Առերեւույթ հայ միտքը ինքնագնահատման, իմաստավորման կերպ չունի։ Թվում է, մեր լեզվի ունիվերսալ որակը, որ լավագույնս դրսեւորվում է բանաստեղծության մեջ, իսկույն ստերջանում է չհերկված խոպանի առջեւ՝ փիլիսոփայության։
Փիլիսոփայությունը մեր միտքն առանձնապես չի նրբացրել: Իմացության հարցերում մեր խորամուխ լինելը մեզ երես չի տվել անգամ Դավիթ Անհաղթի, Գրիգոր Տաթեւացու ժամանակներում: Վերջին երկու դարերին մենք փորձեցինք այն ավելի ըմբռնելի դարձնել համեմատաբար գործնական դաշտում, բայց հայտնվեցինք մարքսիստական աղավաղված ուսմունքի փլատակների վրա, որովհետեւ անհասկանալի մնաց Հեգելից Մարքսին անցած դիալեկտիկան, որ, անկախ ճիշտ թե սխալ լինելուց, իմացության տեսություն էր եւ ոչ երբեք դոգմա, իսկ որպես դոգմա ընկալվեց լոկ դասակարգային պայքարը, այն դեպքում, երբ վերջինս ամենահետադիմական պահն էր ողջ ուսմունքի մեջ:
Անցյալ դարասկզբին Տերյանն էր տրտնջում. «Եթե հայ ժողովրդի փիլիսոփան Ֆրանգյանն է, ապա ես չեմ ցանկանում այդ ժողովրդի բանաստեղծը լինել»։ Սակայն դժվար է որոշակիորեն պնդել, թե երբ եւ որտեղ է կանգ առել հայ փիլիսոփայական միտքը, սեփական առարկան գտնելու փորձերը դատապարտելով ակնհայտ ձախողման եւ անհնարին դարձնելով հետագա ընթացքը։ Հաշտվածությունը թույլ մխիթարություն է։ Ի վերջո, կարելի է ընդունելի կամ անբավարար բացատրություն գտնել, որովհետեւ մի բան անժխտելի է. պատմության վիթխարի տեւականությունը, որ ապրել է մեր ժողովուրդը, չէր կարող նրան ինչ-որ չափով հայեցողական չդարձնել։ Գուցե «հայի վերջին խելք» արտահայտությունը գաղտնատեսական այն հնարավորությունն է, որ կապահովի մեր փիլիսոփայության ապագան, Էդմոն Ավետյանի բնորոշմամբ՝ վերադարձի այն օղակը, որ կարող է փրկօղակ լինել։ Իհարկե, չի բացառվում, որ խոսելով հայ փիլիսոփայության «բացակայությունից», մենք ելնում ենք փաստից եւ ոչ իրողությունից, որովհետեւ շատ հաճախ փաստը իրողության շինծու երեսն է։ Քանի որ միշտ էլ հնարավոր է մտքի ընդհատակյա ընթացք, որ ինչ-ինչ պատճառներով չի մարմնավորվում՝ վերին անհրաժեշտության հրամայականի պակասից։ Չէ՞ որ, կարելի է, ի վերջո, հարց տալ՝ իսկ հայ ժողովրդին պե՞տք են փիլիսոփաներ։ Երբ պետք են հերոսներ՝ ունենում է, հաճախ նաեւ ուրիշի պատերազմներում, պետք են նահատակներ՝ ինչքան ասես, բանաստեղծներ, նկարիչներ, երգահաններ, գիտնականներ՝ որքան ուզես։ Մի բացատրություն էլ տալիս էր երջանկահիշատակ Էդուարդ Աթայանը, համաշխարհային մակարդակով 20-րդ դարի այդ խոշորագույն մտածողը, որի փիլիսոփայությունը հազիվ թե մինչեւ վերջ մարսելի լինի նաեւ այս դարի ընթացքում։ Մի անգամ նա խոստովանեց, որ իր կոչումը փիլիսոփայությունն էր, բայց կյանքի մեծ մասը զբաղվեց լեզվաբանությամբ, որովհետեւ փիլիսոփայությամբ զբաղվել մի երկրում, որտեղ գործում էր մտքի բացակայության դիկտատուրան, անկարելի էր։
Տեւական ժամանակ լեզվաբանության ետեւում ապաստանեց նաեւ Էդմոն Ավետյանը։ Եվ դրանով միայն լեզվաբանության բախտը բերեց, փիլիսոփայի ճակատագիրը ներփակելով ֆրագմենտարիզմով, բայց այնպիսի հատվածներով, որոնք հիշեցնում են հնագույն ու կորած տեքստերի պատառիկներ եւ նույնքան արժեքավոր են։ Էդմոն Ավետյանին ես համարում եմ մեր հոգեւոր իմացության այն երեք մոգերից մեկը (Աթայանի եւ Լեւոն Ներսիսյանի հետ միասին), որ կռահեց Փրկչի գալուստը, եւ աչքը Բեթղեհեմի աստղին՝ մեզ ուղեկցեց Բանի ծննդյան խնջույքին:
Ըստ Ավետյանի, առաջնայինը կամքն է, իսկ պատկերացումը միշտ երկրորդական է։ Ես վստահ չեմ, որ ճիշտ եմ ընկալում նրա մտքերը, բայց համոզված եմ, որ իր՝ Ավետյանի համար էլ ճիշտ հասկանալն այնքան կարեւոր չէր։ Նույնիսկ պարադոքսալ արտահայտություն ուներ. «Մարդկանց համար միշտ ցանկալի է պարզը, բայց հասկանալի է բարդը»։ Նրա համար ճշմարտությունը ժամանակակից մտավոր միջավայրից կորած այն «մոլորյալ ոչխարն է», որին որոնելու այլեւս ոչ ոք չի գնում։ Եվ սովորաբար իր մտքերն այնպես էր կառուցում, որ հեշտ չլիներ դրանց հետեւելը, եւ արտահայտվում էր այնպիսի վազանցումով, որպեսզի անհնար լիներ հասնելը։ Իսկ այդ ամենի գերնպատակը՝ որքան հնարավոր է՝ սադրել հակառակորդի հանդիպակաց մտքի աշխատանքը։ Այսինքն՝ նրա միտքն ուղղված էր ուրիշի գիտակցության բացահայտմանը, նախապես գիտակցելով, որ ինքնաճանաչման այլ ճանապարհ չկա, քան ուրիշի գիտակցությամբ սեփական ներսը ներհայելու ուղին:
Ի՞նչ էր փիլիսոփայությունը նրա համար. որքան հասկանում եմ՝ իմաստավորելու ջանք: Այն ճշմարտության հումանիտար կամուրջ է գիտության եւ արվեստների միջեւ։ Իսկ ճշմարտության ընկալմամբ Ավետյան փիլիսոփան տարբերվում է նախորդ եւ 20-րդ դարի բոլոր տեսաբաններից՝ սկսած Նիցշեից, վերջացրած Ֆուկոյով: Որովհետեւ ճշմարտություն հասկացությունը վերջիններս փոխարինում են իշխանություն, նպատակ, հարմարվածություն, կամք, բնազդ, դասակարգային պայքար, քաղաքական շահ հասկացություններով։ Եվ իրոք, նույնիսկ Դերիդայի, Դելյոզի, Լիոտարի եւ մյուսների համար դրանք նախընտրելի թեմաներ են, իսկ ճշմարտությունն իշխանության զենքն է։ Աստվածաշունչն ավելի կարեւոր է, քան Աստված՝ պնդում էր Դերիդան: Մարդն ավելի շատ գործել է, քան մտածել՝ հայտարարում էր Հայդեգերը: Եվ Ավետյանը ընդվզում էր այդ մտքերի դեմ, համոզված լինելով, որ Աստծո գոյությունն անքննելի է, իսկ Աստվածաշունչը տեքստ է, որով հնարավոր է անքննելին քննելի դարձնել մարդկային մակարդակում: Եվ չնայած «կամք առ իշխանությունը» հռչակվում է ձախ-մարքսիստական աշխարհայեցողության շրջանակներում եւ կոչված էր պայքարելու իշխանական հաստատությունների դեմ, սակայն հակառակ արդյունքի հանգեց։ Եվ իսկապես, ողջ 20-րդ դարում ճշմարտությունն այլ ձեւ չգտավ, քան իշխանությունն ու ուժը, ուստի ցանկացած իշխանություն ճշմարտության ձեւ է, անգամ «սիրիր մերձավորիդ» ավետարանական պատվիրանը, որով ոչնչանում է նաեւ իշխանությանը հակադրվելու հնարավորությունը, ուստի չկա ոչինչ, բացի իշխանությունն, եւ փիլիսոփան նրա մարգարեն է։ Մինչդեռ մարգարեն խոսում է Ուրիշի անունից, իսկ մտածողը՝ իր: Կարծիքով հնարավոր չէ փոխել աշխարհը, այն հնարավոր է փոխել միայն մտածելով, կարծում է Ավետյանը: Սակայն գործողները անհամեմատ շատ են մտածողներից:
Ավետյանը մենակ մնաց ճշմարտության որոնումներում. դա նրա միակ ապրելու ձեւն էր։ Նա ամենեւին չէր տարակուսում, որ ճշմարտությունը կարող է լինել իշխանությունից դուրս եւ հակադրվել իշխանությանը։ Փորձեր՝ ինչքան ասես արեց, սակայն հաջողեց միայն մեր հոգիներում:
Ավետյանի պատկերացմամբ գոյն ու մտածողությունը նույնն են, փոփոխությունների ռիթմն անփոփոխն է, ուրեմն՝ անփոփոխը ղեկավարվում է փոփոխություններով. սա բնազանցական սկզբունք է: Բայց գալիս է ժամանակ, երբ հետեւությունները կլանում են նախասկիզբը: Եթե անընդհատ հետեւություններ ենք անում հիմնական սկզբունքից, հարմարեցնում պահանջներին՝ կործանվում է բնազանցությունը: Այդպես սկսվեց Անտիկ աշխարհի կործանումը: Պլատոնի մետաֆիզիկան ոչ միայն իր բարոյական, այլեւ ֆիզիկական ողբերգությունն էր: Բնականն ավելի զորեղ է, քան այն նկարագիրը, որ ինքդ քեզ համար ես ստեղծել՝ հաճախ ուրիշներին դուր գալու համար: Նա չստեղծեց իրեն, այլ պահպանեց այն, ինչ կար: Գրիգոր Տաթեւացին ասում է. բնությունն ավելի բարձր է, քան մարդը, որովհետեւ բնության եւ ոչ մարդու կարողություններն են առավել բարձր: Ըստ Ավետյանի` փիլիսոփայությունը սկսվել է որպես պոեզիա: Երբ պոետիկ տարրը վերացվեց փիլիսոփայությունից, մտածողություն մուտք գործեց պրոզան, եւ չնայած՝ որքան զորեղ է պոետիկ միտումների ներխուժումը փիլիսոփայություն, այնքան նսեմանում է փիլիսոփայական միտքը, այնուամենայնիվ, պոեզիան փիլիսոփայության ապագան է, ինչպես փիլիսոփայությունն է պոեզիայի անցյալը:
Էդմոնն իմ ճանաչած ամենամենակ մարդն էր, սակայն մենակությունը ոչ թե նրա ողբերգությունն էր, այլ՝ մեր: Հիմա էլ բացակայությունն է մեր մեջ նրա մենակությունը ողբերգական դարձնում: Մի անգամ Էրիկ Աթայանն ասաց, թե իրենց ընկերախմբի մեջ (Լ. Ներսիսյան, Էդմոն Ավետյան, Վիլլի Սարգսյան) Լեւոնը միակն էր, որ ապրեց այնպես, ինչպես ուզում էր: Իմ համոզմամբ, Ավետյանն ապրեց այնպես, ինչպես երբեք չցանկացավ, սակայն նախընտրեց հալածյալ լինել, քան ընդունելի մի հասարակության մեջ, որտեղ երբ հեծյալ են՝ Աստծուն են մոռանում, իսկ երբ ձիուց իջնում են՝ ձիուն:
Իսկապես, երբ անխոցելի ես, դժվար է ապրելը, իսկ երբ ուզում ես ապրել, դժվար է խոցելի չլինել: Եվ նրա մենակությունը զարդարվում էր մի խոցելիությամբ, որ նրան մարդկային ու մատչելի դարձնելով՝ մեզ շարունակում է սփոփել այն գիտակցությամբ, թե մեր մեջ մնացած մարդկայնությամբ մենք շատ ավելի պարտական ենք մեր թուլություններին, քան մեր կամքին, ուժին եւ նպատակներին: Մնացյալն արդեն լռությունը չէ, այլ այն լսելու կարողությունը, քանզի մեր թուլությունները մեր առաքինությունների շարունակությունն են, նաեւ այն առաքինությունների, որ մեր մեջ սերմանեց մեր միջից վաղուց արտաքսված ասպետությունը՝ Էդմոն Ավետյանը: