Ստամբուլի միջազգային կինոփառատոնը մեծ հեղինակություն ունի մեր տարածաշրջանում. այն ասիական խոշորագույն փառատոներից մեկն է։ Բացի զուտ մրցույթից՝ Ստամբուլի կինոփառատոնը տարբեր համատեղ ծրագրեր է անցկացնում այլ երկրների կինոգործիչների հետ։ Հայաստանը նույնպես այդ ծրագրերի մասնակիցն է դառնում։ Կինոն որպես երկխոսության մոդել ընկալելով, թուրքական փառատոնը փորձում է ցույց տալ աշխարհին, որ կինոյի լեզվով զրույցի համար խոչընդոտներ չի տեսնում։ Այս տարի Երեւանյան «Ոսկե ծիրան» միջազգային փառատոնի հյուրն էր Ստամբուլի փառատոնի տնօրեն, հմայիչ եւ գործունյա կին, Ազիզե Թանը, ում հետ մեր զրույցը սկսեցինք հայկական եւ թուրքական փառատոների նմանության ու զարգացման միտումների մասին։
– Եթե փառատոն ստեղծելու նպատակ է ծագում, պետք է առաջին հերթին հաշվի առնել հանդիսատեսի քանակը, քանի որ հաջողված փառատոնը շատ հանդիսատես ունեցող փառատոնն է։ Գիտեք, աշխարհի բոլոր փառատոներն իրար նման են, նշանակություն չունի փառատոնի մեծությունն ու հեղինակությունը, բոլորը իրար նման են։ Կարծում եմ, ձեր փառատոնը հիմա մեկ գլխավոր խնդիր ունի, որը նաեւ տարիներ առաջ մենք էլ ունեինք: Ձեզ պակասում է հանդիսատեսը։ «Ոսկե ծիրանը» մեծ փառատոն կդառնա, երբ փառատոնային ֆիլմերը դիտել ցանկացող հանդիսատեսը կավելանա։ Երբ մենք էինք սկսում 1982 թվականին, լավ հասկանում էինք, որ Թուրքիայում միջազգային կարեւորություն ունեցող ֆիլմեր դիտելու տեղ չկա, եւ մեր փառատոնը դրանք դիտելու միակ տեղն էր։ Օրինակ, մեր փառատոնն այս տարի հարյուր հազարից ավելի հանդիսատես է ունեցել եւ հարյուրավոր ֆիլմեր է ցուցադրել։ Մենք էլ, դուք էլ երիտասարդ բնակչություն ունենք, որին հարկավոր է լավ ֆիլմեր ցուցադրել։ Մենք կարողացանք հասնել նրան, որ նույնիսկ կիրակի օրերին, առավոտյան Ստամբուլի կինոդահլիճները լեփ-լեցուն են լինում, եւ հիմնական հանդիսատեսը երիտասարդներ են։ Այդ փաստն ինձ շատ է ոգեւորում։ Եթե դահլիճը լիքն է լինում, ու մարդիկ դիտում են ֆիլմերը, ուրեմն` կարելի է հույս ունենալ, որ նրանց կյանքը կարող է փոխվել, որ նրանք ավելի բանիմաց ու ազատ կդառնան։ Իսկ կինոփառատոնի կազմակերպիչներն էլ կարող են ազատ շունչ քաշել ու ասել՝ ես անում եմ մի գործ, որը պետք է մեր հասարակությանը։ Շատ թուրքեր ասում էին, որ իրենց կյանքն իրականում փոխվեց՝ Ստամբուլի փառատոնի հիմնադրումից հետո։ Եվ չի կարելի անտեսել նաեւ այն փաստը, որ փառատոնի աճի հետ կինոռեժիսորների, պրոդյուսերների, դիստրիբյուտորների ու կինոքննադատների նոր սերունդ է մեծանում։
– Իսկ ինչպիսի՞ թերություններ եք նկատել, որոնք որպես պրոֆեսիոնալ՝ կցանկանայիք շտկել հաջորդ «Ոսկե ծիրանում»։
– Հիմա աշխարհը, մեդիան շատ է փոխվել, եւ ամենուրեք լավ ֆիլմեր են։ Թվում է` յուրաքանչյուր ֆիլմ կարելի է տեսաերիզով տուն բերել եւ դիտել։ Բայց մարդիկ, միեւնույն է` գնում են, տոմսերի հերթ են կանգնում, որպեսզի միասին դիտեն այդ ֆիլմերը։ Դա գեղեցիկ մթնոլորտ է ստեղծում։ Եվ «Ոսկե ծիրանն» էլ կարծես արդեն նման մթնոլորտ է ստեղծում։ Այդ մթնոլորտը, ռեժիսորներին ուղղված հարցերը, նրանց պատասխանները պիտի ապահովեն փառատոնի որակը։ Կարծում եմ` դուք ավելի մեծ նշանակություն պիտի տաք կարծիքների փոխանակմանը, եւ խրախուսեք տարբեր ռեժիսորների՝ սեփական փորձի մասին անկաշկանդ զրույցները։ Այդ դեպքում ֆիլմերը կդադարեն զուտ արտադրանք լինել եւ յուրաքանչյուր մարդու կյանքում կարեւոր տեղ կգրավեն։ Երեւանում ես նկատեցի, որ ձեր փառատոնը լուրջ հովանավորներ ունի։ Իսկ դա շատ կարեւոր գործոն է եւ մեծ միջազգային փառատոն դառնալու լավ նախապայման է։ Սակայն, նորից եմ կրկնում, կարեւորը հանրության ցանկությունն է, որը ուզում է գալ եւ ֆիլմեր դիտել։ Եվ ոչ միայն կինոյի ոլորտում, այլեւ ցանկացած բնագավառում, կարեւորը ցանկությունն է։
– Իսկ փառատոները կարո՞ղ են նպաստել մեր երկու ազգերի ներկայացուցիչների միջեւ անկաշկանդ զրույց սկսելուն։
– Իհարկե, նպաստում են։ Մշակույթն ընդհանրապես դիալոգի լավ սկիզբ է։ Հայ եւ թուրք երիտասարդ կինոգործիչները Ստամբուլում, օրինակ, «work shop» էին անցկացնում, եւ դա դիալոգի լավ պլատֆորմ էր ստեղծում։ Մենք արդեն երկու տարի շարունակ «պանելային բանավեճեր» ենք կազմակերպում հայերի եւ թուրքերի միջեւ, որոնք գուցե դժվարությամբ, բայց նպաստում են երկխոսությանը։ Գիտեմ, որ նույն ծրագրերը կան նաեւ «Ոսկե ծիրանի» շրջանակներում, որոնք կոչվում են «Ռեժիսորներ առանց սահմանների»։ Անձամբ ես շատ հայ երիտասարդ ռեժիսորների հետ եմ հանդիպել եւ աշխատանքային զրույցներ եմ ունեցել։ Մենք կազմակերպում ենք «Հանդիպումներ կամրջի վրա» բանավեճը՝ կինոպրոֆեսիոնալների համար։
– Կարելի՞ է սպասել, որ շուտով նաեւ հայ-թուրքական համատեղ ֆիլմեր կարտադրենք։
– Ընդամենը 2 տարի է, ինչ մենք նման հանդիպումներ ենք կազմակերպում։ Եթե հիմա դեռ վաղ է խոսել համատեղ ֆիլմարտադրության մասին, ապա մենք գոնե առաջին քայլերն ենք անում։ Ինչո՞ւ՝ ոչ, միգուցե ապագայում այդ երկխոսությունն ավելի լուրջ կդառնա, եւ մենք ֆիլմեր կարտադրենք։ Համենայնդեպս, ես շատ կցանկանայի, որ դա տեղի ունենար։
– Իսկ զուտ հոգեբանական առումով, Դուք Ձեզ Հայաստանում հարմարավե՞տ եք զգում։
– Ես այստեղ կարծես տանը լինեմ եւ ներքուստ ոչ մի արգելք չեմ զգում։ Իրականում, մեր երկու ազգերը շատ նմանություններ ունեն։ Ե՛վ բնությունը, եւ՛ խոհանոցը գրեթե նույնն են։ Ես շատ հայ ընկերներ ունեմ, ում հետ դպրոցում եմ սովորել, ունեմ շատ հայ հարեւաններ։ Մենք ժամանակին համերաշխ ապրել ենք կողք կողքի եւ պետք է մեր ներսում ուժ գտնենք՝ կրկին կողք կողքի ապրել շարունակելու համար։ Չէ՞ որ հազար տարի շարունակ հայերը, թուրքերը, հրեաները, հույները կարողացել են լավ հարաբերություններ ունենալ։ Իմ ամուսինն, օրինակ, ծնվել է հայաշատ քաղաքում եւ մինչ հիմա շփվում է իր հայ ընկերների հետ։ Ես հավատում եմ, որ համատեղ գոյության հարցն անհաղթահարելի խնդիր չպիտի լինի մեզ համար։ Հայերն ու թուրքերը շատ ընդհանուր խորհրդանիշեր ունեն։ Հիշենք գոնե տոլման, որը եւ՛ հայկական, եւ՛ թուրքական խոհանոցի սիմվոլն է։ Ես անկեղծորեն ուզում եմ հավատալ, որ հայերն ու թուրքերը կկարողանան միասին ապրել, միասին ստեղծագործել եւ միասին մտածել ապագայի մասին։
– Չե՞ք կարծում, որ մեր երկու ազգերն էլ ինֆորմացիայի պակաս ունեն։ Մեր պատմության ընդհանուր էջերը միակողմանի են քարոզվում։ Եվ առաջին հերթին հենց Թուրքիայում։
– Լիովին համաձայն եմ։ Եվ հենց այդ պատճառով էլ կարեւորում եմ զրույցը սկսելու հնարավորությունը։ Մեր կինոփառատոնի ընթացքում մենք մեր պատմության մասին կինոյի միջոցով ենք խոսում։ Իսկ խոսել արդեն իսկ նշանակում է՝ ուսումնասիրել ու իմանալ։ Եթե կարողանանք իրար հետ «բաց» խոսել մեր անցյալի, ներկայի մասին՝ չվախենալով կառավարություններից, այս կամ այն անձերից, ուրեմն` կկարողանանք խոսել։ Եվ որ ավելի կարեւոր է՝ կկարողանանք լսել իրար։
– Հայերին զրպարտիչներ համարող թուրքերի արդեն մի քանի սերունդ է մեծացել։ Ինչպե՞ս կարելի է նրանց դրդել պատմությունն ավելի ստույգ ուսումնասիրել։
– Ես ինքս եղել եմ այն մարդկանց շարքում, որոնք Թուրքիայի փողոցում քայլում էին ու բարձրաձայն գոչում էին` հայ եմ։ Հրանտ Դինքի հուղարկավորության ժամանակ հազարավոր թուրքեր էին «հայ» դարձել։ Եվ այդ փաստի մեջ ես ոչ մի արտառոց բան չեմ տեսնում, դա նորմալ մարդկային ռեակցիա էր։ Եթե դու ծնվել ես Թուրքիայում եւ հայ ես, դժվարություններ չպիտի ունենաս։ Շատ հայեր կան, որոնք մեծ պաշտոններ են զբաղեցնում Թուրքիայում, շատ հայտնի հայ նկարիչներ, դերասաններ, ռեժիսորներ կան, որոնք չունեն հոգեբանական դժվարություններ։ Խնդիրը ոչ թե հայերի ու թուրքերի միջեւ է, այլ` խոսելու պատրաստ լինելու մեջ։ Մենք մոռացել ենք, որ հարկավոր է խոսել միմյանց հետ՝ առանց փաստերից փախչելու։ Ես գիտեմ, որ հազարավոր մարդիկ, որոնք ինձ նման ասում էին՝ «Ես հայ եմ», ուզում էին իրականում սկսել այդ զրույցը։ Նույնն ուզում էին անել նաեւ այն հույները, որոնք Ստամբուլում էին տոնում Քրիստոսի Ծննդյան տոնն ու բարձրաձայնում. «Մենք քրիստոնյա ենք»։ Եվ դա նորմալ երեւույթ է։
– Չի կարելի անտեսել նաեւ քաղաքականությունը, որը հսկայական քարոզչական մեքենա է գործի դնում։
– Իհարկե, քաղաքականությունը հզոր գործիք է, որի միջոցով մարդկանց ուղերձներ են ուղարկվում, այս կամ այն բանը հիշեցնում, այս կամ այն բանը ստիպում մոռանալ, բայց չպետք է մոռանալ, որ կարեւորը մարդիկ են։ Տեսեք` ես թուրք եմ, ով Երեւան է եկել, ազատ շրջում է ձեր քաղաքում, նոր ընկերներ է ձեռք բերում, եւ ես կասկած անգամ չունեմ, որ ինձ հետ կարող է մի վատ բան կատարվել։ Վերջիվերջո, չպետք է մոռանալ, որ համատեղ կեցության հարցը միայն մեր երկու երկրների միջեւ չէ, այն ամենուրեք է։ Վախեցնելու, սարսափեցնելու քաղաքականությունը կա նաեւ Ամերիկայում, այլ ասիական երկրներում։ Քաղաքական գործիչներն ամենուրեք մարդկանց վախեցնում են եւ նրանց գործիք են դարձնում՝ իրենց նպատակների համար։ Եվ հասարակությունները պիտի կրկին սովորեն ապրել որպես ազատ մարդիկ։ Թուրքիան բազմաթիվ խնդիրներ ունի, եւ հայկական խնդիրը միակը չէ։ Կարեւորը վախի մենթալիտետից ազատվելն է։
– Չե՞ք կարծում, որ ցավոտ հիշողությունները, որոնք գրեթե բոլոր հայերի ընտանիքներում առկա են, թույլ չեն տալիս լիարժեք երկխոսության մասին խոսել։
– Իհարկե, ես դա հասկանում եմ, բայց կարծում եմ, որ մեծ սխալ են գործում այն երկրները, որոնք միայն ցավագին հիշողություններով են ապրում։ Այդ դեպքում հասարակության զարգացումը կանգ է առնում, քանի որ մարդիկ դադարում են մտածել ապագայի ու իրական ազատության մասին, նրանք կանգ են առնում պատմական որոշակի հատվածում ու այլեւս ելքեր չեն տեսնում։ Մարդը պիտի զգա, որ ինքն ազատ է, որ ինքը մարդ է։ Եվ շարունակի ապրել։
– Կարծում եք, որ մեր երկու պետությունների քաղաքացիները կկարողանա՞ն փոխըմբռնման հասնել՝ որպես ազատ անհատներ։
– Ես մեծ հավատ ունեմ, որ այդպես կլինի։ Հավատը շատ մեծ շարժիչ ուժ է։ Եթե չլինի հավատը, ոչինչ չի լինի։ Այն փաստը, որ ես այստեղ եմ, ու մենք հանգիստ զրուցում ենք, արդեն հավատի ապացույց է։ Թուրք ռեժիսորները գալիս են Հայաստան, հայերն են գալիս Թուրքիա, մի՞թե դա չի նշանակում, որ մեր երկու ազգերը կարող են միմյանց հետ շփվել։ Չեմ կարծում, թե հայերը Ստամբուլի փառատոնի աշխատանքներին մասնակցում են վախով: Ո՛չ, նրանք հավատով են գալիս։ Թուրքերն էլ Հրանտ Դինքի հիշատակին նվիրված ակցիաներ են անում, քանի որ հավատում են, որ մարդը պիտի ազատ լինի։