– Դուք համարվում եք Հայաստանի Երրորդ Հանրապետությունում առաջին տնտեսական լայնածավալ բարեփոխումներ իրականացրած վարչապետ: Ինչպե՞ս եք գնահատում գործող վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի այն հայտարարություններն ու քայլերը, որոնք ներկայացվում են որպես նոր սերնդի բարեփոխումներ:
– Տ. Սարգսյանի կառավարության ծրագրի մեջ բարեփոխումներ չկան, նա վատ ձեւով կրկնում է Սերժ Սարգսյանի ծրագիրը: Ես նաեւ բարձր կարծիք չունեմ նրա անձի վերաբերյալ: Եկավ ՀՀՇ՝ քցեց ՀՀՇ-ն, դարձավ ԱԺՄ՝ ԱԺՄ-ն թուլացավ, նորից վերադարձավ ՀՀՇ ու դարձավ Բանկերի միության նախագահ: Հետո օգտագործեց Վազգեն Սարգսյանին, դարձավ ԿԲ նախագահ: Վազգենի մահից հետո անցավ Ռոբերտ Քոչարյանի կողմը, իսկ դրանից հետո էլ ճարպկորեն հայտնվեց Սերժ Սարգսյանի մոտ: Իսկ փորձը ցույց է տալիս, որ նման մարդկանցից պրոֆեսիոնալ դուրս չի գալիս, պրոֆեսիոնալի իմիտացիա` ինչքան ուզեք: Դրա լավագույն ապացույցն են եղել ԿԲ-ում աշխատած տարիները: Այդ ընթացքում ՀՀ բանկային համակարգը դարձել է վատագույնը ԱՊՀ տարածքում: Ոչ պարզ հանգամանքներում, չգիտես ինչու, վաճառվեց հանրապետության ամբողջ ոսկին, առնվազն 5 բանկեր նրա խաղերով գրեթե ձրիաբար հանձնվեցին գործող վարչակարգին իբրեւ սեփականություն եւ, վերջապես, մոտ 2 անգամ անհիմն արժեւորվեց հայկական դրամը՝ հսկայական վնաս հասցնելով տնտեսությանը, մարդկանց:
– Սակայն իշխանության շատ ներկայացուցիչներ, այդ թվում՝ նույն Տ.Սարգսյանը, պարբերաբար հայտարարում են, որ բանկային համակարգը ՀՀ տնտեսության ամենակայացած ոլորտներից մեկն է:
– Ինձ համար գոյություն ունի չափանիշ` բանկային ակտիվների հարաբերությունը ՀՆԱ-ի հետ: Դա վատագույններից է ԱՊՀ-ում: Բավական է հիշել, թե նա ինչպես կործանեց ՀՀ-ի բանկային համակարգը, ու նրանից որեւէ բարեփոխում ակնկալել չի կարելի: Եվ եթե մարդը սկսում է խոսել ընդհանրապես համաշխարհային հայության կամ համաշխարհային ազգի մասին, արդեն սովորական կյանքում նա անելիք չունի, նրան համաշխարհային բաներ են պետք:
– Բայց թե՛ ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, թե՛ ՀՀ վարչապետ Տիգրան Սարգսյանը բազմիցս նշում են հարկային եւ մաքսային մարմինների բարեփոխումների մասին: Այնուամենայնիվ, նրանք իսկապես ցանկանում են ինչ-որ բան փոխել:
– Անմիջապես ասեմ` չի լինի: Նախ` կուզենայի հարց ուղղել Ռ. Քոչարյանին` եթե հանկարծ բացահայտվի, որ հարկեր չեն մուծվել, այդ դեպքում` բա Քոչարյանն ի՞նչ էր գլուխ գովում: Այս կառավարությունն այնտեղ չէ՞ր, Տ.Սարգսյանն այնտեղ չէ՞ր: Նայում եմ այս կառավարության ծրագիրը եւ տեսնում եմ, որ ոչինչ չեն անելու, ավելի են վատացնելու: Կառավարության ծրագրում ամեն տարի ՀՆԱ-ի նկատմամբ հարկերն ավելացնում են 0,3-0,4 %-ով: Դա ավելացում չէ, դա պակասեցում է այն պարզ պատճառով, որ այդ չափի հարկեր կարող են ավելանալ միայն աշխատավարձերի կառուցվածքի փոփոխությամբ: Բավական է մենք բարձրացնենք պետական համակարգի աշխատավարձերը, ինչը հայտարարում է Կառավարությունը, ապա մեխանիկորեն կբարձրանան նաեւ հարկերը: 5 տարվա մեջ 0,4 % ցուցանիշով հարկեր-ՀՆԱ հարաբերությունը կարելի է բարձրացնել ընդամենը 1,5-2 %-ով: Այսինքն՝ մեխանիկորեն միայն աշխատավարձերի բարձրացնելուց հետո այդ չնչին բարձրացումը ստացվում է: Այսինքն՝ կառավարության ծրագրում չենք տեսնում, որ ՀՆԱ-ի նկատմամբ ուզում են լրջորեն բարձրացնել հարկերի տեսակարար կշիռը, կրճատել ստվերը: Հարկեր /ՀՆԱ հարաբերությունն այսօր տատանվում է 15,5-16 %-ի շրջանակում, մինչդեռ պետք է լիներ 26 %: Օրինակ, կառավարության տվյալների համաձայն՝ միջին աշխատավարձն այս տարի կազմելու է 110.000 դրամ: 110.000 դրամ աշխատավարձի եկամտահարկը 34.000 դրամ է: Պաշտոնական տեղեկատվության համաձայն՝ մենք ունենք 1 մլն 121.000 աշխատող: Այդ թիվը եթե բազմապատկենք 34.000-ով, եւ բազմապատկենք 12-ով, ապա եկամտահարկը, գումարած՝ սոցիալական հարկը, կազմում են տարեկան 456 մլրդ դրամ, եթե, իհարկե, պաշտոնական թվերը ճիշտ են: Մինչդեռ 2008թ. բյուջեում գրված է ոչ թե՝ 456, այլ 114 մլրդ դրամ: Ո՞ւր է մյուս 340 մլրդ դրամը: Դրան ավելացնենք նաեւ հանքային ոլորտը, որտեղ, եթե բացի սովորական հարկերից սահմանվի նաեւ ռոյալթի, ապա եւս 500 մլն դոլար կգանձվի: Խնդրեմ, դարձավ 4 մլրդ դոլար: Բայց մոլիբդենը վերցրել է Ռոբերտ Քոչարյանը, պղինձն էլ արդեն կամաց-կամաց տալիս են Վալերի Մեջլումյանին: Լուրջ հարկեր հավաքող նախագահը կամ վարչապետը կհայտարարեն, որ 2,5 միլիարդից բյուջեն բարձրացնում են 4 մլրդի: Սրա մասին ասել եմ փետրվարին՝ նախընտրական արշավների ժամանակ:
– Ձեր ներկայացրած թվաբանությունից ստացվում է, որ միայն աշխատավարձերից գանձվող եկամտահարկը 3 անգամ պակաս է գանձվում: Բացահայտ այդքան գումա՞ր է թաքցվում:
– Այո: Որովհետեւ բոլորիդ հիմար են համարում: Անընդհատ սպառնում են, որ ֆիզիկապես կվերացնեն, դատարաններ են քարշ տալիս: Երբ նայում ես կառավարության ներկայացրած ծրագրին, տեսնում ես, որ լոլոների շարան է: Ավելի վատն է, քան թե 1 տարի առաջ Ս. Սարգսյանն էր ներկայացրել, եւ որը ես հիմնականում քննադատել էի: Այս ծրագրում, եթե Հայաստան բառը փոխարինում ես Բանգլադեշով, ոչինչ չի փոխվում: Այսօր ՀՀ-ին այդպիսի ծրագիր պետք չէ, այսօր ՀՀ-ին պետք է ծրագիր, որը, առաջին հերթին, չափում է ռեսուրսներն ու համախառն առաջարկի կորի հիման վրա դուրս գալիս ակնկալվող ՀՆԱ-ի վրա: Այսինքն՝ ռեսուրսների այս բազայի վրա կհասնենք ընդհանրական արդյունքի այս մակարդակին: Իսկ սրա՞նք: Ծրագրում են, գրում են, թե ամեն տարի ՀՆԱ-ն 8-10 % կաճի: Չես կարողանում հասկանալ՝ հենց այնպե՞ս պետք է աճի: Այսինքն՝ պետք է ավելի շատ տրանսֆերտներ գան, պետք է ավելի շատ ներմուծենք, հա՞: Սա՞ է մեր խնդիրը: Այսինքն՝ տնտեսական գործունեություն չկա: Լոլոներ են, թե ինչպես պետք է բոլորս լավ սովորենք, ինչպես պետք է հայեցի լինենք: Պետք է լավ վազենք, դպրոցում պետք է արտակարգ կրթական ստանդարտներ ունենանք: 50 էջ լոլո է գրած: Սպորտի բաժնում գրված է, թե հայ երիտասարդները պետք է սպորտով զբաղվեն: Ամեն մի ֆեդերացիան տվել են մի օլիգարխի: Ես չեմ ասում, թե նրանք չեն կարող սպորտով զբաղվել: Բայց եթե ուզում եք ֆուտբոլ ունենալ, չպետք է ֆուտբոլին նայել միայն Ռուբեն Հայրապետյանի աչքերով: Ընտրություն պետք է լինի: Ես չեմ ասում, թե դրանից հետո մեր ֆուտբոլիստներն աշխարհի չեմպիոն կդառնան, բայց ֆուտբոլ կլինի: Չի լինի մի մարդու կամք: Նույնը վերաբերում է շախմատին, ըմբշամարտին ու ամեն ինչին: Չե՞ք տեսնում, որ ՀՀ-ն, որ սպորտով գոնե Վրաստանին հավասար էր, Ադրբեջանից առաջ էր, այսօր տասնապատիկ անգամ ետ է ընկնում: Այս դեպքում դուք մտածում եք պրոֆեսիոնալիզմի՞ մասին: Կառավարությունը եթե պրոֆեսիոնալ էր, նախ պետք է հայտարարեր, թե նախորդ տարիների տնտեսական աճը 2 անգամ չափազանցեցվել է, որպեսզի իր համար տեղեկատվության բազան ճիշտ լիներ: Այս կառավարությունն այդ քաջությունը չունի: Այս կառավարությունը մտածում է, թե ինչպես հերթական անգամ պլստա: Մարտի 1 է եղել, դրանից հետո գոնե մի բան ճիշտ անեն: Չեն կարող նրանք լավ պրոդուկտ տալ: Ինչ եղել է, իրենց սարքածն է: Սա է խնդիրը, եւ սրա մասին պետք է լրջորեն ահազանգել:
– Դուք նշեցիք հանքարդյունաբերության մասին, իսկ Հայաստանը համարվում է հանքային պաշարներ ունեցող երկիր: Ձեր կարծիքով՝ մեր բյուջեն համարժեք եկամուտ ստանո՞ւմ է հանքարդյունաբերությունից:
– ՀՀ-ի պղինձը գումարած մոլիբդենը՝ կազմում է Ադրբեջանի նավթի 40 %-ը: Այսինքն՝ եթե Ադրբեջանը մտածում է նավթի համախառն շրջանառությունը դարձնել 35-40 մլրդ դոլար, ապա ընտիր ձեւով շահագործելու դեպքում ՀՀ-ն ի վիճակի է 7-8 մլրդ դոլար ստանալ հանքերի շահագործելուց: Նախ՝ մոլիբդենը, որ ինչ-որ անհայտ կազմակերպությանը վաճառվեց: Եվ խնդիրը միայն գործարանի մասին չէ, նաեւ հանքերի մասին է: Հանքերի նկատմամբ պետք է ռոյալթի սահմանվի: Ռոյալթիի մեխանիզմի պարագայում պետությունը գին է նշանակում շահագործող ընկերության համար: Մնացածն էլ, համաշխարհային շուկայում որքան գինը կբարձրանա, պետությունը վերցնում է իր բյուջեն: Նայենք` Ադրբեջանն ինչ արեց իր նավթը: Մարդիկ 3-4 տարի միջազգային կոնսորցիում ստեղծեցին, ընկերությունների համար նշանակում են նավթի գինը, մնացածը փոխանցում են բյուջե: Բացի այդ նավթից, վերցնում են իրենց հատվածը, իսկ պետությունն ակտիվ դերակատարում ունի այդ ամենի մեջ: Ես՝ լինելով ազատական տնտեսական հայացքների տեր, զարմանում եմ, թե ինչպե՞ս կարելի է մոլիբդենի եւ պղնձի դեպքում անտեսել պետության ու հասարակության շահերը: Բայց արի ու տես, որ մոլիբդենի պարագայում հանքն ու գործարանը տվել են Ռ. Քոչարյանի մտերիմներին: Ավելին, մոլիբդենի վաճառքն ընկալել են իբրեւ հանքերի վաճառք: Հիմա նույն ձեւով եկել է ոմն Վալերի Մեջլումյան, ոչ ոք նրան չի ճանաչում, ու նրան տվել են Թեղուտի հանքը: Միջազգային մրցույթ չի եղել, ստրատեգիական ինվեստոր ներգրավելու խնդիր չեն դրել, հատման ենթակա անտառը վաղօրոք մեկ այլ տեղ չեն տնկել: Ներդրումն էլ ի՞նչ է, 270 մլն դոլար, այն էլ՝ վարկ: Եթե Ձեզ տային այդ հանքերը շահագործելու իրավունքը, ապա մի կասկածեք, որ հեշտությամբ 300 մլն դոլարի վարկ կգտնեիք: Ես ամենայն պատասխանատվությամբ հայտարարում եմ` տվեք ինձ Թեղուտի հանքերը, ես խոսք եմ տալիս 500 մլն դոլարի ներդրում կատարել: 500 մլն դոլարի ներդրում, ոչ թե վարկ:
– Չե՞ք կարծում, որ ձեր այս հայտարարությունն իշխանական ճամբարից կմեկնաբանվի այնպես, որ Բագրատյանն ուզում է գալ իշխանության, որպեսզի վերցնի Թեղուտի հանքը եւ սկսի թալանել, ինչպես ընտրություններից առաջ ՀՀՇ-ի մասին ասել էր ՀՀ նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը:
– Դա կարեւոր չէ: Իսկ ընդհանրապես ոչ իմ ասածն է պետք անել, ոչ էլ Վալերի Մեջլումյանի: Պետք է միջազգային մրցույթ հրավիրել, պետք է անպայման ռոյալթի սահմանել՝ անկախ այն հանգամանքից, թե պղնձի միջազգային գինը կբարձրանա՞, թե՞ ոչ: Գնի բարձրացման ամբողջ հասույթը պետք է գնա պետության գրպանը: Բնապահպանները ճիշտ են անում, որ պայքարում են: Անտառները կազմում են հանրապետության տարածքի 7 %-ը, դրա 15 %-ն էլ Մեջլումյանն է կտրելու: Այսինքն` դրանից հետո հանուն Վ. Մեջլումյանի մենք ունենալու ենք 6 կամ 5,5 % անտառ: Վ. Մեջլումյանն էլ փող չունի, վարկ է բերում: Հավանաբար գրավ է դնում հանքը եւ Ռուսական Պետական բանկից վարկ է վերցնում: Ի վերջո, հանքը թողնելու է այդ բանկին: Ռուսական Պետական բանկի նախագահ Անդրեյ Կոստինն էլ առանց ամաչելու ստորագրում է այդ պայմանագիրը, առանց ասելու, թե այս հանքը այս ժողովրդի վերջին կտորն է: Այ Կոստին, եթե որեւէ մի վարկային ծրագրով ՌԴ-ի անտառների 15 %-ը մի ոչ ռուսաստանցի հատեր, կստորագրեի՞ր: Գոնե մի պրոֆեսիոնալ որոշում ընդունեն ու հասցնեն մինչեւ վերջ: Մենք պետք է լրջորեն մտածենք այս վիճակից դուրս գալու եւ երկիրը փրկելու մասին: Մեր երեխաները պիտի ապրեն, մենք պիտի ապրենք:
– ՀՀ վարչապետ Տ.Սարգսյանն անցյալ շաբաթ հայտարարեց, թե արձանագրվել է 6-7 % գնաճ, ինչը զսպելու համար կառավարությունը պետք է քայլեր ձեռնարկի: Արդյոք կառավարությունն իրավունք ունի՞ միջամտել գների կարգավորմանը շուկայական տնտեսություն ունեցող երկրում:
– Շուկայական տնտեսություն չկա, Տ. Սարգսյանը գիտի, թե ինչ է ասում (բացի այն, որ գնաճը ոչ թե՝ 6-7, այլ 8,6 % է եղել): Գները նշանակովի են, որովհետեւ բոլոր ապրանքները մենաշնորհային են: Ձեթը, շաքարավազը, խմիչքը, բենզինը մենաշնորհ են: Սա 96թ. տնտեսությունը չէ, այն ժամանակ այսպիսի գնաճ չէր լինի: Ինչպե՞ս պետք է միջամտի, նա ակնարկ է անում, որ նորից պետք է արժեւորել դրամը, որպեսզի ապրանքների գինը դրամով շատ չաճի, բայց դոլարով աճի, ու տնտեսության հերն անիծվի: Չէ՞ որ ինքն է հեղինակը բանկային համակարգի թերզարգացած լինելու, նաեւ դրամի արժեւորման հրեշային ծրագրի, որը հանրապետությանը հսկայական վնաս է հասցրել: Իրենք հավանաբար նստում ու մտածում են, թե այս տարի դրսից մոտ 3-3,5 մլրդ դոլար տրանսֆերտ կգա: Ի՞նչ ներմուծենք, որ ժողովրդի ձեռքից այս փողը դուրս քաշենք: Սա է ամբողջ տնտեսական քաղաքականությունը: Նրանք չեն մտածում երկիր զարգացնելու մասին: Կրկնում եմ, տնտեսության մասին մտածելու դեպքում՝ թող ծրագրում կոնկրետ գրեին մենաշնորհները վերացնելու մասին: Ես ուզում եմ ներողություն խնդրել բոլոր այդ մարդկանցից, ովքեր գուցե եւ անկախ իրենց կամքից են դարձել մոնոպոլիստներ, եւ, չեմ սիրում այդ բառը, օլիգարխներ են: Միգուցե նույնիսկ այս մարդիկ ստիպված են այդպես վարվել: Ի վերջո, խաղի կանոններն իրենք չեն սահմանում, այլ իշխանությունը: Թող կառավարությունն ապացուցեր, որ գոնե մի Թեղուտի շահագործում կարող է անաչառ կազմակերպել: Թող կառավարությունը ետ խաղարկի Պղնձամոլիբդենայինը, «Արմավիայի» գործը, որ տեսնենք, թե կառավարություն գոյություն ունի: Այս բոլոր գործարքներում ես մութ կետեր եմ տեսնում: Լուրջ կասկածներ ունեմ, որ ամենուրեք կան կոռուպցիոն ռիսկեր: Թող հայտարարի, թե հարկերը հավաքելու է եւ ՀՆԱ-ի նկատմամբ ոչ թե տարեկան 0,3-0,4 % է ավելացնելու այլ, 1,5-2 %: Բայց սրանք մտածում են միայն իրենց ունեցածը փրկելու մասին:
– Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ դրամը տեւական ժամանակ չի արժեւորվում:
– Այդ հարցը տվեք Տ.Սարգսյանին: Այդ ինչպե՞ս է, որ քանի դեռ ԿԲ նախագահ էր, ասում էր, թե պետք է արժեւորվի` արտադրողականություն է բարձրանում, դրսից տրանսֆերտ է գալիս: Հիմա դադարե՞լ է տրանսֆերտ գալը: Այդ իրեն է պետք հարցնել, բա բացատրություններդ ո՞ւր մնացին: Իրեն, Վաչե Գաբրիելյանին, Ջավադյանին պետք է հարցնել:
– Ընդդիմադիր գործիչները միշտ հայտարարում են, թե այս իշխանություններն ունեցած ռեսուրսներով չեն կարող երկար գոյատեւել: Դուք ի՞նչ կանխատեսումներ ունեք:
– Ես գուշակություններ չեմ անի, չգիտեմ, կարող է հազարամյակ էլ տեւի: Իմ խորին համոզմունքով՝ մեր ժողովրդի համբերությունն անտակ է, ես կուզենայի բոլորին զգուշացնել, թե հնարավոր է, որ մենք չհասցնենք արձագանքել, եւ ՀՀ-ն վերանա: Պատմությանը նայելով` տեսնում եմ, որ մենք միշտ գերադասել ենք ոչ թե ներսում պատժել ու փոփոխություն կատարել, այլ պետությունը վերացնել: Օրինակ, 1920 թվին մենք ունեինք հղփացած իշխանություն, հղփացած մի մարդ, որի անունն էր Դրո Կանայան, որը Սարդարապատի բոլոր հերոսներին վերացրեց: Իսկ մենք դրան հերոս ենք համարում: Նրա դեմ պայքարելու փոխարեն՝ հրավիրեցինք ռուսական զորքերը եւ պետությունը վերացրեցինք: Փորձը ցույց է տալիս, որ այդպես է եղել նաեւ 1045թ., 428թ., 8 թվին:
– Բոլորի համար էլ զարմանալի էր, որ Լ.Տեր-Պետրոսյանի հետ միասին բավականին մեծ զանգված դուրս եկավ պայքարելու, իսկ դուք ասում եք, թե մեր ժողովուրդը ծով համբերություն ունի: Բայց տեսանք, որ այդ համբերության բաժակը լցվել էր: Իսկ այս անգամ հնարավոր է, որ ժողովուրդը վախենա հնարավոր բռնություններից:
– Չի վախենա, որովհետեւ մի ներքին ձայնով հասկանում է, որ սա բոլորի կործանումն է, եւ հասկանում է, որ ավելի լավ է՝ այս իշխանությունը փոխվի, քան երկիրը կործանվի: Ինչի՞ կործանել, կարելի է հանգիստ դուրս գալ այս իրավիճակից: