Վլադիմիր Մալյավին «Պատմության աղբակույտի վրա»

Մենք այնքան երկար եւ այնքան հաճույքով էինք ամեն ինչ անխտիր ուղարկում պատմության աղբակույտը, որ այժմ թվում է, ողջ մեր կյանքը զետեղվել է հենց այդ աղբակույտում: Դրա անունն է` նիհիլիզմ. նույնիսկ ոչ այնքան վերարժեւորում, որքան, ըստ էության, բոլոր արժեքների մահացու տաղտկալի դեւալվացիա: Աղբակույտը հարմար է, նույնիսկ հետաքրքրաշարժ է այն բանով, որ այնտեղ ամեն ինչ ձեռքի տակ է, եւ ամեն ինչ կարող է գործի դրվել… դե սկսիր, մարդկային մտքի եւ գործունեության մնացուկներից ինչ ուզում ես սարքիր: Համընդհանուր բրիկոլաժի ու ցաքուցրիվության վայրը, ուր, որքան էլ տարօրինակ է, օգտակար է հենց այն, ինչը դադարել է արժեքավոր լինելուց: Կապիտալիստական փոխանակության իսկական աստվածացումը, տալիս ես տասանոցը, ողջ քսանը ստանալու հաշվարկով, իսկ իրականում դատարկությունը փոխանակում ես դատարկությամբ: Սակայն որտեղի՞ց է այս դժոխային շրջապտույտում գոյանում շահույթը` այդ միստիկական «հավելյալ արժեքը» կամ «հավելյալ նշանակությունը» (Բոդրիար): Գուցե թե, բանն այն է, որ փոխանակման էկոնոմիկան պահպանվում է փրկության իկոնոմիայով եւ պահանջում է տալ ամենայն ինչ, որպեսզի ստանաս ավելին, քան ամեն ինչ, քանզի իրականում մենք ունա՞կ ենք ավելին տալու, քան կարող ենք տալ: Եթե քեզանից խնդրում են վերնաշապիկդ, տուր նաեւ ներքնազգեստդ: Եթե խփում են աջ այտիդ, դեմ տուր նաեւ ձախդ: Տալ հարկավոր է անպայման ամեն ինչ, եւ այդժամ հարյուրապատիկը կտրվի: Իսկ եթե ձեռքումդ թեկուզ մի ռուբլի սեղմես` ոչինչ չես ստանա: Ահա այդպիսի երկնային հաշվապահություն: Նիհիլիստորեն աշխարհի հերն անիծել են: Իսկ այն անխորտակելի է դուրս եկել եւ նույնիսկ «վաղօրոք փրկված» իր անկործանելիության մեջ (պոստմոդեռնի թեմաներից, որ արդեն վաղուց կամաց-կամաց ներթափանցել է եվրոպական մտքի մեջ): Ինչ տարօրինակ պարադոքս. մենք չենք գնահատում եւ չենք հավատում այն բանին, ինչով ապրում ենք, բայց արդեն չենք կարող փոխել մեր ինքնիշխան տանուտերությունը հետպատմական աղբակույտի վրա: Ամենից շատ, իհարկե, մենք սիրում ենք մոգոնել ճշմարտությունը կամ, արդի լեզվով ասած, «նույնականությունը»: Եվ որքան ջանադրաբար ենք մենք փորձում ժողովել մեր ճիշտը երբեմնի ճշմարտությունների անհուն կտորտանքներից, այնքան քիչ վստահություն է ներշնչում մեր աշխատանքը. «իր մոլություններով նույնքան, որքան իր տառապանքներով»:

Դա ասված է մեր՝ Սիզիփոսի առասպելի իրական հերոսների մասին: Այժմ մենք գիտենք` Սիզիփոսն անիծյալ էր աշխատանքով, իր իրավացիությունն ապացուցելու ծարավով:

Այդպիսի ծարավը նույնքան անխուսափելի, որքան եւ անհագենալի է աղբակույտի վրա, ուր ամեն ինչ կա եւ ամեն ինչ դատարկ է: Նմանապես մեր կյանքի կարգավորման երեւութականությունն այսպիսով միայն ստիպում է ավելի սուր զգալ մեր ունայն աշխատանքում ինչ-որ անսխալականորեն իրականը, որը մարդկային ջանքերին եւ նույնիսկ ըմբռնմանը չի տրվում: Ասես ինչ-որ մեկը երկնային բարձունքում անլսելի շշնջացել է Սվեդենբորգի «երկնային հայտնությունների» նշանաբանը. Nunc Laxit, «այժմ մատչելի է»: Եվ մարդուն տրվեց ինքնիշխանության հայտնութենական շնորհը: Անակնկալելի եւ նույնիսկ աննկատ շնորհը: Աշխարհում միակ իրական իրադարձությունը, ուր ամեն ինչ «հափռված է» եւ միայն Նյուտոնի օրենքները դեռ վեճեր չեն հարուցում առ այն, թե ում կողմից են վճարված: Հիրավի, երբ չկա գոյողը, գոյությունն ինքը դառնում է իրադարձություն եւ, ընդ որում, անխուսափելիորեն` ինքնա-կորստյան. ինքնա-բացակայության իրադարձություն, ամենաաննշմարելի իրադարձությունը: Այս մռայլ մտքերը «պատմության աղբակույտի» մասին իմ մեջ արթնացրեց վերջերս Բալկաններ կատարած այցը: Ես այնտեղ զգացի, որ կանգնած եմ համաշխարհային պատմության «քամիների վարդի» կենտրոնում եւ կարող եմ հոտոտել համարյա թե բոլոր բույրերը, մեծ մասամբ նվազ ախորժելի, այն հետմարդկային պարապուտի, ինչի որ վերածվել է այժմ պատմությունը: Իմ առջեւ հստակորեն գծագրվեցին արդի աշխարհում առկա պատմությանն առնչվող տարբեր մոտեցումները: Հենց այդ մասին էլ կխոսեմ այստեղ:

Արդարացիորեն հարկ է սկսել ավանդական, նահապետական կացութաձեւից, թեկուզ այն պատճառով, որ հենց դրանում, այլ նյութ չունենալու պատճառով, իր ինքնությունն է փնտրում մեր ժամանակակիցների մեծամասնությունը: Սակայն հենց այդ կենսակարգը նշանակալիորեն բացակայում է արդի կյանքում, որ շողշողում է հանգած աստղի ցնորական լույսով: Բալկաններում շատ է ռոմանտիկ հնությունը, անհամեմատ ավելի շատ, քան Եվրոպայի այլ հատվածներում, սակայն նրա խորհրդավոր աուրան խաբում է մոդայիկ ամսագրերի փայլից ոչ պակաս: Խաբում է, դե, թեկուզ այն պատճառով, որ թվում է, ոչ մեկին իսկապես հետաքրքիր չէ: Ուսանելի օրինակը չհապաղեց հայտնվել, հենց ես հայտնվեցի Չեռնոգորիայի ադրիատիկ ափին: Այն տնից, ուր ես հանգրվանել էի, ոչ շատ հեռու, լեռնալանջի բարձունքում, կեցած էր 17-րդ դարի կաթոլիկական եկեղեցի` վաղուց բարձիթողի, երկրաշարժից փլված կտուրով: Դեպ եկեղեցի էր տանում քարապատ խոտածածկ արահետը, որի որմերի մեջ աճել էր լայնասաղարթ պատատուկը: Բակում վերամբարձ զինանշաններով եւ լատինատառ մակագրություններով տապանաքարեր` «Թող Աստծո զայրույթը մեզ չդիպչի»: Անիմաստ աղերսանք մեր օրերում: Տապանաքարը երկատված է, նրա տակ խորաբաց դատարկությունն է: Բոլորովին վերջերս աշխատել են գանձ որոնողները: Աշխատել են ինչպես որ վայել է Սիզիփոսի ժառանգորդներին` ապարդյուն:

Պատմության ամայացման վրա, ասես հակադիր լիցքավորված որոտի ամպերի պես՝ չեզոք երկրի երեսին, բյուրեղանում են երկու տրամագծորեն հակադիր մոտեցումներն առ պատմություն. մեկը ծավալվում է պատմության պակասության նշանի ներքո, մյուսը` նրա լիառատության: Առաջինը բնորոշ է նորագույն Բալկանյան պատերազմի արգանդից ելած նոր ազգերին: Վերցնենք թեկուզ ալբանացիներին: Իր տեսակի մեջ բացառիկ ժողովուրդ` բացառիկ ազգայնականությամբ, որը դիմում է նախապատմական անցյալին, առասպելական անհիշելիի հիշողությանը, առանց միֆական կամ նույնիսկ կենցաղային ավանդույթի կապի: Հարմար բան է, կարելի է ալբանական տարածք համարել թեկուզ ողջ Բալկանները եւ ուշք չդարձնել խորունկ խզվածությանը` դավանական, հողային, քաղաքական` հենց ալբանացիների: Կոսովոյի բոլոր մշակութային հուշարձանները, ոչ միայն ըստ ալբանացի շարքային տեղաբնիկների, այլ նաեւ ալբանական գիտությունների ակադեմիայի` նույնպես ալբանացիներից են, եւ եթե ինչ-որ բան այնտեղ կործանվել է, ապա բացառապես ռազմական գործողությունների կամ հենց սերբերի պատճառով: Առասպելաստեղծության տենդը մաքուր էջից ալբանացիներին չի թողնում կասկածել իրենց ճշմարտացիությանը: Դեռեւս նրանցից ոչ մեկն այդպիսի թուլություն չի ցուցաբերել, եւ այժմ Հաագայի տրիբունալն արդարացնում է ալբանացի ռազմական հանցագործներին միմիայն մեղադրանքի վկաների բացակայության պատճառով. ալբանացիների մեջ դրանցից չես գտնի, իսկ սերբերը մեռած են: Մոռացված-մոգոնած հնության ազգայնամոլությունը շատ հարմար համատեղվում է պոստմոդեռնիստական առօրեականության հիշողության կորստի, իսկ թե այս եւ թե այն` ինչ-որ կայսերական սկզբին փակչելուն: Երկրորդ Համաշխարհայինի տարիներին ալբանացի ազգայնամոլները գովաբանում էին (այն ժամանակ Ալբանիան բռնազավթած) իտալացի ֆաշիստների ձգտումները, իսկ մեր օրերում էլ պառկում են ամերիկյան եւ Եվրախորհրդային իմպերիալիզմի տակ: Տակտիկական հնա՞րք, թե՞ խառնվածքի հատկանիշ: Ավելի շուտ, անկեղծ խոնարհում ուժի առաջ, ենթագիտակցական (իսկ գուցե եւ գիտակցական) հմայվածություն բռնությամբ, չէ՞ որ բռնությունը միակ միջոցն է, ազգայնամոլությանը բնորոշ դիստոպիայի, անցյալի եւ ներկայի երկպառակության եւ նմանապես քո մեջ անխուսափելի «ուրիշի» ներկայության խնդիրները լուծելու համար: Խնդիրը հատկապես հիվանդագին է ալբանական հասարակության մեջ իր կլանային-տեղայնային հարցերի գերիշխանությամբ, որոնք նահապետական կարգերի քայքայման պայմաններում մաֆիական բնույթ են ձեռք բերում: Եվրախորհուրդը դեռեւս չի կռահել, թե եվրոբյուրոկրատների թեթեւ ձեռքով ում է տաքացրել իր լայն կրծքին:

Հնարավոր է, ես չափազանցնում եմ ալբանացիների բացառիկությունը, եւ համանման հատկանիշներ ընթերցողը կգտնի Ռուսաստանին շատ ավելի մոտ բնակիչների ազգայնամոլության եւ մենթալիտետի մեջ: Բայց դա արդեն իմ սյուժեն չէ: Ժամանակն է արդեն խոսելու սերբերի մասին: Ահա մի ժողովուրդ, որ տարօրինակորեն նման է մեզ` իր բոլոր ակնհայտ տարբերություններով հանդերձ: Նրանք էլ ինչ-որ ժամանակ ունեին իրենց փոքր վերէթնիկական կայսրությունը: Այժմ հասցված շարքային եվրոպական ազգի վիճակի՝ նրանք հիշեցնում են ռուսներին՝ առանց մեծապետականության բարդույթի` սրտաբաց, բարի, առ հեզությունն ակնհայտորեն զգալի պատրաստակամությամբ: Այսօր նրանց խնդիրն իրենց մեծ պատմությանն արժանի լինելն է, իրենց ուսերի վրա նրա բեռը կրելը: Ըստ էության, այդպիսին է բոլոր կայսերական ժողովուրդների ճակատագիրը, նույնիսկ արտաքնապես լիովին բարեկեցիկ` օրինակ, հենց նույն չինացիների: Մեր համերկրացիները, որ հիանում են վերածնված երկնատակի կարգով եւ հզորությամբ, գլխի էլ չեն ընկնում, որ չինացի ինտելիգենտներն իրենց հարազատ կյանքի կացութաձեւի մասին խոսում են ոչ այլ կերպ, քան թունոտ-հեգնական տոնով, դե, իսկ շարքային չինացիներն էլ ուրախ կլինեն պոկվելու արտասահման, ասես հայրենական պատմության հինգ հազար տարիների սաստիկ բեռը չափազանց ծանր նստած է նրանց ուսերին: Ականատեսները պնդում են, որ նացիստական համակենտրոնացման ճամբարներում ամենատոկունը տոհմիկ ազնվականներն էին. սեփական աննշանակալիության գիտակցումը տոհմի հանդիման նրանց օգնում էր հաղթահարել զրկանքները: Բայց եւ ժողովուրդներն էլ ունեն այդ բնազդը, որը փորձությունների եւ ողբերգությունների տարիներին նրանց այդ ամենին դիմակայելու ու կանգուն մնալու ուժ է պարգեւում: Անշուշտ, այդ խոնարհության բնազդը` ոչ այնքան կենսաբանական է, որքան հենց բարոյական, եւ որը մեզ շնորհեց ուղղափառության ծաղկումը մոնղոլական լծի ուշ շրջանում: Կարելի է հիշել, թե ինչպես է պատասխանել Ֆրանսիան Էլզասի կորստին 1870 թվականին. «Երբեք այդ մասին չխոսել, բայց միշտ հիշել»: Բելգրադի ավտոբուսներում կախված են պլակատներ ժամանակակից Սերբիայի հեղինակավոր մարդկանց լուսանկարներով եւ մակագրությամբ. «Երբ ես անարդարություն եմ տեսնում, ես աչքերս չեմ փակում` Սերբիան եւ Կոսովոն միասնական են»: Այդ կոչը ոչինչ չի բացատրում, գործողությունների ծրագիր չի տալիս: Այն առնականություն է ուսուցանում: Դրանում կա նաեւ կրոնական, զոհաբերական երանգ, որը ծանոթ է ռուսներին եւ արտահայտվել է իշխան Ղազարոսի մասին ժողովրդական ավանդությունում, ում մարտից առաջ կեսգիշերին դաշտում հայտնվեց Աստված եւ ասաց. «Ո՞ր արքայությունն ես դու ուզում` երկնայի՞ն, թե՞ երկրային»: Եվ Ղազարոսն ընտրեց երկնայինը: Թողնենք գերզգայնությունը: Իրական անվտանգություն եւ հաղթանակ է տալիս միայն փրկության իկոնոմիան, որը ոգու անսովոր զգայնություն է դաստիարակում, փորձի ներքին ակունքը հայելու ընդունակություն («Աստծո արքայությունը մեր մեջ է»), եւ այդու կանխում է իրադարձությունները: Այդպիսի ունակությունը հնարավոր չէ ձեռք բերել փոխանակությամբ եւ խաբեությամբ: Բայց այն մատչելի է գոռոզամտության համար պատժվածին եւ ապաշխարանքի ուղին անցածին:

Որտեղ փորձությունն է, այնտեղ էլ` գայթակղությունը: Հերթական անգամ բռնաբարելով Սերբիան, Եվրամիությունն այժմ գայթակղեցնում է նրան եվրամիութենական կյանքի ակնհայտ թովչանքներով: Մայիսի 11-ի ընտրությունների նախօրեին Բելգրադը պատված էր արեւմտամետ վարչապետ Տադիչի պլակատներով. «Հանուն եվրոպական Բելգրադի»: Խորհրդածելով այն մասին, թե եվրոպական ինչը չի բավում սերբական մայրաքաղաքին, որը տեղակայված է Եվրոպայի հենց կենտրոնում, ես որոշեցի, որ նրանց երեւի թե չի բավում եվրոպականորեն ճարտար երեսպաշտությունը: Ապացույցնե՞ր եք ուզում: Դե ինչ, կհիշեցնեմ Բալկաններում եվրոպական քաղաքականության որոշ նրբերանգները, որոնք մեզ մոտ մեր եռահռոմեական բարձունքներից չեն էլ նկատվում: Տադիչի կառավարությունը հրաժարվեց վավերացնել «Հարավային հոսք» գազատարի համաձայնագիրը, հիմնվելով այն բանի վրա, որ ընտրություններից առաջ միայն տեխնիկական գործառույթներ է իրագործում: Սակայն կառավարության տեխնիկական բնույթը չխանգարեց համաձայնագիր կնքել Սերբիայի՝ Եվրամիություն ընդունման հնարավորության մասին, ընդ որում, այն դեպքում, եթե Սերբիան` ուշադրություն` կհանձնի գեներալ Մլադիչին (Սերբիան լքած) եւ ընդհանրապես կընտրի «ճիշտ» իշխանություն: Այսպիսով պայմանագիրն իրականում թղթի կտոր էր եւ կոպիտ նենգաշորթություն, որն, ի դեպ, զուրկ չէր պրոպագանդիստական ազդեցությունից: Եթե մեր դիվանագիտությունը թեկուզ կիսով չափ նույնքան հմուտ եւ անհողդողդ աշխատեր, աշխարհի կեսը մեր դաշնակիցը կլիներ:

Բալկաններում ես եւս մի պատմամշակութային կենսափորձ նկատեցի, որ ներկայացնում էին նավահանգստային քաղաք-պետությունները, որոնց մեջ առաջնայինը Դուբրովնիկն է, իսկ նրան հետեւում է դուբրովնիկատիպ մի ողջ ընտանիք, այդ ծովային հանրապետության փոքրացված պատճենները` Հերցոգ-Նովի, Կոտոր, Բուդվա, Ուլցին: Այստեղ վենետիկյանի գոտին է եւ առավել ընդգրկուն կաթոլիկական ազդեցությունը: Բալկաններն ընդհանրապես քաղաքակրթական ծայրագավառ են, իսկ ադրիատիկ մշակույթն արդեն ծայրագավառության գիտակցական սնուցումն է: Ինչպես բնությունը հանգստանում է երեխաների վրա, այնպես էլ Բալկանների բազմաչարչար պատմությունը հանգստանում է Ադրիատիկայի քաղաքներում: Դե, նրանք արտաքնապես էլ նման են միջնադարի խաղալիքային քաղաքներին` բարձր բերդապարիսպների ետեւում կուտակվել են միանման կարմիր կտուրներով տնակները, որ հյութեղ վրձնահարվածներով ներմուծվել են վառ կապույտ ծովային մակերեւույթին: Կամերային քաղաքապետարաններ եւ տաճարներ, գաճաճային հրապարակներ, նեղլիկ, որդի պես ոլորվող նրբանցքներ: Դա, այսպես ասած, մեծ քաղաքակրթությունների ամառանոցային տարբերակն է, որ դյութում է կենսասիրության, անհավակնոտ ազատության եւ խաղի ոգով: Ադրիատիկայի կենսասեր վաճառականները ցնցումներ չէին սիրում, ինչպես ճշմարիտ առեւտրականներ, միջնորդում էին բոլոր գործերին, օգուտ էին քաղում շրջանի քաղաքական ուժերի հավասարակշռությունից եւ նույնիսկ կարողացան առեւտրին միաձուլել հաստատուն բարոյականությունը: Դուբրովնիկի քաղաքապետարանում կանգնած է օրինակելի քաղաքացու կիսանդրին` հասարակ ժողովրդի ծոցից ելած հարուստ մի ձեռնարկատեր, ով հռչակվել է իր առաքինությամբ: Քաղաքապետարանի պատերին լուրջ մաքսիմներ են. Obliti privatorum publicum curate («Մոռացիր անձնականը, ծառայիր ընդհանրականին»): Պատմական տարեգրություններում խելամիտ պատվիրաններ են. «Ամեն ինչով առեւտուր արա, բայց ոչ մի գնով մի վաճառիր քո ազատությունը»: Եվ, այդուհանդերձ, տեղային «ըստ Վենետիկի» արված ճարտարապետության մեջ տեղի գեղարվեստական ճաշակի բոլոր դրսեւորումներում անշիջանելի է ինքնահեգնանքի, նույնիսկ պարոդիայի տարրը, թեթեւ քմծիծաղն առ աշխարհիկ փառքը: Պատահաբա՞ր, թե՞ ոչ, Դուբրովնիկի պատկերասրահում, ամենաերեւացող տեղում կախված է մի կտավ, որը պատկերում է Ալեքսանդր Մակեդոնացու եւ Դիոգենեսի հանդիպումը, եւ նկարի հերոսն, անշուշտ, հանրահայտ կինիկն է:

Լավ, ուրախ, իրենց պատմությամբ, ինչպես նաեւ՝ ազգային գոռոզամտությամբ չծանրաբեռնելով, առանց սխալների, բայց եւ առանց ապաշավանքի, ապրում էին գլոբալիզացիայի պիոներներն Ադրիատիկայում, ամենքի հետ հաշտ, բարեկամ ոչ մեկին: Մի բան է վատ` ապրում էին ինչ-որ առանձին, անկերպարան, աշխարհից դուրս:

ՍՆՎԻՐ ԵՎ ԼՌԻՐ

Նայելով արդի կյանքին՝ դժվար է պահպանել լավատեսությունը: Եվ նույնիսկ բանն այն չէ, որ վախենալու չափ շատ մարդիկ են հարմարվել անհեթեթություններ ասելուն եւ ուղղակի միմյանց խաբելուն` ի շահ երկուստեք հաճույքի: Ամենից վատն այն է, որ այդ դատարկախոսության եւ սուտասելուկի ետեւում դույզն-ինչ հոգեւոր հետաքրքրություն չկա, ոչ մի անկեղծ պոռթկում կամ նպատակ: Մենք թաղված ենք կլիշեներով, ներթափանցվել ենք դրանցով եւ ապրում ենք մեքենաբար: Ընդմեջ օտար, բորբոսի պես ահագնացող խոսքերի եւ պատկերների, մենք համարյա թե մոռացել ենք, թե ինչ բան է Խոսքն ու Պատկերը: Չտեսնված ցնցում է պետք, ինչ-որ գերճիգ, որպեսզի դեն նետենք ոչ թե պարզապես տեխնիկականի, այլեւ հոգեկան ավտոմատիզմի այս թմբիրը: Չգիտեմ, արդյո՞ք այժմյան մարդկանց հասու է դա…

Մեր ժամանակների ֆանտազմը. երբ ինչ-որ բան խոսում կամ ցուցադրում են, ոչ ոք չի խոսում եւ չի ցուցադրում: Խոսում եւ ցուցադրում է ոչ ոք: Հաղորդագրությամբ ոչ ոք ոչինչ չի հաղորդում, բայց գուցե թե ամեն ինչ հաղորդվում է:

Անհարմարավետ է այդ անմռունչ խոսվածքի տարածությունը, վախենալու է քեզ ոչ մեկ-ուրիշին վստահելը: Սակայն որտեղ վտանգն է` այնտեղ փրկությունն է: Տեխնոկրատիկ ընդարմացումը թոթափելու հնարավորությունն արդեն ներդրված է լեզվի մեջ խոսողի հեռանկարի տեկտոնիկ տեղաշարժերում: Արդյո՞ք նախախնամական կապ չէ: Իսկ դեռեւս «սպասման մեջ այն բանի…» մեզ արդի լեզվալուծի եւ ամենահայտնության կուրության մեջ օգտակար է հիշել հատկապես լռության եւ անտեսանելիի արժեքի մասին: Սեպը սեպով են հանում ոչ միայն ծառահատման ժամանակ:

Մեր կյանքի ճշմարտությունը ոչ մի տեղ էլ չի կորչել, այն լոկ փակված է սուբյեկտի գիտակցության գետնատակում, եւ կույր շուռումուռ է գալիս այնտեղ ու ճանկռում է հոգին: Քաղաքակրթությունն, իհարկե, ընտրում է նրա հախից գալու պարզագույն միջոցները (իսկ քաղաքակրթությունները, լավագույն դեպքում, անտարբեր են ճշմարտության հանդեպ): Այն խլացնում են, ինչպես դեռեւս չքնած ձկանը մահակով, անվերջանալի զվարճաորսով եւ որեւէ «միակ ճիշտ» ուսմունքով, միակ ամենափրկիչ բանաձեւով (տարօրինակ կցորդում է, ճիշտ չէ՞): Ռուսաստանում, ըստ իմ դիտարկումների, այժմ առանձնապես հարգի է «Աղոթիր եւ պահք պահիր» դեղատոմսը: Ինչին չար լեզուները, ինքս եմ բազմիցս լսել, հավելում են` «Սսկվիր»:

Լավ բանաձեւ է, բայց չափազանց ընդհանրական: Իսկ մարդուն հարկ է իմանալ ոչ թե համընդհանուր ճշմարտությունը, այլ, թե ինչ պիտի նա անի կոնկրետ իրավիճակում: Այլ բան են ամերիկյան քահանաները. հոգեբույժի մանրախնդրությամբ խորամուխ են լինում ամենայն կենսական խճճվածքներին, ուրվագծում են անհատի հոգեւոր աճի սխեմաները եւ այլն: Շատ բանական սխեմաներ: Եվ հաճելի է հայել կյանքը իր բազմազանության մեջ: Բայց եւ, միեւնույն է, պաղ է, տաղտկալի եւ կարեւորը` անկենդան, ասես շարժիչի սխեմա, որով ոչ մի տեղ չես գնա: Սակայն ուղին չի կարելի իմանալ: Դրանով պետք է գնաս: Իսկ ոգու կյանքը նույնիսկ շարժիչ չէ, իսկ վառելիքը նրանում միայն պարզ էությունն է, «միակն օգտագործման համար»: Եվ այդ դեֆիցիտային ապրանքը ստիպված ես ինքդ ճարել:

Կարծում եմ, մեծ նորություն չի լինի, եթե ես ասեմ, որ «սսկվիր» բացականչությունը, «հոգեւոր աճի» թեմայով հարթակարով ասեղնագործելը` նույն մեդալի երկու կողմերն են, երկու ընձյուղ են մոդեռնիստական գիտակցության միեւնույն արմատից: Առաջին ընձյուղը սնուցվել է տոտալիտար գիտակցությամբ, որն արդարանում է գործողությամբ, որպես «ինքնիրականացում», այսինքն, սուբյեկտ՝ անհատի իրականացմամբ: Այդ միտքը ժխտում է ամեն ինչ, կամ, ավելի ճիշտ, ամեն ինչ, բացի մի բանից: Այդ պատճառով այն հավերժորեն զբաղված է անբնականոնությամբ, անհավատարմությունների, ամենայն «օտարի» դեմ պայքարով, վարժեցվում է առ բռնություն եւ ինքնազոհաբերում եւ պահանջում (ըստ էության, մահացման իդեալականացում): Այդպիսին է մոդեռնն իր սոցիալիստական մսխման մեջ, չափազանց լավ հայտնի 20-րդ դարին:

Մոդեռնի երկրորդ ընձյուղն իր հիմքում ունի հայեցումը, միմիայն սուբյեկտի ինքնաբերական դիստանցիան: Դա ազատական, ողջ մնալու խնդրով մտահոգված եւ իր մահացու խթաններն ի դուրս պրոյեկցող, աշխարհը գլամուրային, միշտ անվտանգ հանդիսանք պատկերացնող մոդեռնն է: Ինքնություն չփնտրող, ըստ էության` մետապատմական, նա լուծում եւ «հանում է» պատմությունը զուտ երեւակայության եւ զուտ ակտուալության կուշտ պրագմատիզմի եւ արցունքոտ գերզգայնության խառնուրդում, որը հենց ծառայում է որպես ամերիկանիզմի խմորում: Ազատական մոդեռնը թույլատրում է ամեն ինչի մասին բարբառել ու ամեն ինչին նայել: Այն հմայված չէ մահվամբ, այլ կոչված է ամեն ինչն ապրելու… բայց առ արտաքին աշխարհն ու ներքին դատարկության գնով (ինձ միշտ ապշեցրել է ամերիկյան ինտելեկտուալների պատրաստակամությունն՝ ընդունելու այն, որ նրանք «ներքնապես դատարկ են»): Ի՞նչն է լավ` ինքնասպան-նորմատիվ խո՞սքը, թե՞ անզուսպ դատարկաբանությունը: Ըստ սովետական առաջնորդի անմահ ռեպլիկի` երկուսն էլ վատ են: Հարկավոր է ինչ-որ այլ բան` միանգամայն նոր խոսք, որը կարող է ծնվել միմիայն իրական ապրածից: Սկզբի համար հարկ է անցնել ինքնասիրահարվածության դյութանքի շեմը, բացվել առ անպարագրելի քեզ: Այստեղ պետք է ոչ միայն ընդունակություն, այլեւ լռելու արիություն: Քանզի ամենայն հոգեւոր փորձ սկսվում է խոնարհությունից, քո սահմանափակության հեզամունջ ընդունումից, եւ հետեւաբար` տառապանքից: Հոգու ընդհատակը փորփրելն անպտուղ եւ պատժելի զբաղմունք է, այն պատճառով, որ դրա մեջ չկա բացությունն առ աշխարհ: Տառապանքն ինքնին ոչինչ չի ուսուցանում: Դրա մեջ արժեքավոր է սոսկ այն, որ այն կարելի է հաղթահարել եւ բացվել կենաց լիությանը քո մեջ` անսպառ հոգեկան բերկրանքի աղբյուրին: Լռությունը սնում է հոգին:

Տյուտչեւը լռության մեջ արդյո՞ք տեսել էր հոգեպարար կյանքի յուրահատուկ գիտությունը, թե՞ նրան պարզապես բավ էր լռության զուտ պոետական հայտնությունը: Սակայն գիտեմ, որ Արեւելքում այդպիսի գիտություն կար եւ մեթոդաբար կիրառվում էր կյանքի պրակտիկայում: Արեւելյան իմաստունները ոչ թե ինչ-որ բան են ուսուցանում, այլ՝ հենց լռություն: Ի դեպ, ոչ գործնական անկենսական լռություն այս դեպքում չի էլ կարող լինել, չէ՞ որ լռությունը լիովին պրագմատիկ բան է, անպարսավելիորեն օգտավետ, ընդ որում, մեկեն հոգեւոր` հոգեկան եւ սոցիալական առումով: Հիրավի, ով ուզում է օգտվել կյանքից, պիտի կարողանա լռել:

Ես կարծում եմ, որ մարդիկ այսօր, ինչպես երբեք, լռության գիտության կարիք ունեն: Մոդեռնի գայթակղություններն ընկրկում են միմիայն ոգու ներքին կենտրոնացման հանդեպ, իսկ այն տրվում է լռության մեջ եւ նրա միջոցով: Հնարավոր է, որ սանդղակն անցնող արդի կյանքի լրատվական աղմուկը ստիպեց մեզ հիշել այն մասին, որ լռությունն ամենայն ավանդույթի միջուկն է եւ հոգեւոր կյանքի առանցքը: Սրբազնամնջանքն Ուղղափառության մեջ, «լռակյաց իմացությունն» արեւելյան կրոններում այժմ ամենքի ականջին է: Իհարկե, լռության արժանիքների մասին խոհածելը կասկածելի զբաղմունք է, եթե ոչ՝ անհեթեթ, դե, ավելի լավ է ոչ մի հնարանք չունենալ եւ քո մեջ աշխարհը կրել, քան կպչել քո ինքնությունից եւ դրանով տրորվել: Ռուսաստանում ներգավառական բարդույթների պատճառով մեջ է ընկել այդ նոր մոտեցումը պարսավելը: Առավել կարեւոր է դրանից գլուխ հանելը:

Այսպիսով, օգտակար լռությունը ոգու հիացքի նշանն է՝ առ այն «լիառատ կյանքը», որի մասին վկայում են միստիկները: Պայծառատես հոգուն աշխարհը ներկայանում է որպես «հայտնությունների եւ հրաշքների» գանձարան, եւ Աստծո այդ հարստությունն անհամատեղելի է մտքի առարկայականությանը: Հետեւաբար, փորձով սահմանավորը մտածողությամբ չի որսվում, սակայն նշում է մեր ընկալման, կամ, ավելի ճիշտ, մեր հոգեւոր զգայնության շեմը: Այդ ամենահաս սահմանայնությունը մաքուր, անառարկայական տարբերությունն է, անվերջորեն փոքր անցքը գոյության մեջ, որ ոչ մեկին է նույնական, բացարձակապես եզակի է եւ հատկություններից զուրկ: Այդ անհամրելի ուղուց, որպես փոխակերպման անդորրավետություն՝ աշխարհ է ներհոսում լռությունը: Մենք պարզապես չգիտենք, թե ինչպես ենք մենք փոխվում: Այստեղից հետեւություն` նախ եւ մտածելի բաներից զատ գոյություն ունեն անվերջորեն բազմապիսի, անըմբռնելի նրբին բաներ, որոնք լոկ որակական են (եւ այդու չօբյեկտիվացվող), որոնք որակ ունեն եզակիության յուրահատկությամբ: Հիմքերի հետ համընկնող հետեւությունը կապված է Դելյոզի «բազմաքանակության գոյաբանության» հետ: Վերջինս «Իմաստի տրամաբանությունը» երկում խոսում է իրականության մասին` ոչ այնքան որպես էության դրսեւորման, որքան «ինքդ քեզանից դուրս գալու մասին», եւ որքան «ներսում կամ էության տակի» մասին: Եվ, ի դեպ, «ներսի էության» օրինակով դուրս է գալիս ինչ-որ հրատապ մի բան, ահա այն հանելուկային «այլ սկիզբը», նույնքան անհնարին, որքան եւ՝ անխուսափելի: Հրատապի բնույթը Դելյոզը փոխառում է Դունս Սքոթի haecceity եզրից, եւ այդ բառն ուղղակիորեն հղում է արեւելյան ավանդույթներին, նրանց նոր գոյության գաղափարով (տատհագաթհա, ցզիժան): Արեւելյան Դաոն (մեջբերում եմ ձեւակերպումներ «Դաո-Դե ցզինից») ինչ-որ «սահմանային փոքրն է», «անորոշ-նրբինը», «քաոտիկ-անորոշը», «բազմաց բազմաքանակությունը», «իրերի մանրագույն սերմերը»:

Ըստ էության, հենց այդ է իմ գլխավոր թեզիսը` գոյություն ունի իրականության մինչ անհատական գիտակցությունը, որը հասանելի է հոգեւոր ընկալմանը, բայց ոչ մտահայեցությանը, որն իրենից արմատապես «այլ» բան է ներկայացնում, ամեն ակնթարթ նորոգվող` սիմվոլիկ աշխարհների անհամար բազմությունը, որն ավելի շուտ է անհետանում, քան կհասցնի ձեւ առնել: Գոյություն ունի անարտահայտելի իրականություն, որն օգտակար է մեզ համար, ինչպես օգտակար են մեզ համար մեր կյանքը կամ մեր մարմնի օրգանները, ընդ որում, նույնքան օգտակար, որքան եւ անհասանելի կիրառման համար: Նրան կարելի է միայն թույլ տալ լինել եւ կենալ իր ազատության մեջ՝ ամեն ինչին պարգեւելով ինքնագոյափոխման տարածությունը:

Այդ անշարժ շրջապտույտում հանվում է նույնիսկ վիրտուալի ակտուալ գոյության տարբերությունը: Նրանում ամեն ինչ իրականության չափ ֆանտաստիկ է ու ֆանտաստիկ իրական, ամեն ինչ գոյում է իր բացակայությամբ, ամեն ինչ խոսում է այլ լեզվով:

Այժմ ճշտենք լռության մշակութային ենթատեքստը: Վերջինս վկայում է մաքուր ակտուալության մասին եւ, հետեւաբար, սահմանայնության փորձ է: Ճշմարիտ ուսուցիչը կարող է ուսուցանել միայն ինքնասահմանափակումը, հենց ինքը` անսպառելի ինքնա-տարբերությունը: Հանճարն անկրկնելի է (Արիստոտել) եւ նույնիսկ՝ օտար ինքն իրեն: Նա աշխարհում է, բայց ոչ այս աշխարհից:

Այդպիսի աշխարհընկալման ուժի եւ խորության լավագույն վկայությունը մեծ քաղաքակրթությունների կրոնական արվեստն է, որն իր բոլոր ձեւերում` ուղղափառ իկոնայից մինչեւ մուսուլմանական մանրանկարչությունը եւ Հեռավոր Արեւելքի բազմահեռանկարային գեղանկարչությունը` քայքայում է ընկալման պսեւդոիրական կլիշեները եւ մատնանշում է իրականության առկայությունը մեր փորձի սահմանագծում եւ դրա սահմաններից անդին:

Ասվածի լույսի ներքո մենք կարող ենք հասկանալ, թե ինչու եւ ինչպես էին արեւելյան ճգնակյացները կարողանում «ուղղակիորեն իրենց մեջ տեսնել Բուդդայի բնությունը», իսկ ռուս իմաստունները կարողանում էին «ճշգրտորեն հայել Երկնային Արքայությունը», որը կենում է մեր մեջ: Պարզ է նաեւ, որ լռության իմաստությունը նոր հայացք է պահանջում առ հասարակությունն ու քաղաքականությունը:

Ոչինչ չի մոտեցնում այնպես, ինչպես լռությունը: Լավ է գրել Մետերլինկն իր ծանոթներից մեկին. «Մենք չենք կարող մեզ ընկերներ համարել, քանզի դեռեւս չենք համարձակվել միմյանց ներկայությամբ լռել»: Լռության մեջ սոցիումը վերադառնում է իր սկզբնական արմատներին` գոյության նախաստեղծ ալքիմիային, որտեղ ամեն բան ներկա է ամեն ինչում, եւ ամեն ինչ որպես նշան գոյություն ունի ավելի վաղ, քան կհասցնի առարկա դառնալ: Ահա մշակույթի լավագույն արդարացումը: Հնամենի իմաստունները, ինչպես ասվում է «Դաո-Դե ցզինում». «Գործուն էին նրբինում եւ հաղորդակից էին ծածուկում»: Դա նշանակում է, որ նրանց իշխանությունը որսվում էր հոգեւոր զգացողությամբ, «փորձի» սերմերի մակարդակի վրա, բայց չէր կարող դրսեւորվել անհատական գիտակցության էկրանին: Այդ դեպքում քաղաքականությունը, համենայն դեպս՝ արտաքնապես, լուծվում է էթոսում եւ այնուհետեւ՝ ժողովրդական կյանքի տարերքում: Շատ ռուսական թեմա, որ հույժ հետաքրքրում է սլավոնաֆիլներին եւ սիմվոլիստներին, իսկ վերջերս այն կրկին սուր ձեւակերպեց Վ. Բիբիխինը. «Պատմական աշխարհը, որին մենք (Մոսկվան, Ռուսաստանը) պատկանում ենք, դեռեւս չգիտե եւ ճշմարտապես չի անվանել իրեն, նա դեռ կասի իր մասին: Արդեն վաղուց նրա տոնայնությունը, լեզուն, խոսքը, երգը, գեղանկարչությունը, չգրված օրենքը վերածվում են յուրատիպ բացառիկ ներկայության, որ կարող է մնալ եւ առանց իր գիտակցման, «ներկայությունն առանց իր գիտակցման»: Բիբիխինը խոստովանում է, որ այդ ամենը շատ հեշտ ընկալման սուռոգատներ է դնում. «Ռուսական միտքը դժվարությամբ է կանգնում սեփական ոտքերի վրա եւ օրորվում է` Արեւմուտքից ետ մղվելով, նույնքան անխուսափելի, որքան եւ անելանելի»: Ակադեմիական շրջանակներում քմծիծաղում էին այդ փոքր-ինչ խճճված դատողությունների վրա, դե, ինչպես կարող է «մերը» լինել դեռեւս չգիտակցված աշխարհը: Զուր էին ծիծաղում: Բանն էլ հենց այն է, որ ի հակադրություն մոդեռնիստական գաղափարախոսության, որի յուրօրինակությունը հանգեցնում է համընդհանուր նորմայի. բազմակիության գոյաբանությունը հատում է էթոսի սոցիալականությունը հենց իր ակունքում. ամենաընդհանրականը, ամենասովորականը մեր մեջ մղվում է հասարակությունից դուրս, ինչպես ամենքին կապող լռությունը կենում է հաղորդակցությունից դուրս: Այստեղից էլ Ջ. Ագամբենի համարձակ թեզիսն է` մարդու ինքնաօտարումը պատկերացման մեջ, որը տեղի է ունենում լրատվական քաղաքակրթությունում եւ որն այդ օտարումը հաղթահարելու հնարավորություն է ծնում անիմանալի անհայտ «ցանկացած, մշտապես գալիք» ընդհանրականությանը (որը շատ հիշեցնում է արեւելյան նահապետի տիպական, գերանձնական գոյությունը, որպես դպրոցի մարմնավորում): Ոգու ներքին պայծառացման մեջ «եսը» եւ «մենքը» եւ «նրանքը» անբաժան են դառնում: Այլ իրավունքներ, այլ ազատություն, այլության ազատությունը` ռուսական գիտակցության կարեւորագույն թեման, որ մեզ ավանդել է Պուշկինը: Այն դեռ կասի եւ արդեն ասում է իր մասին: Եվ հատկանշական է, որ այդ կտակի համատեքստում, անձնական պատասխանատվության գերագույն պահին Պուշկինն ասում է՝ «մենք»՝ այնտեղ, որտեղ ավելի տրամաբանական է «ես» ասելը:

Կախված լինել արքայից, կամ թե` ժողովրդից: Մի՞թե մեզ համար միեւնույնը չէ…