– Արմա՛ն, զրույցից առաջ դիտեցինք Ձեր որոշ աշխատանքներ: Հետաքրքիր է, որ մինչեւ մարտի 1-ի դեպքերն արդե՛ն անդրադարձել էիք Հյուսիսային պողոտայի թեմային` որպես անհնազանդություն արտահայտելու համար հարմար վայրի:
– Այն, ինչ տեսնում եմ կյանքում, գործերիս մեջ եմ պատկերում: Սակայն ինձ դուր եկավ Ձեր այն հարցը, որ տվեցիք հեռախոսով` արդյոք տարբերություն կա՞ այսօրվա արվեստի եւ Վերածնունդի դարաշրջանի արվեստի միջեւ` էպոխան արտահայտելու իմաստով: Կարող եմ ասել` ոչ մի տարբերություն չկա. ինչպես վերածնության շրջանի արվեստագետն էր կարողանում արտահայտել իր դարաշրջանը, այդպես էլ՝ այսօրվա արվեստագետը: Տեխնիկական հնարավորությունները ոչնչով չեն խանգարում արվեստագետին, նույնիսկ օգնում են: Օրինակ` ինձ: Ես օգտվում եմ ֆոտո, վիդեո նյութերից, որպեսզի կարողանամ արտահայտել այն զգացողությունը, որ ունեմ` կապված այն իրականության հետ, ուր ապրում եմ:
– Ժամանակակից տեխնիկայի միջոցները Ձեզ գուցեեւ օգնում են` ստեղծել հետաքրքիր աշխատանքներ, սակայն արդյո՞ք այդ միջոցների օգնությամբ ստեղծված արվեստն օգնում է մարդկանց` ավելի հեշտ ընկալել այն: Չե՞ք կարծում, որ, ասենք, Լեոնարդոյի «Խորհրդավոր ընթրիքը», որը ստեղծված է միայն ներկի ու վրձնի միջոցով, կարող է ավելի շատ ինֆորմացիա ու էմոցիա փոխանցել:
– Նոր տեխնոլոգիաներին անդրադառնում եմ այն ժամանակ, երբ ցանկանում եմ խոսքս ուղիղ հասկացնել մարդկանց: Հակառակը, եթե օգտագործում ես հին տեխնիկա, ուրեմն այնքան էլ ասելու բան չունես: Եթե արվեստասերը դիտում է Լեոնարդոյի կամ ավելի վաղ շրջանի արվեստագետների գործերը, ուրեմն ուզում է փախչել իրականությունից: Եվ ես, իբրեւ արվեստագետ, չպիտի խանգարեմ նրան` անել դա, որովհետեւ իրականությունից փախչելու ցանկությունը նույնպես իրականությունից դժգոհ լինելու արտահայտություն է: Այդ դժգոհությունը ես արտահայտում եմ իմ նկարների միջոցով, հանդիսատեսը` իմ նկարները չնայելու, փախուստի միջոցով: Ես դա ընկալում եմ:
– Ձեր աշխատանքների հիմնական մոտիվը, որքան հասկանում եմ, բողոքն է: Բողոք անճաշակության, քաղքենիության, նաեւ նախագահական ընտրությունների եւ մարտի 1-ի իրադարձությունների դեմ:
– Ունեմ աշխատանքներ` նվիրված այդ դեպքերին, Հյուսիսային պողոտային: Մենք գիտենք` ինչու են սարքում Հյուսիսային պողոտան: Որովհետեւ Թամանյանը նախագծել էր: Երբ ասում ենք՝ «Թամանյան», հասկանում ենք՝ սոցռեալիզմ, ստալինիզմ: Եվ այդ ստալինիզմն արտահայտվում է միայն ռուսահպատակությամբ: Եվ դա, որքան էլ տարօրինակ է, անկախ Հայաստանում ավելի ընդգծվեց. Սովետական Հայաստանում չկարողացան սարքել ռուսահպատակության այդ պողոտան, սարքեցին անկախության ժամանակ: Ես իմ նկարում հենց դա եմ պատկերել, եւ սովետական զինվորը շատ կարեւոր է Հյուսիսային պողոտայում: Այլ հարց կա իմ աշխատանքում` մերկությունը, նուդիզմը, որն արեւելյան դեսպոտիզմի հիմքն է: Մեզ մոտ միշտ կլինի ավտորիտարիզմ, քանի որ վախենում ենք մարմնից, հագուստի տակ ցանկանում ենք թաքցնել մարմնական ճշմարտությունը:
– Բայց այսօր Հյուսիսային պողոտան ծառայում է ոչ թե ռուսապաշտական գաղափարներին, այլ բողոքող, անհամաձայն հասարակությանը:
– Ո՛չ, ծառայում է: Դրա համար այնտեղ են պրոտեստ անում: Դա պրոտեստի տեղ է, ինչպես եւ Օպերայի շենքը: Հիշենք` Սովետի ժամանակ այն ինչի համար է սարքվել: Եվ 88-ին դա դարձավ բողոքի տեղ:
– Ինչի՞ համար է կառուցվել Օպերայի շենքը:
– Դա համագումարների պալատ էր, որի վրա պետք է լիներ Լենինի արձանը: Այսինքն` դրանք սիմվոլիկ տեղեր են, որոնք ժողովուրդն ինտուիտիվ ընտրում է:
– Բողոք արտահայտելու համար կարեւո՞ր է աշխարհագրական վայրը, թե՛ մարդը կարող է բողոքել երթուղային տաքսիում կամ Բանգլադեշո՛ւմ:
– Այո, ամեն մարդ արտահայտում է իր բողոքը տարբեր ձեւերով եւ տարբեր տեղերում: Բայց մենք հիմա խոսում ենք այն երեւույթի մասին, որն է՛ հանճարեղությունը: Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը հանճար է: Բոլոր մարդիկ իր միջոցով տեսնում են հայկական ոգեղենությունը:
– Դուք կարծում եք` Տեր-Պետրոսյանը հանճա՞ր է:
– Այո:
– Թույլ տվեք կասկածել. մինչ Ձեզ հետ զրույցը «հանճար» ասելով` հասկանում էի Նարեկացի, Բախ, Լեոնարդո, Մոցարտ, Դոստոեւսկի, Էյնշտեյն: Դուք Տեր-Պետրոսյանին դնում եք այս մարդկանց շարքո՞ւմ:
– Այդ նույն շարքի մեջ: Որովհետեւ այդ մարդը կարողանում է ամբողջ հայկական ոգեղենությունն արտահայտել: Նա մեր մշակույթի կրողն է: Ինքն ամենալավն է հասկանում, որ ազատությունը մեր մշակույթի ամենակարեւոր էլեմենտներից է: Խոսքը տեղաշարժվելու, խոսքի, առեւտուր անելու, ինքդ քո նման լինելու հնարավորության մասին է:
– Այն տպավորությունն է, թե Դուք 96-98 թվականներին Հայաստանում չեք եղել եւ ոչ մի տեղեկատվություն այդ շրջանի մասին չեք ունեցել: Այսինքն` որքանո՞վ է, ասենք, այդ շրջանում ազատ կամքի արտահայտությունը թույլատրելի եղել բոլորի եւ ոչ թե ընտրովի մարդկանց համար:
– Ես եղել եմ Հայաստանում: 96-ին ես ընտրել եմ Լ. Տեր-Պետրոսյանին: Ինձ համար Վազգեն Մանուկյանն անազատ ապրելու, ռուսահպատակության սիմվոլն է: Գեղամյան-մեղամյան չեմ ասում: Պայքարը եղել է ազատ, անկախ Հայաստան ունենալու կամ ռուսահպատակ լինելու միջեւ:
– Ազատության ձգտել` այլոց ազատությունը սահմանափակելու գնով, կարծում եք, ընդունելի՞ տարբերակ է:
– Նկատի ունեք 96 թվակա՞նը:
– Այո, նաեւ դա:
– Դուք ճի՞շտ եք համարում խորհրդարանի վրա հարձակվելը:
– Դո՛ւք նշեցիք, որ յուրաքանչյուր մարդ կամ հասարակական խումբ իր բողոքն արտահայտելու իրավունք ունի: Այսօր մարդիկ իրենց բողոքն արտահայտում են Հյուսիսային պողոտայում` զբոսնելով, մի քանի ամիս առաջ` խաղաղ հանրահավաքներով, 96-ին` «խորհրդարանի շենք» սիմվոլի վրա հարձակվելով…
– Ես չեմ հավատում, որ 96-ին ընտրությունները կեղծվել են:
– Նույն տրամաբանությամբ այսօրվա իշխանություններն էլ ասում են, որ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը լեգիտիմ նախագահներ են:
– Իսկ Դուք ի՞նչ եք անում դրա դեմ:
– Պարզապես չեմ հավատում:
– Եթե սիմվոլիկ իմաստով հասկանանք` ի՜նչ է անում այսօրվա իշխանությունը… Նա վերականգնում է Սովետական Միությունը, ցեխավիկական, լյումպեն մշակույթը: Տեր-Պետրոսյանն այդ լյումպեն մշակույթի կրողը չէ: Հակառակը, նա իսկական, հայկական հոգեւոր մշակույթի կրողն է:
– Արվեստագետները, որպես կանոն, ընդգծված հիացմունք որեւէ քաղաքական գործչի հանդեպ չեն ունենում: Նրանք անընդհատ բողոքող, անընդհատ փնտրող մարդիկ են: Եթե արվեստագետը հիացած է իր ժամանակակից որեւէ քաղաքական գործչով, ապա նրա ստեղծագործությունների մոտիվը պետք է լինի ոչ թե իսկական արվեստը, այլ ձոնը` տվյալ գործչին: Հետաքրքիր է, Դուք, որ այդքան համակրում եք Լ. Տեր-Պետրոսյանին, ի՞նչ կարգի աշխատանքներ էիք ստեղծում այն տարիներին, երբ իշխանության ղեկին նա էր:
– Սովետականության դեմ, ցեխավիկության դեմ: Ես միշտ նույն բանի դեմ եմ բողոքում:
– Բայց այդ տրամաբանությամբ` երկրի ղեկավարի անձն արդեն անկարեւոր է դառնում: Այդ ցեխավիկությունը կար Տեր-Պետրոսյանի օրոք, կար Քոչարյանի օրոք եւ այսօր էլ ծաղկում է:
– Պայքար է: Մարդը, որ պրեզիդենտ է, միանգամից փոխո՞ւմ է երկիրը: Բոլորն էլ խոստանում են պայքարել գավառականության, ռուսահպատակության դեմ, բայց ո՞վ կկարողանա դա անել: Եվ հետո, ասում եք` արվեստագետները չեն հիանում քաղաքական գործիչներով: Բա այդ արձաններն ովքե՞ր են դնում: Դուք չե՞ք նկատում այդ արձանները:
– Ես նկատում եմ Առնո Բաբաջանյանի, Լեոնիդ Ենգիբարյանի, Սարյանի, Սասունցի Դավթի արձանները:
– Իսկ Մյասնիկյանի արձա՞նը:
– Մյասնիկյանի արձանը, ասեմ անկեղծորեն, չի ընկալվում որպես մշակույթի նմուշ, քանի որ Մյասնիկյանի անձը թեեւ դրական, սակայն խորհրդային տարիների հետ կապված խորհրդանիշ է: Քաղաքական գործիչների արձանները, եթե նրանք Նապոլեոնի, դը Գոլի մասշտաբի գործիչներ չեն, այլ 50 տարվա «վաղեմության» կամ ողջուառողջ քաղաքական գործիչներ, չեն ընկալվում: Թերեւս մի քանի դար պիտի անցնի տվյալ քաղաքական գործչի ծնունդից, որ նրա արձանն էլ ընկալվի որպես արվեստի գործ:
– Բա ինչպե՞ս եք ինձ Վերածննդի մասին հարց տալիս:
– Վերածննդի ժամանակ, որքան իմ գիտելիքներն են թույլ տալիս եզրակացնել, հիմնական թեմատիկան մարդն էր եւ աստվածաշնչային սյուժեները:
– Եվ ժամանակի առաջատար քաղաքական գործիչները: Լեոնարդոն, Միքելանջելոն խոշոր անհատականություններ էին: Չմոռանանք, որ մինչեւ այդ երկուսը, գումարած Ռաֆայելը, կերպարվեստը համարվել է արհեստ: Նրանց շնորհիվ է, որ այն դարձավ արվեստ, հավասարվեց երաժշտությանը, պոեզիային: Ուրեմն դրանք սովորական մարդիկ չէին…
– Այո, այդ մարդկանց մենք գնահատում ենք որպես հանճարի, եւ նրանց կողքին Դուք դնում եք Տեր-Պետրոսյանին: Սա ասում եմ` նպատակ չունենալով նսեմացնել նրա արժանիքները:
– Չկա՞ն քաղաքական գործիչ հանճարներ:
– Քաղաքական գործչի հանճարը նրա կենդանության օրոք դժվար է գնահատել, եթե նա, ասենք, Մակեդոնացի կամ Հուլիոս Կեսար չէ: Դուք Տեր-Պետրոսյանին քաղաքական ո՞ր գործիչների շարքին եք դասում:
– Ես նրան դնում եմ Վացլավ Հավելի, ով նույնպես հանճարեղ է, Ելցինի կողքին: Այսինքն` Ելցինի օրոք Ռուսաստանն ունեցել է ազատ մտածողության մի շրջան:
Ինչո՞ւ ենք գործածում «հանճար» բառը: Դա նշանակում է, որ շատերն են մտածում այդ բանը, բայց այս մեկն ավելի լավ է ձեւակերպում, ուզում ես նրա ասածներն անգիր անել: Բոլորն էլ կարող են ստեղծագործել, կարող են ներկ ու կտավ գնել, նկարել, բայց հետո կանգնում եք Սարյանի նկարի առաջ ու ուզում եք նկարել հենց այնպես, ինչպես Սարյանը:
– Իսկ երբեւէ ցանկություն ունեցե՞լ եք կրկնօրինակել Մալեւիչի «Սեւ քառակուսին»:
– Ոչ, բայց բարձր եմ գնահատում Մալեւիչին. նա նույնպես հանճար է:
– Թեեւ զրույցի թեմայից շեղվում եմ, սակայն «օգտագործենք» Ձեր գիտելիքները` «Սեւ քառակուսին», ի վերջո, արվեստի գո՞րծ է:
– Այո: Եթե շատ խոշորացնեք լատինական վերջակետը, ինքն, ի վերջո, սեւ քառակուսի է դառնում: Այդ նկարը մտահղացված է որպես նոր արվեստի սկիզբ, վերջակետ դասակարգային արվեստին եւ անդասակարգ հասարակության արվեստի սկիզբ: Մեր հասարակարգը սպառողական հասարակարգ է, որը ենթադրում է ոչ հոգեւոր մի իրավիճակ, որից պետք է ազատվել: Այո, սուպերմարկետները հարմար են, բայց դա չպետք է լինի հոգեւորի հաշվին:
– Հոգեւոր դաշտում գործում են մեր եկեղեցին, հոգեւորականները: Դուք նրանցից գոհ չե՞ք:
– Մեր եկեղեցին ոչինչ չի անում, որպեսզի ազատվի Ստալինի ժամանակ նրան վերապահված դերից:
– Ի՞նչ նկատի ունեք:
– Ինչ տեսնում ենք: Ես կուզեի, որ մեր եկեղեցին դուրս գար իրեն հատկացված ոչ պատվաբեր դերից: Բայց դա իր գործն է:
– Այնպես եք ասում` «դա իր գործն է», որ ստիպված եմ հետաքրքրվել` Դուք Հայ Առաքելական եկեղեցու անդամ չե՞ք:
– Ես աթեիստ եմ: Եվ, եթե կուզեք, աթեիզմն ավելի հոգեւոր է: Աթեիստը, ի հեճուկս բոլոր ապացույցների, միեւնույն է, հավատում է մարդու ոգեղենությանը: Իսկ հավատացյալներն` առանց դրախտում հայտնվելու խոստման, չեն հավատում: Աթեիստը հավատում է առանց շահի: