Ճապոնացի փիլիսոփա Սուձուկի Տայտարո Դայսեցուն Ձեն-բուդդիզմի, թերեւս, լավագույն եւ ամենահեղինակավոր գիտակներից է, ով բազում գրքերի եւ հոդվածների հեղինակ է, եւ ով տարիներ շարունակ դասախոսություններ է կարդացել Եվրոպայում եւ Ամերիկայում:
Նա ոչ միայն հիանալիորեն տիրապետում էր սանսկրիտին, պալիին, չինարենին եւ ճապոներենին, այլեւ քաջ ծանոթ էր ֆրանսերեն, գերմաներեն եւ անգլերեն տպագրվող արդի փիլիսոփայական գրականությանը:
Ինչպես նշում էր Կարլ Գուստավ Յունգը, Ս. Տ. Դայսեցուի աշխատությունները Ձեն-բուդդիզմի մասին լավագույն ներդրումներն են կենդանի բուդդիզմի ուսումնասիրության մեջ, իսկ ինքը` Ձենը հիմնական պտուղն է, որն աճել է այն ծառի վրա, որի արմատները պալիով գրված կանոնում են (Նրա ծագումը արեւելյան հեղինակները կապում են Բուդդայի «Ծաղկի քարոզի» հետ: Մի անգամ նա, ոչ մի բառ չարտասանելով, իր աշակերտներին մատնացույց արեց մի աննշան ծաղիկ: Միայն մեկը հասկացավ նրան): Դժվար է գտնել այն ձեւը, որը բավարար կլինի հեղինակին համապատասխանաբար շնորհակալ լինելուն, ամենից առաջ այն բանի համար, որ նա Ձեն-բուդդիզմը հնարավորինս ընկալելի դարձրեց Արեւմուտքում եւ նաեւ այն կերպի համար, որի օգնությամբ նա հասավ այդ նպատակին:
Իր էսսեներից մեկում Սուձուկի Դայսեցուն ասում էր. «Կարիք չկա հարյուր տողանոց մեծածավալ պոեմ հորինել, որպեսզի արտահայտես այն զգացողությունը, որը ծնվում է, երբ նայում ես անհունին: Իսկ երբ զգացմունքը հասնում է բարձրակետին, մենք լռում ենքգ 17 վանկն էլ շատ է լինում: Ձեն-բուդդիստ արվեստագետը երկու-երեք բառով կամ երկու-երեք վրձնահարվածով ունակ է արտահայտելու իր զգացմունքները: Եթե նա դրանք չափազանց լրիվ արտահայտի, ապա ակնարկելու տեղ չի մնա, իսկ ակնարկում` ճապոնական արվեստի ողջ գաղտնիքն է»:
Անավարտունությունը, անորոշությունը, ակնարկը ճապոնական արվեստի գեղարվեստականության չափորոշիչներն են: Գեղեցկությունը ոչ թե կառուցվում է, այլ դրսեւորվում, քանզի այն արդեն կա: Ավարտունությունը Ճանապարհի ընդհատումն է:
ԱՐԵՎԵԼՔ ԵՎ ԱՐԵՎՄՈՒՏՔ
Արեւմուտքի շատ երեւելի մտածողներ, յուրաքանչյուրն իր տեսանկյունից, մոտեցել են «Արեւելք եւ Արեւմուտք» վաղնջական թեմային, սակայն, որքան ինձ հայտնի է, շատ քիչ գրողներ են եղել հեռավոր Արեւելքից, ովքեր իրենց հայացքները համարում էին հենց արեւելյան: Այս փաստն էլ դրդեց ինձ սույն թեմայի ընտրությանը:
Մացուո Բասյոն (1644-1694) 17-րդ դարի մեծ ճապոնացի բանաստեղծը, մի անգամ 17-վանկանի մի բանաստեղծություն գրեց, որը հայտնի է որպես հայկու կամ հոքքու: Թարգմանաբար այն հնչում է մոտավորապես այսպես.
Ուշադիր նայիր:
«Հովվամախաղի» ծաղիկները
Կտեսնես հյուսացանկի տակ:
Հնարավոր է, որ Բասյոն գնում էր գյուղական ճանապարհով, երբ ինչ-որ սակավ նկատելի բան տեսավ ցանկապատի մոտ: Նա ավելի մոտեցավ, նայեց եւ մի վայրի բույս հայտնաբերեց, բավական սովորական, ինչը ճամփորդները սովորաբար չեն էլ նկատում: Այս պարզ փաստն էլ նկարագրված է բանաստեղծության մեջ, որը զուրկ է ինչ-որ առանձնահատուկ բանաստեղծական զգացումից, ի բացառյալ, գուցե, վերջին երկու վանկի, ճապոներեն` կանա: Այս մասնիկը, որը սովորաբար կապվում է գոյականին, ածականին կամ բային, նշանակում է հիացմունքի կամ գովասանքի զգացողություն, տրտմություն կամ բերկրանք:
Զգացողությունը, որն անցնում է այդ 17, ավելի ճիշտ՝ նույնիսկ 15 վանկերի միջով` վերջում բացականչական նշանով, դժվար է փոխանցել նրանց, ովքեր ծանոթ չեն ճապոներենին: Որքան կարողանամ, կփորձեմ բացատրել: Ինքը՝ բանաստեղծը, կարող էր չհամաձայնել իմ մեկնաբանությանը, բայց դա այնքան էլ կարեւոր չէ, եթե կա գեթ մեկը, ով այդ տողերն այնպես է հասկանում, ինչպես ես:
Ամենից առաջ, Բասյոն, ինչպես ճապոնացի բանաստեղծների մեծամասնությունը, բնության բանաստեղծ էր: Նա այնպես է սիրում բնությունը, որ զգում է իր միասնությունը նրա հետ, եւ զգում է բնության ջղերով անցնող ամեն մի երակազարկը: Արեւմուտքի մարդկանց մեծամասնությունը կարող է զատել իրեն բնությունից: Նրանք ենթադրում են, որ մարդն ու բնությունը ոչ մի ընդհանրություն չունեն, բացի որոշ տեսանկյունից, որ կապված է այն ցանկության հետ, որ բնությունը գոյություն ունի, որպեսզի մարդը շահագործի այն: Արեւելքի մարդկանց բնությունը շատ մոտ է: Բնության հենց այդ զգացումը զարթնեց, երբ Բասյոն հայտնաբերեց սակավ նկատելի մի ծաղիկ, որը բացվել էր գյուղական հեռավոր ճամփեզրին` հին, կիսաքանդ ցանկապատի մոտ, եւ որն աճում էր այնքան անմեղ, այնքան անհավակնոտ` բնավ չուզենալով, որ որեւէ մեկը նկատի իրեն: Եվ, այդուհանդերձ, եթե նայես նրան, որքա՜ն նրբին, որքան լեցուն է աստվածային փառքով եւ վեհությամբ` Սողոմոնից էլ փառավոր: Նրա համեստ, աչքի չզարնող գեղեցկությունն արդեն անկեղծ հիացմունք է առաջացնում: Ծաղկի ամեն մի թերթիկում բանաստեղծը կարող է ընթերցել կյանքի կամ գոյության խորին գաղտնիքը: Ինքը՝ Բասյոն, կարող էր դա չգիտակցել, բայց ես համոզված եմ, որ նրա սիրտը հուզում էին զգացումներ, որոնք հոգեհարազատ են այն բանին, ինչը քրիստոնյաները կարող են կոչել աստվածային սեր, որը հասնում է տիեզերական կենաց հիմնախորքերին:
Հիմալայների լեռնաշղթան ունակ է մեզ վսեմ սարսուռ պատճառելու, Խաղաղ օվկիանոսի ալիքները կարող են ինչ-որ հավերժական մի բանի զգացում ներշնչել: Սակայն բանաստեղծական, միստիկական կամ կրոնական արձակ միտքը խոտի ծեղում, ինչպես եւ Բասյոն, ինչ-որ անդրանցական բան է զգում, որն ամենայն շահավետության սահմաններից դուրս է: Դրանք հիմնարար մարդկային զգացմունքներն են, որոնք մեզ բարձրացնում են առ Կատարյալ Երկրի արքայությունը: Խոսքը մեծության մասին չէ: Այդ առումով ճապոնացի բանաստեղծը յուրահատուկ շնորհ ուներ` գտնել մեծը փոքրում, անդրանցել բոլոր քանակական չափումները:
Այդպիսին է Արեւելքը: Այժմ տեսնենք, թե նմանատիպ իրավիճակում ինչ կարող է առաջարկել Արեւմուտքը: Ես կընտրեմ Ա. Թենիսոնին: Գուցե, նա տիպիկ արեւմտյան բանաստեղծ չէ, ում հարկ էր ընտրել հեռավորարեւելյան բանաստեղծի հետ համեմատելու համար: Բայց այստեղ մեջբերվող բանաստեղծությունն ինչ-որ բանով շատ մոտ է Մացուո Բասյոի բանաստեղծությանը.
Ավերակաց մեջ աճած ծաղիկ,
Կորզում եմ քեզ հինավուրց ճեղքերից:
Դու լիովին իմ առջեւ ես` ահա արմատը, ցողունն այստեղ է, ափի մեջ իմ:
Դու փոքր ես, ծաղիկ, բայց եթե ես հասկանայի,
Թե ինչ է քո արմատը, ցողունը,
եւ ինչն է ողջ էությունը քո, ծաղիկ,
Ապա ես էությունն Աստծո եւ էությունը մարդու կըմբռնեի:
Այս տողերում ես կուզենայի երկու պահ մատնանշել. առաջինը` Թենիսոնը պոկում է ծաղիկը, բռնում է ձեռքում, «արմատների հետ», նայում է նրան, երեւի ուշադիր: Հնարավոր է, նրա մեջ ինչ-որ զգացում է ծագում, որը հոգեհարազատ էր Բասյոյի ապրածին, երբ նա հայտնաբերեց «հովվամախաղի» ծաղիկը, ճանապարհամերձ ցանկապատի մոտ: Սակայն բանաստեղծների միջեւ տարբերություն կա` Բասյոն ծաղիկը չի պոկում: Նա պարզապես նայում է նրան եւ սուզվում խորհրդածությունների մեջ: Նա ինչ-որ բան է զգում, բայց այն ամենը, ինչը նա կամենում է ասել, նա արտահայտում է բացականչական նշանով: Նա բառ չի գտնում: Ապրումն ամբողջովին համակում է նրան, այն խորն է, եւ նա չի ցանկանում համակարգել այն:
Թենիսոնն ակտիվ է եւ անալիտիկ: Սկզբում նա պոկում է ծաղիկը, վերցնում այն վայրից, որտեղ նա աճել է: Նա զատում է նրան բնահողից, որին նա պատկանում է: Ի տարբերություն արեւելքցի բանաստեղծի, նա չի թողնում ծաղիկը, նա պետք է պոկի այն, տանի «արմատների հետ» ճաքած պատից, այլ կերպ ասած, բույսը դատապարտված է կործանման: Նրա ճակատագիրն ակնհայտորեն չի հետաքրքրում Թենիսոնին, ում հարկ է բավարարել իր հետաքրքրասիրությունը: Նմանվելով որոշ բժիշկների, նա պետք է իրականացնի ծաղկի կենդանահերձությունը: Բասյոն նույնիսկ չի դիպչում «հովվամախաղին», նա պարզապես նայում է, «հոգածո» զննում է, եւ դա է ամենը, ինչ նա անում է: Նա բոլորովին ակտիվ չէ, եւ դա հակադրվում է Թենիսոնի դինամիզմին:
Ես հատուկ եմ անդրադառնում տվյալ պահին, եւ ես դեռ առիթ կունենամ վերադառնալու դրան: Արեւելքը լռակյաց է, Արեւմուտքը` պերճաբան: Բայց Արեւելքի լռությունը չի նշանակում համրություն եւ անբարբառություն: Լռությունը շատ հաճախ նույնքան պերճախոս է, որքան եւ երկարաբանությունը: Արեւմուտքը շատախոս է, ավելին, նա բառը մարմին է դարձնում, եւ այդ մարմնականությանը շատ հաճախ չափազանց նկատելի տեղ է հատկացվում, նույնիսկ՝ չափազանց կարկառուն, չափազանց ճոխ տեղ` արվեստում եւ կրոնում:
Երկրորդ` ի՞նչ է Թենիսոնի հաջորդ գործողությունը: Նայելով պոկված ծաղկին, որը, հավանաբար, արդեն սկսում է թոշնել, նա հարց է տալիս` «արդյո՞ք ես հասկանում եմ քեզ»: Բասյոն ամենեւին հարցախույզ չէր: Նա զգում է գաղտնիքը, որը բացվում է «հովվամախաղի»` համեստ ծաղկի մեջ` խորհուրդը, որ տանում է դեպի ամենայն գոյի ակունքը: Նա վարակվում է այդ զգացողությամբ, եւ արտահայտում այն անլսելի, անարտասանելի բացականչությամբ:
Թենիսոնն, ընդհակառակը, շարունակում է մտավոր խորհրդածությունները. «եթե (ես շեշտում եմ այդ «եթեն») ես կարողանայի քեզ հասկանալ, ապա կհասկանայի Աստծուն եւ մարդուն»: Այստեղ Արեւմուտքին բնորոշ է հասկանալու կոչը: Բասյոն ընդունում է, Թենիսոնն ընդդիմանում է: Թենիսոնի անհատականությունը ծաղկին, «Աստծուն եւ մարդուն» վերաբերող ինչ-որ առերեւույթ բան է: Նա միշտ հեռավորության վրա է: Նրա ըմբռնողությունն այն է, ինչն այսօր կոչվում է «օբյեկտիվ գիտական ըմբռնողություն»: Բասյոն լիովին «սուբյեկտիվ է» (այդքան էլ հաջող բառ չէ, քանզի սուբյեկտը միշտ հակադրվում է օբյեկտին: Սուբյեկտն ինձ համար այն է, ինչը ես կոչում եմ «բացարձակ սուբյեկտիվություն»): Բասյոն պահպանում է այս «բացարձակ սուբյեկտիվությունը», որում նա տեսնում է ծաղիկը, իսկ ծաղիկը տեսնում է Բասյոյին: Դա էմպատիա չէ, ոչ էլ համակրանք, եւ ոչ էլ` նույնականացում: Բասյոն ասում է. «Ուշադիր նայիր» (ճապոներեն՝ «յոկու միրեբա»): «Ուշադիր» բառը ենթադրել է տալիս, որ Բասյոն այլեւս կողմնակի դիտորդ չէ: Ինքը՝ ծաղիկը, գիտակցում է իրեն, լռակյաց եւ պերճաբան արտահայտում է իրեն: Այդ լռին պերճախոսությունը կամ պերճախոս լռությունը ծաղկի մարդկային արձագանքով է արտացոլվում Բասյոյի 17 վանկերում: Զգացմունքի ողջ խորությունը, արտահայտչականության ողջ գաղտնիքը կամ նույնիսկ «բացարձակ սուբյեկտիվության» փիլիսոփայությունն ըմբռնելի է լոկ նրա համար, ով համանման բան է ապրել:
Թենիսոնը, որքան ես կարող եմ դատել, ամենից առաջ չունի զգացմունքի խորություն: Նա ամեն ինչ հանգեցնում է ինտելեկտին` դա տիպիկ արեւմտյան մենթալությունն է: Նա Լոգոսի մասին ուսմունքի փաստաբանն է: Նա պետք է ինչ-որ բան ասի, պետք է շեղվի իր կոնկրետ փորձից, կամ պետք է ինտելեկտուալացնի այն: Նա պետք է անցնի զգացմունքից դեպի ինտելեկտ, կյանքն ու զգայությունը ենթարկի անալիտիկ վիրահատությունների շարքի, որպեսզի բավարարի հարցասիրության արեւմտյան ոգին:
Ես ընտրեցի այս երկու բանաստեղծներին` Բասյոյին եւ Թենիսոնին, որպեսզի ցուցադրեմ երկու բնորոշ մոտեցում առ իրականություն: Բասյոն պատկանում է Արեւելքին, Թենիսոնը` Արեւմուտքին: Համեմատելով նրանց, մենք բացահայտում ենք, որ ամեն մեկն արտահայտում է իր ավանդույթը: Իր ավանդույթին համապատասխան արեւմտյան միտքն անալիտիկ է, խորաթափանց, դիֆերենցիալ(շերտավորված), ինդուկտիվ (մակածական), անհատապաշտական, ինտելեկտուալ, օբյեկտիվ, գիտական, կոնցեպտուալ, սխեմատիկ, դիմազուրկ` այն ընդհանրացնող է, օրինական, կազմակերպող եւ ձգտում է առ իշխանություն, ինքն իրեն հաստատող է եւ հակված է իր կամքը թելադրելու այլոց: Ի հակադրություն դրա, արեւելյան միտքը կարելի է բնորոշել որպես սինթետիկ, ամբողջացնող, անթափանց, դեդուկտիվ (արտածական), ոչ սիստեմատիկ, դավանաբան, ինտուիտիվ (ավելի շուտ, նույնիսկ, աֆեկտիվ` գերզգայական), ոչ դիսկուրսիվ, սուբյեկտիվ, հոգեւոր-անհատապաշտական, սոցիալ-խմբակային, եւ այլն:
Արեւմուտքի եւ Արեւելքի սիմվոլիկ նկարագրման համար ես դիմում եմ Լաո-ցզիին` հին Չինաստանի մեծ մտածողին (մ.թ.ա.
4-րդ դար): Ինձ համար նա ներկայացնում է Արեւելքը, իսկ այն, ինչը նա կոչում է «բազմություն», կարող է նշանակել Արեւմուտքը: Երբ ես ասում եմ՝ «բազմություն», ես մտադիր չեմ նսեմացնելու Արեւմուտքը, նրան ստանձնելով այն դերը, որը հինավուրց փիլիսոփան տալիս է բազմությանը:
Լաո-ցզին իրեն նկարագրում է որպես ապուշի: Նա այնպիսի տեսք ունի, ասես ոչինչ չգիտե, ասես ոչինչ իրեն չի վերաբերում: Նրանից ոչ մի օգուտ չկա այս գործնական աշխարհում: Նա համարյա անարտահայտիչ է: Բայց նրա մեջ մի բան կա, որը տարբերում է նրան տգետ պարզամիտից: Նա սոսկ արտաքնապես է հիշեցնում նրան:
Արեւմուտքն, ընդհակառակը, օժտված է մի զույգ սուր, խորաթափանց եւ խորը տեղակայված աչքով, որ սահում է արտաքին աշխարհի վրայով, հանց բարձունքում սավառնող արծվի աչք: Արծիվը արեւմտյան ցեղերի ազգային խորհրդանիշն է: Ուղիղ քիթ, բարակ շուրթեր, բոլոր դիմագծերը վկայում են բարձր զարգացած ինտելեկտն ու գործելու պատրաստակամությունը: Այդպիսի պատրաստակամությունը կարելի է համեմատել առյուծայինի հետ` արծիվն ու առյուծն ըստ էության Արեւմուտքի խորհրդանիշերն են:
Չժուան-ցզին (մ.թ.ա. 3-րդ դար) գրել է Քաոսի մասին մի պատմություն:
Ընկերներն իրենց շատ ու շատ ձեռքբերումների համար պարտական էին Քաոսին: Եվ ուզում էին վարձահատույց լինել: Նրանք գիտեին, որ Քաոսը զգայարաններ չունի արտաքին աշխարհը տարբերակելու համար: Սկզբում նրանք նրան աչքեր տվին, հաջորդ օրը` քիթ, իսկ մեկ շաբաթ անց ավարտեցին իրենց աշխատանքը, փոխակերպելով նրան զգայարաններով օժտված անձնավորության, ինչպիսին իրենք էին: Մինչ նրանք շնորհավորում էին միմյանց, Քաոսը մահացավ:
Արեւելքը Քաոսն է, իսկ Արեւմուտքը` առատաձեռն, բարեմիտ, բայց աննրբազգաց ընկերախումբը:
Անկասկած, Արեւելքը հաճախ է ներկայանում համրության եւ հիմարության մեջ, քանզի արեւելյան ժողովուրդներն այնքան հարցախույզ եւ համոզիչ չեն, նրանք չեն ցուցադրում ինտելեկտի այդչափ շատ զգալի եւ տեսանելի նշաններ: Նրանք քաոտիկ են եւ արտաքնապես ամեն ինչի հանդեպ անտարբեր: Սակայն առանց նրանց ծանոթ բնածին բանականության քաոսականության, այնքան էլ օգտավետ չէր լինի համատեղ մարդկային կյանքը: Մեկուսացած անհատները չեն կարող խաղաղ եւ ներդաշն միասին աշխատել, եթե նրանք չեն հարաբերակցվում անսահմանության հետ, որն առկա է ընդմեջ ամեն մի վերջավոր անդամի: Բանականությունը պատկանում է գլխին, նրա աշխատանքը նկատելի է բազում հանցագործություններում, իսկ Քաոսը ողջ մակերեսային աղմուկի ետեւում մնում է լռին եւ խաղաղ: Նրա իսկական նշանակությունը երբեւէ չի ցուցադրվում եւ չի իմացվում:
Գիտականորեն մտածող Արեւմուտքը գործածում է իր բանականությունը բազմազան հարմարանքների հորինման համար` կենսամակարդակի աճի համար, այն բանի համար, որպեսզի ազատվի անպետք եւ տաղտկալի աշխատանքից: Նա բոլոր ուժերով «մշակում է» բնական ռեսուրսները, որոնք իր համար հասանելի են: Արեւելքը չի առարկում ամեն տեսակի ձեռքի աշխատանքի դեմ, սեւ աշխատանքի դեմ: Նա ասես բավարարվում է քաղաքակրթության «չզարգացած» վիճակով: Նրան դուր չի գալիս մեքենայակերպությունը, նա չի ուզում դառնալ մեքենայի ստրուկը: Սերն առ աշխատանքը, հավանաբար, բնորոշ է Արեւելքին: Չժուան-ցզիի գյուղացու մասին պատմությունը շատ առումներով հատկանշական է, չնայած այն տեղի է ունեցել ավելի քան 2000 տարի առաջ Չինաստանում:
Չժուան-ցզին հին Չինաստանի մեծագույն փիլիսոփաներից մեկն է: Նա ավելի սեւեռուն ուսումնասիրության է արժանի: Չինացիներն այնքան մտահայեցական չեն, որքան հնդիկները, նրանք հակված են մոռանալու իրենց սեփական մտածողներին: Չժուան-ցզին հայտնի է որպես չինական գրականության մեծագույն ոճաբաններից մեկը, սակայն որպես մտածող նա արժանի գնահատական չի ստացել: Նա հավաքում եւ գրառում էր պատմություններ, որոնք, հավանաբար, հազվադեպ չէին պատահում այն օրերին: Այդ պատմություններից շատ-շատերը նա հորինում էր որպես իր աշխարհայացքի նկարազարդում: Տվյալ պատմությունը հիանալիորեն ցուցադրում է, թե ինչպիսին էր Չժուան-ցզիի աշխատանքի փիլիսոփայությունը: Դա պատմություն է մի գյուղացու մասին, ով հրաժարվում է ջրհորի ամբարձիչով ջուր բարձրացնել: Մի գյուղացի ջրհոր փորեց իր դաշտերը ոռոգելու համար: Որպեսզի ջրհորից ջուր հանի, նա սովորական շերեփ էր գործածում, ամենավայրենի մարդկանց նման: Մի անցորդ տեսավ այդ եւ հարցրեց գյուղացուն, թե նա ինչու ամբարձիչ չի գործածում, չէ՞ որ այդպիսի հարմարանքն ուժերը խնայում է, եւ նրա օգնությամբ կարելի է շատ ավելին անել: Գյուղացին պատասխանեց` «Ես գիտեմ, որ ամբարձիչի շնորհիվ ավելի քիչ աշխատանք է թափվում, հենց այդ պատճառով էլ չեմ գործածում այդ հարմարանքը: Վախենամ, որ նա, ով սկսում է օգտվել այդպիսի հարմարանքներից, հենց ինքն է նմանվում մեքենայի, իսկ դա հանգեցնում է գեշ սովորությունների, անբանության եւ ծուլության»:
Արեւմուտքում հաճախ են զարմանում այն բանի վրա, որ չինացիները շատ գիտություններ եւ մեխանիկական հարմարանքներ չեն զարգացրել: Դա տարօրինակ է թվում, քանի որ չինացիները հայտնի են իրենց հայտնագործություններով եւ գյուտերով` այնպիսիք, ինչպիսին են` մագնիսը, վառոդը, անիվը, թուղթը եւ շատ այլ բաներ: Գլխավոր պատճառն այն է, որ չինացիներն ու Ասիայի շատ այլ ժողովուրդներ սիրում են կյանքն այնպիսին, ինչպիսին նա կա, եւ չեն սիրում կերպարանափոխել այն ինչ-որ այլ բանի հասնելու միջոցով, չէ՞ որ այլապես նրանց կյանքը լրիվ այլ հունով կհոսեր: Նրանք սիրում են ինքնին աշխատանքը, չնայած օբյեկտիվորեն աշխատանքը նշանակում է ինչ-որ այլ բանի հասնել: Աշխատելիս նրանք հաճույք են ապրում հենց գործընթացից եւ չեն շտապում այն ավարտել: Մեխանիկական հարմարանքներն ավելի քան արդյունավետ են, դրանց օգնությամբ շատ բանի կարելի է հասնել: Բայց մեքենան անդեմ է, այն ստեղծագործությունից զուրկ է եւ անիմաստ: Մեխանիզացիան ենթադրում է ինտելեկտուալիզացիա, իսկ քանի որ ինտելեկտն առաջին հերթին օգտապաշտական է, ապա մեքենան չունի հոգեւոր գեղագիտություն կամ բարոյագիտություն: Այդ է պատճառը, որ Չժուան-ցզիի գյուղացին խուսափում է մեքենայի նմանվելուց: Մեքենան փութացնում է մեզ աշխատանքն ավարտել, հասնել այն նպատակին, որի համար այն արվել է: Աշխատանքը կամ գործն ինքնին արժեք չունի, դա սոսկ միջոց է: Այլ կերպ ասած, կյանքն այդտեղ կորցնում է ստեղծագործական բնույթը, փոխակերպվում է գործիքի, իսկ մարդը վերածվում է բարիքներ արտադրող մեխանիզմի: Փիլիսոփաները խոսում են անհատի նշանակության մասին, իսկ ինչպես մենք տեսնում ենք, մեր բարձր մեքենայացման ենթարկված եւ ինդուստրիացված դարում մեքենան դարձել է ամեն ինչ, իսկ մարդը ստրկության մեջ է կենում: Իմ կարծիքով, Չժուան-ցզին հենց դրանից էր զգուշանում: Իհարկե, մենք չենք կարող ետ շրջել ինդուստրիալիզացիայի անիվը, ոչ էլ կարող ենք վերադառնալ պրիմիտիվ արհեստների ժամանակները: Սակայն հարկ է հիշենք մեր ձեռքերի նշանակության մասին, ինչպես նաեւ այն չարիքի մասին, որը ժամանակակից կյանքի ուղեկիցն է, եւ որում առաջնությունը տրվում է ինտելեկտին՝ ի վնաս ամբողջական կյանքին:
Արեւելքի մասին բավ է: Այժմ մի քանի խոսք Արեւմուտքի մասին: Դենի դե Ռուժմոնը իր «Արեւմուտքի կոչը» գրքում երկու նշանավոր գաղափար է նշում, որոնք բնորոշ են արեւմտյան մշակույթին` «անհատը» եւ «մեքենան»: Դա կարեւոր է, քանզի «անհատը» եւ «մեքենան» հակադիր հասկացություններ են, եւ Արեւմուտքը ողջ ուժերով ձգտում է դրանց հաշտեցմանը: Չգիտեմ, Արեւմուտքում դա գիտակցաբա՞ր, թե՞ անգիտակցաբար է արվում: Ես պարզապես ձեր ուշադրությունն եմ հրավիրում այն բանին, թե ինչպես են այսօր աշխատում այդ տարաբնույթ գաղափարներն արեւմտյան մտքում: Հարկ է նշել, որ մեքենա հասկացությունը հակադրված է Չժուան-ցզիի աշխատանքի կամ գործի փիլիսոփայությանը, իսկ անհատական ազատության եւ անձնական պատասխանատվության արեւմտյան գաղափարները զանազանվում են բացարձակ ազատության մասին արեւելյան գաղափարներից: Մանրամասներն ինձ չեն հետաքրքրում: Ես կփորձեմ ընդհանուր տեսքով ներկայացնել այն հակասությունները, որոնց բախվում եւ որոնցից տառապում է այսօր Արեւմուտքը:
1. Անհատն ու մեքենան միմյանց հակադիր են, եւ այդ պատճառով Արեւմուտքն ահռելի հոգեբանական լարում է ապրում:
2. Անհատը անհատականություն է ենթադրում, անձնական պատասխանատվություն, իսկ մեքենան ինտելեկտի, վերացարկման, ընդհանրացման, տոտալիզացիայի եւ խմբակային կյանքի արտադրանք է:
3. Անձնական պատասխանատվությունն անիմաստ է, եթե այն օբյեկտիվ, ինտելեկտուալ եւ մեքենայակերպ է: Պատասխանատվությունը տրամաբանորեն հարաբերակցվում է ազատությանը, բայց տրամաբանության մեջ ազատություն չկա, քանզի ամեն բան նրանում ենթակա է սիլլոգիզմի կարծր կանոններին:
4. Որպես կենդանի բնության մաս, մարդը ղեկավարվում է կենսաբանական օրենքներով: Ժառանգականությունը փաստ է, որը չի կարող փոխել ոչ մի անհատ: Ես-ը ծնվում է ոչ իր ազատ կամքով: Եվ ծնողներն էլ ինձ աշխարհ են բերում ոչ իրենց ազատ կամքով: Պլանավորված ծնունդը ոչ իրականություն ունի, ոչ էլ իմաստ:
5. Ազատությունը` դա եւս մեկ անիմաստ գաղափար է: Ես ապրում եմ հասարակության մեջ, խմբի մեջ, որը սահմանափակում է ինձ իմ բոլոր գործողություններում` ինչպես մտային, այնպես էլ ֆիզիկական: Նույնիսկ մենության մեջ ես ամենեւին էլ ազատ չեմ: Ես ունեմ տարաբնույթ մղումներ, դրանք ամենեւին էլ միշտ չէ, որ վերահսկվում են` դրանցից ոմանք ձգում են ինձ կամքիս հակառակ: Քանի դեռ մենք ապրում ենք այս սահմանափակ աշխարհում, մենք երբեք չենք կարող խոսել մեր ազատության կամ ըստ մեր կամքի գործելու մասին: Նույնիսկ այդ ցանկությունը մեզ չի պատկանում:
6. Անհատը կարող է խոսել ազատության մասին, բայց մեքենան բոլոր կողմերից նրան սահմանափակում է: Ազատությունը վերածվում է ազատության մասին բլբլոցի: Արեւմտյան մարդն ի սկզբանե ճզմված, նեղված եւ ազատ չէ: Ինքնաբերականությունը պատկանում է ոչ թե իրեն, այլ մեքենային: Մեքենան ստեղծագործություն չի ունենում, նա աշխատում է իր կառուցվածքին համապատասխան եւ երբեք չի գործում որպես «անհատ»:
7. Անհատն ազատ է միայն այնտեղ, որտեղ կորչում է անհատը: Մարդն ազատ է, երբ ժխտում է իրեն եւ կուլ գնում ամբողջությանը: Ավելի ճիշտ, նա ազատ է, երբ եւ ինքն է, եւ ինքը չէ: Մարդը չի աճում մինչեւ ազատության կամ պատասխանատվության կամ ինքնաբերականության մասին խոսելուն իսկ, քանի դեռ հասու չէ այդ հակասությանը: Օրինակ, ինքնաբերականությունը, որի մասին այդքան շատ են խոսում Արեւմուտքում, եւ ամենից առաջ որոշ հոգեբույժներ` սոսկ մանկական կամ կենդանական ինքնաբերականություն է, բայց ոչ երբեք` հասուն անհատի:
8. Մեքենան, բիհերիորիզմը, պայմանական ռեֆլեքսը, կոմունիզմը, արհեստական բեղմնավորումը, ավտոմատիզացիան, կենդանահերձությունը, ջրածնային ռումբը, դրանք բոլորն ամենասերտ կերպով փոխկապակցված են եւ մեկ փակ տրամաբանական շղթայի օղակներն են:
9. Արեւմուտքը տենչում է շրջանի քառակուսու մակերեսին: Արեւելքը փորձում է շրջանը հավասարեցնել քառակուսուն: Ձեն-ի համար շրջանը շրջան է, քառակուսին` քառակուսի, բայց միաժամանակ քառակուսին` շրջան է, շրջանը` քառակուսի:
10. Ազատությունը սուբյեկտիվ հասկացություն է եւ չի կարող օբյեկտիվորեն մեկնաբանվել: Երբ մենք փորձում ենք այդ անել, ապա անխուսափելիորեն անլուծելի հակասությունների մեջ ենք ընկնում: Այդ պատճառով էլ խոսակցությունն ազատության մասին այս սահմանափակումներով լի օբյեկտիվ աշխարհում անիմաստ է:
11. Արեւմուտքում այո-ն` այո է, ոչ-ը`ոչ. այո-ն երբեք չի դառնա ոչ եւ ընդհակառակը: Արեւելքը ստիպում է «այո»-ին սահել դեպի «ոչ»-ը: Եվ դա հենց կյանքի բնույթն է: Միայն տրամաբանության մեջ է այդպիսի տարբերությունն անհաղթահարելի, եւ տրամաբանությունը մարդ ստեղծել է օգտապաշտական գործունեության համար:
12. Արեւմուտքը անբացատրելի երեւույթների համար այնպիսի հասկացություններ է հորինում, ինչպես ֆիզիկայում հայտնի անորոշության կամ հավելյալության սկզբունքները: Սակայն, բազմապատկելով հասկացությունները, նա ունակ չէ որսալու դրանցով գոյության փաստերը:
13. Կրոնն այստեղ մեզ չի վերաբերում, բայց հետաքրքրական է նշել հետեւյալը` քրիստոնեությունը, Արեւմուտքի կրոնը խոսում է Լոգոսի, Բառի, մարմնի, մարմնավորման եւ մրրկածուփ ժամանակավորության մասին: Արեւելքի կրոնները տենչում են առ հետմարմնավորում, լռություն, ներկլանում, հավերժական կյանք: Ձեն-ի համար մարմնավորումը հետմարմնավորում է, լռությունը ամպրոպանման է, երկիրը երկիր չէ, մարմինը մարմին չէ, այստեղ-ը եւ հիմա-ն հավասարազոր են դատարկությանը (շունյատա) եւ անվերջությանը: