տվյալ անձի միջոցով փոխանցվում է քեզ՝ ուղղակի Աստծուց:
– Արմե՛ն, մինչ Ձեզ հարցս ուղղելը, ասեմ, որ զրույցին պատրաստվելուց առաջ փնտրեցի դավանաբանական խնդիրներին անդրադարձած վերջին 100-ամյակի հայ գրողներին, սակայն կա՛մ լավ չեմ փնտրել, կա՛մ նման գործեր չկան: Ինչո՞ւ մենք չունենք այնպիսի գործ, որպիսին է, ասենք, տեր Մեսրոպի հիշատակած Դոստոեւսկու «Կարամազով եղբայրները»:
– Հարյուրամյակ ասելով՝ փոքրացրեցիր, քանի որ ես հազարամյակներում էլ չգիտեմ. Նարեկացուն, Շնորհալուն գրող ենք համարում, սակայն նրանք հոգեւորականներ են: Նարեկացուն գրող չենք կարող համարել, քանի որ նա աղոթք է ասում, եւ մեզ թվում էր, թե նրան պոետ դարձնելով՝ բարձրացնում ենք, այնինչ՝ գցում ենք: Աղոթող մարդը բանաստեղծի կատարյալ տեսակն է, եւ կապ չունի՝ նա վարո՞րդ է, թե՞ հոգեւորական: Եթե աղոթում է, դա իր բարձրակետն է հոգեւոր իմաստով: Բայց սխալ կլինի ասել նաեւ, թե չունենք հոգեւոր գրականություն. արեւմտահայ պոեզիան՝ Սիամանթո, Մեծարենց, Դուրյան, կան Թումանյանի քառյակները, որոնք հավատքի իմաստով բացառիկ են: Ես այն փոքրաթիվ գրողներից եմ, ով չի հակադրում եկեղեցին եւ հավատքը: Չհակադրելով հանդերձ՝ չես կարող չհակադրել: Չգիտես ինչու, Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին հանկարծակի հարձակվում է Տոլստոյի, Դոստոեւսկու վրա՝ թողած բացահայտ անհավատներին: Փնովում են նրան, ով փորձ է անում մոտենալ Քրիստոսին: Քրիստոսի մասին ֆիլմ է նկարահանվում, Հռոմի պապը նզովում է, բայց սատանայական ֆիլմեր կան, մեկի դեմ ելույթ չեմ լսել: Ես դա վերագրում եմ եկեղեցու խանդին: Ինչ վերաբերում է Բուլգակովին, մեր երեխաները, դիտելով «Վարպետն ու Մարգարիտան» սերիալը, հետագայում կկարդան նաեւ «Աստվածաշունչը»: Եկեղեցուն չանդրադառնալ նորմալ գրողը չի կարող: Ես առաջ տպագրվում էի «Հայկական Ժամանակ» թերթում, Ս.Սարգիսը մոտ էր, գնում էի, մոմ էի վառում…
– …Եվ ֆիքսել էիք, որ մոմերը թանկացել են:
Թող էլի թանկանան, դեմ չեմ: Մոմը դարձել է 60 դրամ: Կա Եկեղեցու խորհուրդ. այնտեղ չեն մտածո՞ւմ՝ 60 դրամով ո՞վ է մոմ առնելու: 50 էր, կլոր, տալիս էինք, առնում: 60 է դարձել, որ մոմավաճառն ասի՝ «սդաչի» չունեմ: Ու ճիշտ էլ կասի՝ այդքան 10 դրամանոց նրան որտեղի՞ց: Մանրուք է, բայց եթե սրան չանդրադառնաս, ուրեմն գրող չես: Գալով մեր զրույցին՝ ասեմ, որ հոգեւորական ընկերներ շատ ունեմ, ովքեր քեզ հետ հավասար իրենց մեղքերից են խոսում: Կարող է մի բաժակ էլ միասին խմենք: Բայց այնքան չեմ մեծամտացել, որ ասեմ՝ ես հավատացյալ եմ: Հավատացյալ լինել հնարավոր չէ վերջնական իմաստով, քանի որ հավատքը ճանապարհ է, որին ձգտում ես՝ կա՛մ կհասնես, կա՛մ ոչ:
– Տե՛ր հայր, Արմենը խոսեց եկեղեցու խանդից, որ եկեղեցին իր ջանքերը, պատժիչ մեքենան ուղղում է նախեւառաջ այն մտածողների դեմ, ովքեր քրիստոնեությանը մոտենալու փորձ են անում: Համամի՞տ եք:
– Ինչ-որ չափով՝ այո, ինչ-որ չափով՝ ոչ: Բոլոր եկեղեցիներն էլ սատանայությունների, սանձարձակության դեմ իրենց ընդվզումն արտահայտում են: Հայկական իրականությունը՝ կապված մեր հոգեկեցության հետ, այլ է, որովհետեւ մեր վանքերը եղել են ոչ միայն ճգնավորական, այլեւ շատ լուրջ կրթական կենտրոններ: Խոսվեց Նարեկացու մասին: Բոլորս էլ գիտենք, որ նրան ամբաստանել են հերետիկոսության մեջ: Եվրոպական մի երկրում դա կարող էր վերջանալ խարույկով: Բայց Նարեկացին ներկայանում է այդ ատյանին եւ ընթերցում իր դավանությունը: Հաստատվում է նրա ուղղափառությունը, եւ վերջ: Ընթերցելով մեր ձեռագիր մատյանները՝ պաշտամունք, հարգանք եմ տեսնում մեծերի հանդեպ: Այս ազգը՝ կորցնելով իր պետականությունը, իր հիմքը դիտել է որոշակի ժառանգականության մեջ: Կլինի Նարեկացի, Տաթեւացի, Որոտնեցի, Եսայի Նչեցի եւ այլն: Ինչ վերաբերում է գրական գործերին՝ ասացի, որ ուղղափառ տեսանկյունից դրանք չենք կարող դնել «Աստվածաշնչի» կողքին՝ որպես մարդուն ուղղակի դեպի փրկություն ուղեկցող ճիշտ ճանապարհ: Ի դեպ, Արմենի ասածին էլ կուզեի անդրադառնալ՝ ի՞նչ է նշանակում՝ լինել հավատացյալ: Մարդիկ հաճախ ասում են՝ կամաչեի ինձ հավատացյալ համարել: Պետք չէ վախենալ «հավատալ» բառից: Դա չի նշանակում, թե մենք ունենք լեռները շարժելու չափ հավատքը, բայց մենք ուզո՛ւմ ենք դա ունենալ, գիտակցում ենք մարդկային տկարությունը: Ի դեպ, խոնարհության մեջ գիտակցված հավատքը շատ լուրջ հավատք է: Գալով գրականությանը՝ մարդու հոգեբանությունը վերլուծելը բավական նուրբ խնդիր է. կարող ես առաջին իմպուլսը տալ, ոգեւորել նրանց, բայց ո՞ւր ես հասցնում: Երբ կարդում ես եկեղեցու հայրերի գրվածքները, նրանք 24 ժամ հոգացել են՝ ինչպես արթնացնել մարդու նկատմամբ սերը: Գրողն իր առջեւ մարդուն մինչեւ վերջ հասցնելու խնդիրը չի դնում:
– Արմե՛ն, ընդունո՞ւմ եք, որ անկախ ստեղծագործության թեմատիկայից, բոլոր գրողների գործերն «Աստվածաշնչի» մեկնությունն են:
– Ես դա չեմ կարող պնդել, քանի որ համոզված եմ՝ մեր գրողներից շատ քչերն են «Աստվածաշունչ» կարդացել: Իմ ստեղծագործությունները շատերին թվում է անհավատի գրած գործ: Ճշմարիտ գրողը, կապ չունի՝ ինչի մասին է գրում: Կարող է գրել կյանքի հատակի մասին:
– Տե՛ր հայր, նշեցիք, որ շատ գրողներ թեեւ իրենց գործերում խանդավառություն են առաջացնում, սակայն դա կասկածելի խանդավառություն է: «Աստվածաշնչից» բացի՝ ո՞ր գրքերն եք բացում՝ վստահ, որ Ձեզ տանելու են ճիշտ ճանապարհով:
– Վերջին շրջանում գրեթե ամեն օր կարդալով աստվածաբանական գրվածքներ, թերեւս ավելի հաճույքով ընթերցում եմ փիլիսոփայական գրքեր: Շատ սիրել եմ Դոստոեւսկի: Վերջերս վերցրեցի եւ փորձեցի նորից կարդալ, զգացի, որ դժվարություն ունեմ մտնելու նրա գեղարվեստական հնարքների մեջ. դրանք ինձ խանգարում են, չեմ կարողանում դրանց ենթարկվել: Առաջ թողնում էի՝ Դոստոեւսկին խաղա ինձ հետ, բայց հիմա չեմ կարող թողնել, որ որեւէ գրող ինձ հետ խաղ անի: Ուզում եմ անկեղծ խոսակցություն այդ գրողի հետ, բայց ստեղծագործությունը թույլ չի տալիս հասնել այդ անկեղծության: Ռուսները տվել են այնպիսի մեծ դեմք, որպիսին հայր Պավել Ֆլորենսկին է: Նրա «Հավատքի հաստատությունը եւ սյունը» գործը 20-րդ դարի կրոնափիլիսոփայության մեծագույն գործերից է: Հայ գրականության մեջ դժվար է գտնել այնպիսի գործեր, որոնք գրված են կրոնափիլիսոփայական շնչով: Ինձ հոգեհարազատ է միջնադարը, ամենօրյա գիրք է «Նարեկը»:
– Արմե՛ն, թույլ տվեք նույն հարցն ուղղել նաեւ Ձեզ. բացի «Հայկական ժամանակ» վեպից, որը գրելուց բացի՝ հասկանալի է, նաեւ կարդում եք, ուրիշ ի՞նչ գիրք կա, որ կարող եք ամեն օր կարդալ նույն հետաքրքրությամբ:
– Միակ գիրքը, որ վերջին 15 տարում կարդում եմ, ավելի շուտ՝ թերթում եմ, Նոր Կտակարանն է: Ֆիլմեր նայում եմ: Նույն «Վարպետն ու Մարգարիտան»: Շատ կուզեի ժամանակ, տրամադրություն ունենայի, էն, ինչ չեմ կարդացել մինչեւ 40-ը, կարդամ: Չի ստացվում, մանավանդ, երբ շատ ես գրում: Ապրելը, գրելը խլում են կյանքիցս կարդալու ժամերը: Բայց հայ գրողների հոգեւոր գործերը չճանաչելը նաեւ մեր գրականագիտության բացթողումն է: Օրինակ՝ Մեծարենցը հոգեւոր կողմից վերլուծված չէ: Գիտեմ, որ երբ Տերյանն ասում է՝ «Դու», 70 տոկոսով Աստծուն է դիմում, բայց մենք նրան համարում ենք սիրային ոտանավոր գրող: Այնինչ՝ Տերյանը երկփեղկված, մի կողմից՝ հեղափոխական, մի կողմից՝ հավատացյալ մարդ էր: Գրականագետները վերցնում են իրենցից առաջ գրականագետներին, մի երկու բառ փոխում են, դիսերտացիա պաշտպանում: Մենք ունենք հոգեւոր արժեքներ, պարզապես մեր հոգեւորը պոեզիայում է: Արձակում, տեր հայրը ճիշտ նկատեց, մենք՝ ռուսների համեմատ, մեծ արձակագիրներ քիչ ենք ունեցել: Մեծ պոետներ՝ շատ: Գրողը շատ հաճախ իր առջեւ մի խնդիր է դնում, բայց տեղի է ունենում ճիշտ հակառակը: Չգիտեմ՝ Բուլգակովն ինչ խնդիր է դրել, ասենք՝ Պիղատոսի եւ Քրիստոսի տեսարաններում, չգիտեմ եւ ի վիճակի էլ չեմ հասկանալու, բայց գիտեմ, որ արդյունքը չափազանց դրական է: Հավատքի, եկեղեցու խնդիրն այն է, որ Քրիստոսը եղել է, այլ ոչ թե հնարովի պերսոնաժ է: Իսկ Պիղատոսի տեսարաններից ոչ ոք չի կասկածում, որ Քրիստոսը եղել է: Դա գերագույն արդյունք է: Քրիստոնեության ոսկե կանոնն, անձամբ ինձ համար, սա է.«Մի՛ դատիր, որ չդատվես»: Հիմա ես հոգեւորականներին ինչ ասում եմ, դատելու իմաստով չեմ ասում, այլ եղբայրական: Որովհետեւ մեր հոգեւոր մարդիկ ու մեր եկեղեցականները իրարից կտրված են, իրար հետ շփվում են հեռուստատեսության միջոցով: Երբ նայում եմ Սարյանի Վազգեն Առաջինի նկարներին, զգում եմ, որ նրանք ընկերներ են:
– Տեր հայր, մեր պատմիչներն առատորեն անդրադարձել են հոգեւորականներին: Ժամանակակից հոգեւորականներին նվիրված գործեր կարծես չկան: Դա գրողների՞ բացթողումն է, թե՞ հոգեւորականների:
– Գրական ստեղծագործությունները պատահական չեն ծնվում, դրանք որոշակի ներշնչանքի արդյունք են: Պետք է լինեն այնպիսի կյանքով ապրող հոգեւորականներ, ովքեր կներշնչեն գրողներին: Կարծում եմ, այսօր այդ ժամանակները չեն: Խոսեցինք Դոստոեւսկու մասին. «Կարամազով եղբայրների» ողջ սյուժեն իրական ներշնչանքի արդյունք է՝ կոնկրետ հոգեւորականներից, եւ ոչ հորինվածք:
– Խոսեցիք «Կարամազով եղբայրներից»: Այդ դեպքում եկեք հիշենք այդ վեպի ամենակարեւոր գլուխներից մեկը՝ «ԹպսՌՍՌռ ՌվՍՉՌջՌՑՏՐ» (Վելիկիյ ինկվիզիտոր), ուր գրված է, որ եթե Հիսուս Քրիստոսը վերադառնա, ապա նրան նախեւառաջ չեն ընդունի հոգեւորականները:
– Շատ այժմեական է այդ հատվածը եւ համահունչ նաեւ Ավետարանի ոգուն: Տերն ասում է՝ երբ Մարդու Որդին գա երկրորդ անգամ՝ գտնելո՞ւ է արդյոք հավատք երկրի վրա, թե՞ ոչ: Մենք Աստծո համար ոչ մի տեղ չենք թողնում: Եթե Աստված գա, պիտի ասենք՝ ինչո՞ւ ես եկել, մենք մեր կյանքն արդեն շատ լավ կազմակերպել ենք, Քո կարիքը չենք զգում:
– Արմե՛ն, Դուք եւ՞ս կարծում եք, որ եթե այսօր գա Աստծո Որդին, մենք ավելի շուտ կնեղսրտենք, քան կուրախանանք:
– Եթե Քրիստոսը գա, Նրան կընդունեն ճիշտ այնպես, ինչպես մի անգամ ընդունեցին, ու Նա այս անգամ էլ իր աշակերտներին ԳՄ անդամներից, Հոգեւոր խորհրդից չի ընտրի: Կարծում եմ, չի ընտրի նաեւ մաքսավորներից ու ձկնորսներից, այլ գուցե ֆահլաբազարից ընտրի, որովհետեւ մաքուր տեղեր շատ քիչ են մնացել: Քրիստոսը մեր գրողներից, մտավորականներից շատ քիչ սպասելիքներ ունի՝ ի տարբերություն մեր լրագրողների. ինչ լինում է՝ ասում են՝ իսկ ո՞ւր էին մեր մտավորականները: Քրիստոսը որ գալիս է, մտավորական չի փնտրում, փնտրում է մաքուր մնացած մի քանի մարդ: Ընդամե՛նը: Որոնց մենք ո՛չ միայն չենք փնտրում, չենք էլ նկատում։ Որովհետեւ մեզ մաքուր մարդ պետք չէ: Իսկ Ինքը գալիս, փնտրում ու գտնում է…