Վրաց-օսական հակամարտության, Հարավային Կովկասում իրավիճակի սրման, ռուս-վրացական հարաբերությունների ծայրահեղ լարման ֆոնին մեր երկրի ղեկավարների արձակուրդային տրամադրությունները զարմացրել են փիլիսոփա, բանաստեղծ, էսսեիստ, մշակութաբան Ռուբեն Անգալադյանին:
– Պարո՛ն Անգալադյան, ձեր բոլոր զրույցներում նշում եք, որ գերագույն արժեքը մարդն է, սակայն մարդկության պատմությունը, վերջին օրերին մեր տարածաշրջանում զարգացող իրադարձությունները եւս, խոսում են լրիվ հակառակի մասին: Մարդու կյանքը, խոշոր հաշվով, գրոշի արժեք չունի,,,
– Մարդու գինը բարձրանում է այն ժամանակ, երբ տվյալ մարդը, ժողովուրդը որոշում է պայքարել` հանուն անկախության: Անկախ պետությունների մեջ մարդկանց գինը որոշվում է այլ չափորոշիչներով: Ոչ մի պետություն, եթե չի հասունացել, չի ուզում հոժար կամքով զրկվել իր տարածքից: Օրինակ` վրաց ժողովուրդը չի հասունացել այն մակարդակին, որ ամենաբարձր արժեքը մարդկային եւ միջազգային հարաբերություններն են` նախեւառաջ սեփական տարածքում: Նրանք սովոր են իշխելու, ասիմիլացնելու եւ ոչնչացնելու: Այդպես եղել է տասնյակ տարիներ: Այս մոտեցումով անհնար է ստեղծել ազատ եւ ժողովրդավարական երկիր: Այս պատերազմն, իրո՛ք, ունի պատմական արմատներ: 20-ականներին օսերը բարձրացրել են երկու Օսեթիաների միավորման մասին` Ռուսաստանի կազմում: Կան նամակներ, փաստաթղթեր: Հիմա նույն բանը տեսնում ենք` արդեն վերաճած պատերազմի: Օսեթիան, Աբխազիան ուզում են անկախանալ: Որտե՞ղ է ջավախահայությունը, որը ճնշված է, ոչ մի կերպ չի զարգանում, վատ սոցիալական պայմաններում է ապրում: Բացի այդ` գիտենք, վրացիները ոչնչացրել են մի շարք հայկական եկեղեցիներ, հիմա էլ ցանկանում են ոչնչացնել եւս քառասունը:
– Հայաստանը կարծես որդեգրել է չեզոք դիրք. հակամարտության մեջ են մեր անմիջական հարեւան Վրաստանն ու ռազմավարական գործընկեր Ռուսաստանը: Ի՞նչ եք կարծում, սա այն դե՞պքն է, երբ ջավախահայերը եւս պետք է բարձրացնեն իրենց ձայնը` Վրաստանի համար ստեղծելով, փաստորեն, երրորդ ճակատ: Հնարավո՞ր է, որ Հայաստանի բազմամյա լռությունը ջավախահայերի խնդիրների հանդեպ մտածված դիվանագիտություն է, թե՞ աշխատում է մեր ավանդական մտավախությունը` ինչպես Հայաստան կհասնի գազը, բեռները եւ այլն:
– Անկեղծ ասած, նախ` զարմացած եմ, որ մեր ղեկավարներն արձակուրդում են եւ չեն վերադառնում: Սա լուրջ ռեգիոնալ խնդիր է եւ ուշի-ուշով պետք է հետեւել, հասկանալ եւ պատրաստ լինել արձագանքի, քանի որ մենք չգիտենք` ինչ զարգացում կունենա այս պատերազմը: Երբ 94-ին ավարտվեց Ղարաբաղյան պատերազմը, ջավախեցիները պատերազմից վերադարձան Ջավախք: Նրանց ոգեւորությունը մեծ էր: Մենք պետք է անեինք ամեն ինչ, որպեսզի նրանց ոգեւորությունը դառնար պառլամենտական պայքար, որ գծվեր Վրաստանի հայկական շրջանների քաղաքական սահմանը: Սակայն Հայաստանը ոչինչ չարեց:
– Ըստ ձեզ` ի՞նչ զարգացում կունենա այս պատերազմը, եթե հաշվի առնենք, որ հիմքում, ինչպես նշվում է, ավանտյուրան է:
– Այո, ավանտյուրան, քանի որ Սահակաշվիլին այդ քայլին պիտի չգնար:
– Նրա նյարդերը կարծես տեղի տվեցին, եւ ռուսներն արդյունքում ստացան այն, ինչ ցանկանում էին. Սահակաշվիլին որոշում ընդունեց հարձակվել Օսեթիայի վրա:
– Մինչեւ անգամ այն պետությունները, ովքեր չեն ընդունում ՌԴ-ի պատասխան քայլերը, համաձայն են, որ պատերազմը սկսել է Վրաստանը: Գիշերը հարձակվել է խաղաղ բնակչության վրա, ռմբակոծել է, եւ սա, միանշանակ, դիտարկվում է՝ որպես ագրեսիա: Ես զարմացած եմ, որ հայկական կողմի տարբեր ռանգի պաշտոնյաների խոսքը նախեւառաջ չի վերաբերում մարդկային կյանքին. մենք Վրաստանում, Աբխազիայում, Օսեթիայում ունենք հայկական բնակչություն: Օսեթիայում բնակվող մեկ հայը պիտի մեզ համար շատ թանկ լինի: Պետությունը պիտի հասկանա, որ ամեն հայն իր համար գին ունի, թե չէ սիրում ենք խոսել Եղեռնի զոհ դարձած 1.5 միլիոն հայերից, իսկ մեկ հայի կյանքը մեզ համար արժեք չէ: ՌԴ ԱԳ նախարարն ասաց, չէ՞, որ իրենք գործում են միջազգային կանոններով` որտեղ ՌԴ քաղաքացու իրավունքները ոտնահարված են, պետությունը պետք է միջամտի: Եվ սա՛ է ճիշտը:
– Դուք կո՞ղմ եք, որ Հայաստանն այս դեպքում պետք է չեզոքություն պահպանի, թե՞ սա նաեւ վրացահայերի անվտանգության խնդրին առնչվող կոնֆլիկտ է, որն, այսպես թե այնպես, միջամտություն է ենթադրում:
– Կա երկու մոտեցում. մեր հայրենակիցները տվյալ երկրում, տվյալ կոնֆլիկտի մեջ որքանո՞վ են ներգրավված, որքա՞ն են տուժել: Երկրորդ` վրաց-հայկական եւ հայ-վրացական հարաբերություններն ինչպիսի բնույթ են կրելու` ելնելով այս կոնֆլիկտից: Մենք ունենք տրանզիտ ճանապարհ, որի գինը եւս պետք է ճիշտ գնահատենք. չուռճացնենք դրա նշանակությունը մեզ համար եւ նաեւ չնսեմացնենք: Պետք է հասկանանք, որ ինչպես վրացիները տվյալ հարցում պետք են մեզ, այդպես էլ որոշ հարցերում մենք ենք անհրաժեշտ վրացիներին: Իսկ այս պատերազմի մասին ասեմ, որ այն, իմ դիտարկմամբ, կավարտվի խաղաղության պայմանագրով:
– Այս պատերազմում բավական ակտուալ էր Սահակաշվիլիի անձի գործոնը: Զրույցի թեման մի փոքր շեղելով` հիշեցնեմ ձեր մի տեսությունը, որ գյուղական ծագումը նախագահի պաշտոն զբաղեցնողի համար լուրջ եւ ընդգծված թերություն է: Այսինքն` կարծում եք, որ գյուղական ծագումն ինչ-որ կերպ կաշկանդո՞ւմ է նախագահին՝ կատարել իր աշխատանքը, եթե հաշվի առնենք նաեւ, որ մեր բոլոր 3 նախագահներն էլ գյուղական ծագում ունեն:
– Գյուղական ծագումն ունի մի քանի կարեւորագույն թերություն: Նախեւառաջ` քաղաքականությունը մշակվում է քաղաքում: Քաղաքականությունը քաղաքային երեւույթ է: Երկրորդ` քաղաքը տալիս է քաղաքական կյանքի եւ հասարակության ունիվերսալ պատկերը, որը չկա գյուղում: Գյուղում ժամանակը լրիվ ուրիշ բնույթ է կրում, քան քաղաքում: Ուրեմն` քաղաքը մնում է միակ տեղը, ուր կարող է մշակվել պետական գործիչը:
– Թե՛ մեր երկրի, թե՛ շատ այլ հարեւան երկրների դեպքում, պետական բարձր պաշտոններ զբաղեցնում են բնավ ոչ քաղաքում մեծացած ու կիրթ ընտանիքներից դուրս եկած մարդիկ: Ի վերջո, գուցե մեր քաղաքական գործիչների հետ համեմատության առումով՝ իմ օրինակն այնքան էլ հարմար չէ, սակայն Նապոլեոնն ինքն էլ պրովինցիայից էր, ուներ գյուղացուն հատուկ բոլոր առանձնահատկությունները, սակայն դարձավ կայսր:
– Չմոռանանք, որ Նապոլեոնն ինքը եզակի երեւույթ է համաշխարհային պատմության մեջ: Եվ եթե չլիներ Ֆրանսիական հեղափոխությունը, Նապոլեոնը երբեք չէր լինի կայսր: Սկզբնական շրջանում, ինչպես կարդում ենք Ռոբեսպիերի քրոջ հուշերում, Նապոլեոնն ավանտյուրիստ, պրովինցիալ անձնավորություն էր, իսկ իր վերելքը կապված էր նրա անհատականության հետ: Գյուղում էլ են լինում խոշոր անհատներ:
– Կարծում եք, որ մեր գործիչներին հատուկ է ավանտյուրիզմը, պրովինցիալությունը, սակայն չկան խոշոր անհատականություննե՞ր:
– Կարծում եմ: Մինչ օրս ես չեմ տեսել Հայաստանի ապագան արտացոլող որեւէ միտք` ինչպիսի ստրատեգիա ունի Հայաստանը, ինչ խնդիրներ է իր առջեւ դրել այսօր` որպես հեռանկար, ո՛ր խնդիրը պետք է լուծվի 10 տարում, որը` 20 տարում, որը` 50:
– Ըստ ձեզ` ո՞րն է առաջնահերթ լուծում պահանջող խնդիրը մեր երկրի դեպքում:
– Առաջնային խնդիրներից է՝ ճանաչել մարդու կյանքի արժեքը: Պետք է հասկանանք, որ յուրաքանչյուր մարդու ժամանակը թանկ է, որ նրա ազատությունը, նրա ներքին պոտենցիալն ունի իր ուրույն տեղն, ու դա պետք է օգտագործվի: Մենք ասում ենք` Հայաստանը պետք է լինի ուժեղ, եւ բոլորը հասկանում են բանակը: Մեր երկրի հզորությունը կապում են ֆիզիկական ուժի հետ: Գտնում եմ, որ մեր հզորությունը նախեւառաջ մեր միտքն է, քանի որ միտքն ավելի ունիվերսալ է, քան բանակը: Գիտե՞ք ինչ, քանի որ չունենք քաղաքական պատմություն, մենք գործում ենք նույն սխալներն, ինչ դարեր շարունակ: Դարեր շարունակ մարդը, ազգը գին չուներ: Գին ուներ միայն պրոբլեմը: Մեր այսօրվա ամենամեծ պրոբլեմը ղարաբաղյան խնդիրն է, մյուս պրոբլեմն է` փորձել գտնել մեզ միջազգային ասպարեզում:
– Այսինքն` դարձյալ ինքնահաստատմա՞ն խնդիրը: Այդ խնդիրը մեզ կարծես հետապնդում է մեր ողջ պատմության ընթացքում:
– Այո՛, ինքնահաստատման պրոբլեմը, որի ենթատեքստում ցեղասպանությունն է: Գտնում եմ, որ ստրատեգիկ խնդիրներից մեկը պետք է լինի ցեղասպանությունը` որպես ամբողջական` հայ աշխարհի քայքայման կարեւորագույն վեկտոր: Սա ամբողջ մեծ խաղի միտքն է. պետք է կարողանանք շատ նուրբ ձեւով կապել ԼՂՀ հարցը ցեղասպանության խնդրի հետ: 18, 19, 20-րդ դարերի առաջին կեսին քայքայվել, ոչնչացվել է հայ աշխարհի կեսը: Մինչեւ հայ մարդը որոշ չափով չվերականգնի հայկական աշխարհը, յուրաքանչյուր հայ մնալու է կաշկանդված, կոմպլեքսավոր:
– Քանի որ դաշնակցական չեք, ենթադրում եմ, որ «վերականգնել» ասելով` նկատի չունեք ծովից ծով Հայաստանը, այլ այն, որ յուրաքանչյուրն` իր ներսում, պետք է հաղթահարի այդ բարդույթը: Այդպե՞ս է:
– Ներսո՛ւմ, այո՛: Ըմբռնի, որ իր արժանապատվությունը ոտնահարված չէ: Երբ այսօր հայաստանցիները գնում են Արեւմտյան Հայաստան, յուրաքանչյուրն իր բեկորի առաջ կանգնում ու լուսանկարվում է` ցանկանալով այդպիսով վերականգնել իր վիրավորված արժանապատվությունը: Անհասկանալի է նոր միֆը` կոմպենսացիայի միֆը` «իմ պապի ոսկի», «իմ տատի հարստությունն` այս քարի տակ, այս ծառի տակ»: Եթե այդ տատերն ու պապերն այդքան հիանալի ապրել են, ուրեմն Թուրքիան եղել է հիանալի երկիր: Այս տեսանկյունից մենք պետք է ըմբռնենք ու հասկանանք մեր սխալները: Եվ եթե մենք քաղաքական սխալները ճիշտ ենք ըմբռնում պատմության մեջ, ճիշտ էլ կլուծենք: Մենք պիտի քաղաքական խաղ խաղանք: Եվ այս տեսանկյունից եմ ասում, որ ՀՀ նախագահները կոմբինացիա չեն կարողանում անել:
– Քաղաքական խաղ` գուցե, սակայն հայտնի է, որ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը հմուտ շախմատիստ է, Ռոբերտ Քոչարյանն առավել լավ էր դրսեւորվում բասկետբոլ խաղալիս: Սերժ Սարգսյանի նախընտրած խաղի մասին մանրամասներ հայտնի չեն, սակայն նա էլ Շախմատի ֆեդերացիայի նախագահն է:
– Շախմատ են խաղում, բայց չեն կարողանում քաղաքական խաղ խաղալ:
– Նշեցիք, որ գյուղական ծագումը նախագահի համար լուրջ թերություն է: Սակայն ազնվականական դաս Հայաստանում վաղուց չկա, չկա այնպիսի միջավայր, ուր հնարավոր լինի պատրաստել գրագետ նախագահի, որը նաեւ ունենա ազնիվ գեներ, լավ արմատներ: Մեր իրականության մեջ, քաղաքական դաշտում տեսնո՞ւմ եք մեկին, ով համապատասխանում է նախագահի ձեր պատկերացումներին:
– Նախագահը պետք է ծնվի մտավորական շերտից: Բոլոր ժողովրդավարական եւ հարուստ երկրներում նախագահները ծնվում են այդ շերտում: Դա չի նշանակում, թե հայրը պետք է լինի պատմաբան եւ ոչ փականակագործ: Նա պետք է լինի կրթված, բարձր խավի, լավ միջավայրի ընտանիքից, պետք է ունենա քաղաքական գործիչ դառնալու լուրջ պոտենցիալ:
– Այսինքն, պետք է հոգեբանորեն էլ պատրաստ լինի իր դերին`կատարվածից գլխապտույտ չունենալու, հանկարծակիի չգալու կամ չզարմանալու համա՞ր:
– Իհա՛րկե: Վա՜յ էն ազգին, ուր բանասերները դառնում են առաջին կամ երկրորդ դեմքեր: Սա պատահականություն է, եւ այդ պատահականությունը պետք է հաղթահարել: Պետք է ունենալ այդ շերտը, այդ շերտից ընտրել մեծ անհատներին, մրցակցության միջոցով պատրաստել, տաշել եւ հանձնել:
– Մենք ունեցել ենք երեք նախագահ, եւ նրանցից յուրաքանչյուրի համար ակտիվ քաղաքականությունից հեռանալը բարդ, հոգեբանորեն դժվար հաղթահարելի խնդիր է: Ըստ ձեզ` ինչո՞ւ:
– Չեն ուզում հեռանալ, քանի որ այն գործունեությունը, որ իրենք ծավալել են, կիսատ է մնացել: Յուրաքանչյուրը ետ է նայում եւ տեսնում, որ չի արել սա, սա, սա, որ կարող էր դեռ անել սա, սա, սա: Վերադառնալը հնարավորություն է տալիս դուրս գալ քաղաքական ասպարեզ: Ա՛յն, ինչ ասում է Լ. Տեր-Պետրոսյանը` տվեք ինձ երեք տարի ժամանակ, եւ ես կուղղեմ: Հիմար կլինի այն ազգը, ով եւս մեկ անգամ հեռացած որեւէ նախագահի կվերադարձնի: Վաղը չէ մյուս օրը նույն բանը կարող է ասել նաեւ Ռոբերտ Քոչարյանը, թե` գիտե՞ք` ինչ կա, մեղա եմ գալիս, ունեմ թերություններ, տվեք ինձ հնարավորություն, որպեսզի իմ կատարած սխալներն ուղղեմ: Մենք հո խաղ չե՞նք անում: Նույնը` նաեւ Սերժ Սարգսյանը: Նա ցանկանում է ինչ-որ բաներ ուղղել: Ցանկանում է, սակայն ճիշտ մարդկանց հետ չի աշխատում:
– Մեր նախորդ զրույցներից մեկում ասել էիք, թե մեր ազգն ունի մտածող 30-60 հոգի: Այդ թիվն անփոփո՞խ է:
– Ցավոք, այո: Ժամանակին Ռ. Քոչարյանն էր ասում. «Թող գնան այլ երկրներ, հարստանան, կվերադառնան»: Դա անընդունելի բանաձեւ է: Եթե մտածենք` լավ է, որ մեր Սփյուռքն արտագաղթող հայաստանցիների հաշվին մեծացավ, դա աբսուրդ է: Ինչպե՞ս է Աստված կառուցել մարդուն: Խելքը վերեւում է: Խելքին սպասարկող ապարատը` աչքեր, ականջներ, բերան, քիթ, վերեւում են: Ստամոքսը, մեղմ ասած, ամենեւին վերեւում չէ, եւ ստամոքսի դերն ազդակներ ուղարկելն է ուղեղին, որ, գիտե՞ք, քաղցած եմ: Այդքան բան: Ճիշտ է, ստամոքսն էլ է մտածում ամբողջ մարմնի մասին, սակայն ստամոքսի տեսանկյունից: Մենք, սակայն, կարեւորությունը տալիս ենք ստամոքսին` նրան վերագրելով նաեւ ուղեղի ֆունկցիաներ: Իսկ դա նշանակում է փակուղի,,,