Կարծում եմ, վերնագրի հղացման շարժառիթը միանգամայն ակնհայտ է, եւ բնավ չէի ցանկանա, որ բառախաղ համարվեր: Իմացողներին արդարացիորեն կհիշեցնի Փարաջանովի «Մոռացված նախնիների ստվերները»:
Ֆիլմում ռեժիսորը կարեւորել է «մոռացվածը»՝ ենթագիտակցականը դարձնելով միջոց՝ անձի վարքին հոգեբանական բացատրություն տալու համար: Ենթագիտակցությանը վերապահված դերը՝ գրեթե գրոտեսկի հասցված չափազանցումով, Փարաջանովի դեպքում դարձել է գեղագիտական խնդիր, հակառակ դեպքում, այն մնալու էր ընդամենը որպես հոգեվերլուծական ռեցեպտ, որն իսկական գեղարվեստական երկում միշտ էլ անպետքություն է: Մյուս կողմից՝ բարձրաճաշակ մեկի համար, ինչպիսին Փարաջանովն էր, Ֆրոյդի տեսության չափազանցումը կարող էր կործանարար լինել, բայց հին հույներին բնավ չզիջող նրա չափի զգացումը որոշիչ եղավ, եւ նա սահուն դուրս եկավ տեսական ծուղակից: Ինչ խոսք, ավստրիացի հոգեբույժին տրվող տուրքը ժամանակների ուշացած մոդան էր, որ ամենեւին չէր խրախուսվում խորհրդային պաշտոնական գաղափարախոսությամբ, որպեսզի գիտակցորեն կոմունիզմ կառուցողները հանկարծ չգայթակղվեին կապիտալիզմ կառուցելու ենթագիտակցական հրեշով. պետք էր «մոռանալ»: Իսկ Փարաջանովը, թարսի պես, ըմբոստ էր եւ մինչեւ ըմբոստ լինելը՝ արվեստագետ. պարտավոր էր «հիշել»: «Նախնիների» իմաստը միեւնույն պատճառաբանությամբ փոխադրված է ենթագիտակցական հարթություն: Փոխարենը՝ առանձին վերցրած «նախնի» բառը մեզ համար ավելի հասկանալի է. այստեղ Փարաջանովը հայ է: Գոնե այն չափով, ինչքան իմաստ ենք դնում «նախնի» բառի մեջ: Բայց հակառակ հայ լինելուն, նրա «նախնիները» հերոսական չեն, եւ ենթագիտակցորեն հարկ էր զիջում անել՝ պատմությունը ողբերգական է: Կառուցվածքային վերլուծությամբ այս ամենը կարող ենք հետեւյալ տեսքի բերել. կա մոռացված մի բան, որ պետք չէր մոռանալ, կան նախնիներ, որոնք նույնպես մոռացված են, եւ կա «կոլեկտիվ անգիտակցության» պատկերացումներով հյուսված մի պատմություն, որ մարդուն հանգիստ չի տալիս այնքան ժամանակ, մինչեւ «մոռացածությունը» վրեժխնդիր է լինում իրեն անտեսելու համար, նախ՝ անգիտակցորեն, ապա՝ իրական ողբերգական ավարտով:
Բայց Փարաջանովը Փարաջանով չէր լինի, եթե նշանագիտական հստակ հայեցակարգով չխառներ բոլոր խաղաթղթերը՝ գիտակցական սարքելով այն, ինչ ամենից անգիտակցական է. մարդկային զգացմունքը, եւ հակառակը՝ անգիտակցական դարձնելով, թերեւս, ամենաիրականը՝ սեփական կենսագրությունը: Ինչեւէ, Փարաջանովին հանգիստ թողնենք:
Իմ մտահղացած շարքի վերնագիրը՝ «Չմոռացված նախնիների ստվերները», երկիմաստ չէ: Նույնիսկ Ֆրոյդի ենթագիտակցության հարցում ես առաջնորդվում եմ Նիլս Բորի արտահայտությամբ, համաձայն որի, ենթագիտակցությունը ուսումնասիրության առարկա դարձնելն ընդամենն ընդարձակում է գիտակցության սահմանները, ի վերջո, այն դարձնելով գիտակցության բաղկացուցիչ մաս: Իհարկե, «մոռացվածն» ավելի անգիտակցական չէ, քան չմոռացվածը: Օրինակ, մենք չենք մոռանում ցեղասպանությունը, բայց դա չի նշանակում, թե այն մշտապես գիտակցական է: Այդպիսի մղձավանջի անհատը չի դիմանա, իսկ ժողովուրդը կարող է հանգել ինքնասպանության: Այլ կերպ՝ միշտ էլ հարկ է ճշտել ինչպես՝ գիտակցորեն «մոռանալու», այնպես էլ՝ անգիտակցորեն «հիշելու» չափը, մանավանդ, ոչ ոք վստահաբար չի կարող պնդել «մոռանալու» բալասան եւ «հիշելու» անվտանգ լինելը:
Սույն հոդվածաշարով նպատակ ունեմ խոսելու պատմության, մեր ժամանակների արվեստի, քաղաքականության եւ գրականության առնչությունների եւ այն ամենի մասին, որ, հույս ունեմ, դեռեւս հուզում է շատերին:
1. Պատմություն: Բլեզ Պասկալին նվիրված էսսեում Բորխեսը գրում է. «Գուցե թե համաշխարհային պատմությունը մի քանի փոխաբերությունների պատմություն է»: Անշուշտ, արտառոց է դեպքերի ու դեմքերի սովոր ավանդական ու պատմական մեր ականջին՝ պատմությունն առնչել մի ոլորտի, որն ավելի պատշաճ կլիներ վերագրել բանաստեղծությանը, բայց մեծ արգենտինացին պատմության իր ըմբռնումն ունի: Ըստ նրա՝ կա ընդամենը չորս պատմություն, եւ մենք դատապարտված ենք այս կամ այն կերպ անվերջ վերապատմելու եւ վերապրելու այն: Պատմության սկիզբը Տրոյայի պաշարումն ու անկումն է: Քաղաքի պաշտպանները գիտեն, որ պաշտպանվելն անիմաստ է, դիմադրելն՝ անօգուտ: Նվաճողներից ամենափառաբանվածը՝ Աքիլեսը, գիտի, որ մեռնելու է՝ չտեսնելով հաղթանակը. գրում է Բորխեսը:
Երկրորդ պատմությունը, որ սերտորեն կապված է առաջինին, վերադարձի մասին է, Ոդիսեւսի տասնամյա թափառումների եւ հայրենիք՝ Իթակե վերադառնալու պատմությունը:
Երրորդը որոնումն է: Ինչ-որ առումով սա կարելի է համարել երկրորդի տարբերակը, սակայն դրանից տարբերվում է այն բանով, որ Ոդիսեւսը որոնում է իր ճանաչածը, իսկ այս սյուժեի հերոսները՝ չիմացածը: Յասոնը գնում է Ոսկե գեղմի ետեւից, պարսկական պատմություններում երեսուն թռչուն՝ կտրելով ծովեր ու ցամաքներ, ուզում են տեսնել իրենց աստծո դեմքը՝ Սեմուրգին, որը նրանցից յուրաքանչյուրն է՝ առանձին, եւ բոլորն են՝ միասին: «Անցյալում,- գրում է Բորխեսը,- յուրաքանչյուր ձեռնարկ վերջանում էր հաջողությամբ: Հերոսներին բախտ էր վիճակվում ձեռք բերել ոսկե խնձորներ, մյուսին հաջողվում էր Գրաալը: Այժմ բոլոր որոնումները ձախողվում են: Կապիտան Աքաբը գտնում է Մոբի Դիկին, սակայն կետը, ի վերջո, նրան խժռում է… Կաֆկայի հերոսներին միայն պարտություն է սպասում: Մենք այնքան քիչ խիզախություն եւ թույլ հավատ ունենք, որ երջանիկ ավարտը համարում ենք զանգվածային ճաշակը բավարարող շինծու ու կոպիտ հղացում: Մենք արդեն ի զորու չենք հավատալու դրախտին, էլ ավելի պակաս՝ դժոխքին»:
Պատմության չորրորդ փուլն Աստծո ինքնասպանության պատմությունն է. փռյուգիական Աթիսն իրեն հաշմում եւ սպանում է։ Սագաների Օդինը զոհաբերում է ինքն իրեն՝ ինը օրուգիշեր կախվելով ծառից։ Քրիստոսին խաչում են հռոմեական լեգեոներները:
Դժվար չէ նկատել, որ այս մոտեցմամբ Բորխեսը նույնացնում է գրականությունն ու պատմությունը, բայց ո՞վ կարող է ասել, թե դրանով նա խեղաթյուրում է պատմությունը կամ նսեմացնում գրականությունը: Ընդհակառակը, հաճելի շրջանակի մեջ է դնում մի բան, որ առանց շրջանակի անավարտ նկարի տպավորություն կթողներ, ինչպես ցանկացած պատմության ընթերցում:
… Ըստ պատմական աղբյուրների, մեր Զարմայր նահապետը մասնակցել է Տրոյայի ճակատամարտին՝ քաղաքի պաշտպանների կողմից, եւ զոհվել է: Զարմայրը հայրենիք չի վերադառնում, ինչպես Ոդիսեւսը: Այդ պատճառով մենք չունենք մեր «Ոդիսականը», ավելի ճիշտ՝ «Զարմայրականը»: Արեւելքի եւ Արեւմուտքի առաջին մեծ բախմանը մենք պահեցինք Արեւելքի կողմը եւ պարտվեցինք: Եվրոպայի ու Ասիայի առաջին ճակատամարտում մեր հերոսը մնաց Տրոյայի պատերի տակ՝ մի անիրագործելի երազանքով՝ տեսնել «ծուխ ծխանին եւ եղջերուների վարգը»: Այսքանը, մնացածը՝ հաջորդ անգամ: