Ֆիլմի վերնագիրն արդեն մտածել էի։ Ընդհանրապես վերնագիրն ամենակարեւորն է՝
դրանից է սկսվում ընթերցողի, դիտողի, ունկնդրի նախատրամադրվածությունը։
Մտածում էի այսպես էլ կոչել՝ «Հպարտության հոգսը»։ Ֆիլմն անգլերեն պիտի
թարգմանվեր, չգիտեմ՝ անգլերենով ո՞նց կհնչեր, բայց հայերենով, կարծես, վատ
չէր։ Եթե մեր հաղթանակներով հպարտանում ենք, պետք է նաեւ դրա հոգսը զգանք,
իսկ եթե հոգսը չենք զգում, հպարտությունը դառնում է սնապարծություն կամ,
ինչպես ժողովուրդն է ասում, «լոպազություն»։
Պատվիրատուն ուզում էր, որ ֆիլմը չլինի շատ սրտաճմլիկ, բայց նաեւ ուզում
էր, որ լինի հուզառատ։ -Մարդու մը սթորին ամենեն կարեւորն է՝ ի՞նչ եղավ,
ինչպե՞ս եղավ, ի՞նչ է այսօր վիճակնին,- հեռախոսով ասում էր նյույորքցի
պատվիրատուն, ով սենտիմենտալ մի բարերար էր գտել ու փորձում էր համոզել
նրան՝ օգնել զոհված ազատամարտիկների ընտանիքներին։
Առաջին նկարահանումը ժամը երկուսին էր, ու ես առավոտից պատրաստվում էի
ոչնչացման։ Սրճարանի մեծ պատուհանի մոտ նստած նայում էի քաղաքին, եւ
անցնող մարդիկ, որ անտարբեր քայլում էին, չունեին ոչ հպարտության, ոչ էլ,
առավել եւս, հոգսի զգացողություն։ Արտասահմանյան մեծածավալ ավտոներ էին
անցնում, որոնց տերերը գուցե ինչ-որ գեներալներ էին, նախկին դաշտային
հրամանատարներ, հանրապետության բյուջեի ու միջազգային վարկերի հետ առնչվող
մարդիկ։ Քաղաքի մեծ պատկերի դեմ նստած ես պատրաստվում էի ոչնչացման, քանի
որ մարդու մը սթորին էր ամենեն կարեւորը եւ ոչ թե մարդն ինքնին։
Առաջին հերոսը սեփական արժանապատվությունը գիտակցող այրի էր։ Տունը
բավական բարվոք վիճակում էր, ինքն էլ՝ իմանալով նկարահանման մասին,
հետեւել էր իրեն՝ հարդարել մազերը, հագել իր ունեցած թերեւս միակ
ներկայանալի զգեստը, որը հաստատ էժան տոնավաճառից էր գնված, բայց նորաձեւ
էր ու գեղեցիկ։ Մի խոսքով, իր պատրաստություններով ազատամարտիկի այրին
փչացրել էր պատվիրատուի պահանջած էքսփրեշընը։ Ավելին՝ խոսում էր շատ
հավասարակշռված, առանց զեղումների, առանց անտեսված լինելու բողոքի։
Երեխաներն էլ բավական գեղեցիկ էին հագնված։ Այրի կինն ասում էր, որ
պետությունն ու տարբեր կազմակերպությունները ոչինչ չեն անում իրենց համար,
բայց, կարծես, սպասելիքներ էլ չուներ։ -Ո՞վ պիտի անի կամ ինչո՞ւ,- ասաց,
երբ անջատեցինք տեսախցիկը,- պատերազմն ավարտվում է, ամեն ինչ մոռացվում։
Զոհված ազատամարտիկի տասներորդցի դուստրն էլ, ով պատրաստվում էր բժշկական
համալսարան ընդունվել, կեղծ հայրենասիրություն խաղացողներից չէր։ Նա ասում
էր. «Լավ կլիներ, որ հայրս մեզ հետ մնար»։ Իսկ հետմահու տրված շքանշաններն
ու մեդալները չէին արդարացնում կամավոր ռազմաճակատ մեկնած մարտիկի
բացակայությունը։ Ի պատասխան՝ «Որքա՞ն է Ձեր ընտանիքի ամսական բյուջեն»
հարցին, սեփական արժանապատվությունը գիտակցող այրին քմծիծաղ տվեց։ Դա
նշանակում էր եկամուտների եւ անհրաժեշտ ծախսերի այնպիսի
անհավասարակշռություն, որ մարդու մը սթորին՝ իր բոլոր մանրամասներով եւ
հուզական շեշտադրումներով, ոչինչ չէր կարող անել։
Մեր երկրորդ հերոսը՝ սայլակին գամված վիրավոր ազատամարտիկը, չորս երեխա
ուներ։ Նա զինվորական կոմուֆլյաժ էր հագել, սափրվել ու սպասում էր
նկարահանման։ Դիրքը հարմար չէ։ Ուզում էինք փոխել, որովհետեւ պատուհանից
մեջքին ընկնող լույսը սեւացնում էր դեմքը։ Մեկսենյականոց բնակարանում,
որտեղ ապրում էին վեց հոգով, ուրիշ ազատ տեղ չկար, պետք էր մահճակալներն
ու պահարանը դուրս բերել, ինչն անհնար էր։ Մի քիչ թեքելով, արհեստական
լուսավորություն տալով, մի կերպ արեցինք մեր գործը։ Երկրորդ հերոսը մեր
բոլոր հարցերին պատասխանում էր ուրիշներից օրինակներ բերելով։ -Ես ի՞նչ,
ես ոչինչ, բայց մեր վաշտի Գագոն, որ տուբերկուլյոզ ունի, ոչ կարա բուժվի,
ոչ էլ փող ունի, որ իրա սննդին նայի։ Իր մասին երկրորդ հերոսն ասում էր,
թե պետությունն իրեն երեքսենյականոց էր տվել իններորդ հարկում, բայց ինքն
իմանալով, որ առաջին հարկի այդ բնակարանում ապրող չկա, եկել ու գրավել էր
առաջին հարկի միսենյականոցը։ Հետո քաղաքապետարանը հասկացել էր, որ
սայլակավոր մարդը չէր կարող ամեն օր իններորդ հարկ բարձրանալ, եւ
օրինականացրել էր բռնազավթումը։ Հասկացել էր, բայց սենյակների թվի
տարբերության հարցը չէր լուծել։ Նրա չորս երեխաներից երկուսն էին դպրոց
գնում, մյուսները դեռ փոքր էին, եւ վիրավոր ազատամարտիկը սարսափում էր
դպրոցական չորս երեխա ունենալու մտքից։
Հաջորդ բնակարանը, որ մտանք, չուներ հատակ, իսկ պատերը բետոնից էին՝
հորդառատ անձրեւներն ամեն անգամ ողողում էին առաջին հարկում գտնվող այս
բնակարանը։ Զոհվածի տուն էր։ Այրին պատմում էր. «Ոխն իրա սրտում էր, ասում
էր՝ պիտի գնամ, ու գնում էր ու մի անգամ էլ գերի ընկավ, ու այրված դիակը
մեզ տվեցին»։ Հինգ երեխաներից երեքն էին տանը, երկուսն ինչ-որ
գիշերօթիկում էին սովորում։ Այդքան նիհար երեխաներ ես միայն World Press
Photo-ի ցուցահանդեսի աֆրիկյան թեմաներում էի տեսել։ Երեխաները չուզեցին
նկարվել, խոսել նույնպես չցանկացան։ Բետոնե պատից կախված էր ազատամարտիկի
նկարը, ում ժպտուն աչքերին նայելիս՝ չէիր ասի, թե ոխ կա սրտում, բայց կինն
ասում էր, թե թուրքերը սպանել են իրա պապին, ու ինքն էդ ոխն էր ուզում
հանել։ -Ով ինչքան կարում ա, օգնում ա, ու մենք շնորհակալ ենք,- ասում էր
ազատամարտիկի սեւազգեստ այրին,- թե շատ կարենային, շատ կօգնեին։
Երրորդ նկարահանումից հետո ակնհայտ էր, որ ֆիլմը չի ստացվում։
Համենայնդեպս, չէր ստացվում այն, ինչ կուզեր տեսնել պատվիրատուն։ Իսկ
պատվիրատուն հյումըն սթորի էր ուզում, մարդկային պատմություն, որ
կարեկցանք առաջացներ եւ ոչ թե զարմանք, որ խղճմտանք առաջացներ, բայց ոչ
տարակուսանք։ Նյու Յորքում նստած այդ բարերարը, ով այս ֆիլմի գուցե միակ
դիտողն էր լինելու, ազդվելու եւ հուզվելու փոխարեն՝ պիտի հազար ու մի հարց
տար, թե ինչո՞ւ հպարտ չէր առաջին ազատամարտիկի դուստրը, թե ինչո՞ւ էին
սայլակավոր հաշմանդամին բնակարան տվել իններորդ հարկում, թե ինչո՞ւ էր նա
վախենում դպրոցական երեխաների թվի կրկնապատկումից, կամ այդ ի՞նչ բնակարան
է, որ անձրեւներն անընդհատ ողողում են, կամ ինչի՞ համար էր շնորհակալ
ազատամարտիկի այրին, եթե այդ պայմաններում է ապրում, եւ նման հազար ու մի
հարց, որոնց մեր պատվիրատուն դժվար թե կարողանար պատասխանել։
Պատվիրատուն ամեն իրիկուն հեռաձայնում էր՝ ի՞նչ կա։
– Երեւի կստացվի,- հանգստացնում էի ես։ -Վերնագիրն արդեն մտածել եմ՝ «Հպարտության հոգսը», վատ չէ, կարծում եմ։
– Քիչ մը բարդ է հասկնալու համար, բայց կարծես վատ չէ,- ասում էր
պատվիրատուն։ Ու հարցնում էր այրի կանանց, անհայր երեխաների,
առողջությունը կորցրած զինվորների մասին ու ամեն անգամ խոսելիս հիշեցնում,
թե մարդու մը սթորին է ամենեն կարեւորը։
