– Պարոն Խզմալյան, ընդունված է հասարակությունը բաժանել երկու մասերի` Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի եւ Սերժ Սարգսյանի համակիրների: Դուք եւս հակված եք կարծել, որ այլ համակրություններ ունեցող մարդիկ հասարակությունում չկա՞ն:
– Մենք միաբջիջ մարդիկ չենք, որ բաժանվենք երկու մասի: Ես ինքս չեմ պատկանում ո՛չ մեկ, ո՛չ մյուս ճամբարին: Բայց վերջին ամիսներին պարբերաբար կրկնել եմ` եթե ինչ-որ մեկը հավակնություն ունի արվեստով զբաղվել, ապա նա պարտավոր է լինել նրանց կողքին, ում իրավունքները ոտնահարում են, ում սպանում են, նվաստացնում, որովհետեւ արվեստի հիմնական խնդիրներից մեկը քաղաքակրթության ընթացքում ձեւավորվել է որպես կարեկցանքի եւ ինչ-որ մեկի համար ցավ զգալու ունակություն: Հայերիս մեջ դա ստացել է մի եզակի լեզվամտածողական արտահայտություն` «ցավդ տանեմ»:
– Արվեստագետը մարդկանց կարեկցում է ուղղակի՞, թե՞ հումանիստական էմոցիաներն անհրաժեշտ են արվեստի գործ ստեղծելու համար: Պատմության մեջ եղել են շատ արվեստագետներ, որոնք իշխանությունների կողքին են եղել, օրինակ` Գյոթեն, սակայն դա նրան չի խանգարել ստեղծել, ասենք, «Ֆաուստը»:
– Կարծում եմ, Ձեր օրինակն այնքան էլ համոզիչ չէ, որովհետեւ Գյոթեն երբեք բռնապետության կողմից չի եղել: Բանաստեղծը կարող էր պաշտոն ստանալ արքունիքում, բայց նա իր ներկայությամբ միայն ավելի ազնվացնում էր իշխանություններին, նրանց ավելի մարդկային էր դարձնում: Երբ արվեստագետը փորձում էր ինքը դառնալ մարդակեր, նա վերանում էր որպես արվեստագետ: Հայտնի է, որ Հիտլերն, օրինակ, սկսել էր որպես նկարիչ: Բայց մենք նրան որպես նկարիչ չենք ճանաչում:
– Գտնում եք, որ իշխանությունների կողմից պաշտոններ ընդունող կամ նրանց պաշտպանող արվեստագետները ազնվացնո՞ւմ են իշխանություններին: Օրինակ` մեր այն արվեստագետները, ովքեր իշխանությունների կողքին են կյանքի բոլոր պարագաներում, ազնվացնո՞ւմ են իշխանություններին:
– Ես չեմ ճանաչում արվեստագետների, ովքեր իշխանության կողմից են:
– Դուք չե՞ք ճանաչում Ռազմիկ Դավոյանին, Զորի Բալայանին…
– Ես նման արվեստագետների, կրկնում եմ, չեմ ճանաչում: Դուք կարող եք անուններ ասել. ինձ այդ անունները ոչինչ չեն ասում: Եթե նույն անունը կրող մարդն անցնում է մարդասպանների կամ քրեականների կողմը, ես տվյալ դեպքում նկատի չունեմ միայն իշխանավորներին, նա փոխում է իր կարգավիճակը, անունը: Սա չի նշանակում, որ արվեստագետն անպայման սպիտակ ձեռնոցներով, սպիտակ ֆրակով է: Իմ սիրած արվեստագետներից մեկը` Ֆրանսուա Վիյոնը, գող-ավազակ էր: Իմ մտերիմ ընկեր Ռուբեն Հախվերդյանը երբեք սպիտակ ձեռնոց չի հագել, եւ իր խոսքը բավական սուր է ու շատերի համար տհաճ, բայց երբ պահը հասավ, նա եղավ մեր կողքին, երբ մենք փորձեցինք իշխանություններին մեր, մեղմ ասած, անհանգստությունը, անհամաձայնությունը հայտնել: Եվ նա ստորագրեց մի նամակ, որ մենք գրեցինք մարտի մեկի սպանություններից ընդամենը մի քանի օր հետո:
– Դուք գրեցիք մի քանի բաց նամակ: Նման նամակները ենթադրում են միայն դիրքորոշո՞ւմ, թե՞ նաեւ գործողություն, եթե նամակը մնա անարձագանք:
– Մեր վերջին նամակից երկու օր անց մի նկարչի, ի պաշտպանություն որի էինք գրել նամակը, բանտից ազատ են արձակել (խոսքը նկարիչ Տիգրան Բաղդասարյանի մասին է.- Լ.Ա.): Ասացին, որ փոխել են նրա խափանման միջոցը: Եթե գոնե մեկ մարդու մեկ օրով կարելի է բանտից հանել, դրա համար կարելի է եւ նամակներ գրել:
– Իրո՞ք կարծում եք, որ այն մարդկանց, ում խափանման միջոց կալանքը փոխարինել են չբացակայելու մասին ստորագրությամբ կամ գրավով, ազատ են արձակել հասարակության ճնշման, նամակների շնորհիվ: Չե՞ք կարծում, որ այդ սիրալիրությունների հասցեատերը միջազգային կառույցներն են:
– Իհարկե: Դա պատահականություն էր: Իրենք ամեն երեկո ղուշ-գիր են գցում` ում ազատել, եւ մեր նամակը համընկավ դրա հետ. դա մեզ համար հաճելի զուգադիպություն էր ընդամենը: Սա չի նշանակում, որ քամին փչում է, հետեւաբար տերեւները շարժվում են: Գուցե ճիշտ հակառակը` տերեւները շարժվում են, հետեւաբար քամի՞ է առաջանում: Ես գիտեմ մի բան. իմ սիրած ռեժիսորներից մեկը` Բերտոլդ Բրեխտը նման իրավիճակում ասել էր. «Մեր ժամանակներում ծաղիկների մասին խոսելը հանցագործություն է, որովհետեւ այդ խոսակցության մեջ թաղված է լռությունը մարդասպանների մասին»: Այնպես որ, մինչեւ այս կատարվող անարդարություններն այսպես թե այնպես լուծում չստանան, ես ուրիշ ոչ մի բանի մասին չեմ կարող լուրջ խոսել եւ չեմ կարող հոգեպես հանգիստ լինել:
– Ի՞նչ եք կարծում, ո՞րն է այն պատճառը, որը մարդուն ստիպում է նվաստացնել, ծեծել, սպանել իր նմանին:
– Ես շատ մեծ եւ խոր կարեկցանք եմ զգում այն մարդկանց հանդեպ, ովքեր կարող են նվաստացնել, ծեծել իրենց նմանին: Կարծում եմ, որ նրանք շատ վատ են քնում, եւ կարծում եմ, որ իրենք շատ դժբախտ են:
– Դուք այդպես եք կարծում` դատելով նրանց աչքերի տակ հայտնված այտուցների՞ց:
– Այն, ինչ լսում եմ, տեսնում եմ, ինձ դրդում է այն մտքին, որ մենք պետք է նրանց օգնենք: Պետք է բարձրացնել նրանց աշխատավարձը, բազմապատկել թիկնապահների քանակը: Ես հոգեբանական եւ նյութական աջակցություն եմ մաղթում այդ մարդկանց: Այն արտոնությունները, որոնք ունեն իրենք, բավարար չեն. պետք է կրկնապատկել:
– Դուք սարկազմով մաղթեցիք նրանց կրկնակի երջանկություն եւ առողջություն, սակայն ստացվում է, որ մարդկանց մի մեծ, շատ մեծ խումբ ունի իրոք լուրջ խնդիրներ բարոյականության հետ:
– Մարտի մեկից հետո կալանավորվածներից մեկը պատմում էր, որ ինքը ցնցված է` տեսնելով, որ բանտի ներսում եւ համապատասխան հիմնարկներում եւս տիրում է շատ ծանր մթնոլորտ: Քննիչների մի մասը չի ցանկանում զբաղվել դրանով, ոստիկանների մի մասն ամաչում է, մի մասը հրաժարվում է հրամանները կատարել, գաղտնի ներողություն են խնդրում կալանավորվածներից: Անգամ քրեական հանցագործներն են քաղաքացիական խիզախություն հանդես բերում, իրենց համերաշխությունը հայտնում: Իրականում կյանքը շատ ավելի բարդ է: Եվ ես չեմ փորձում սարկազմով խոսել դրա մասին: Կարծում եմ, դա մի հոգեբանական, արվեստաբանական խնդիր է, որ նույնպես պետք է լուծել: Օրինակ` ինչպես է ապրում մարդը, որը ստիպված է, կամ որին ստիպել են դառնալ մարդկանց անեծքների թիրախ։
– Ըստ Ձեզ` դա սեփակա՞ն ընտրություն է, թե՞ պարտադրված քայլ:
– Կարծում եմ, այն, ինչ մենք անում ենք, մեր ընտրությունն է: Մենք ոչ միայն չորս տարին մեկ նախագահ ենք ընտրում, այլ մենք ամեն օր ընտրում ենք` թքե՞լ փողոցում, թե՞ չթքել: Խաբե՞լ մարդուն, թե՞ չխաբել:
– Այսօր քննարկվում է քաղաքական երկխոսության անհրաժեշտությունը: Ի՞նչ եք կարծում, այդ երկխոսությունը որքանո՞վ մեխանիկական չի լինի:
– Երկխոսությունը նպատակ է եւ անգամ՝ ո՛չ միջոց: Դա նորմալ կյանքի միակ ձեւն է: Եվ քանի որ ժամանակակից աշխարհում նորմալ կյանքը շատ հազվադեպ բան է մեր ընտանիքներում, դպրոցներում, գիտության եւ մշակույթի ոլորտում, մենք ապրում ենք մենախոսությունների աշխարհում. յուրաքանչյուրս անհատ ենք եւ ունենք ասելիք, որն էլ շտապում ենք ասել: Օրինակ` երբ մարդը սիրահարված է, ես համարում եմ դա կյանքի այն քիչ նորմալ դրսեւորումներից մեկը: Սերը երկխոսություն է, որովհետեւ, երբ մենք սիրահարված ենք, կարեւորում ենք մեր դիմացինին: Անում ենք այնպես, որ նրա վրա տպավորություն թողնենք, իր հետ քնքուշ վարվենք, շոյենք եւ հակառակը: Նույնը ակնկալում ենք կյանքի բոլոր դրսեւորումներում:
– Քաղաքականության մեջ երկխոսությունը ցանկալի է պակաս քնքշություններով` ասենք, առանց շոյելու:
– Իհարկե, առանց շոյանքների: Եթե ցանկանում ենք պետություն կառուցել, պետք է երկխոսություն. մենախոսություններով կարելի է կառուցել միապետություն, ուր կլինեն մենակյացներ, որոնք կմտնեն իրենց խցերն ու կերկրպագեն իրենց Աստծուն կամ սատանային: Եթե մենք ուզում ենք ունենալ պետություն, ապագա, պարտավոր ենք գնալ երկխոսության: Բայց դրա նշույլները չեն երեւում:
– Ի՞նչ եք կարծում, գործողությունների տրամաբանությունը պայմանավորվա՞ծ է նրանով, որ շատերը երբեւէ չեն փորձում փնտրել տրիվիալ թվացող, սակայն ոչ անկարեւոր հարցերի պատասխաններ` ի՞նչ առաքելություն ունի մարդը կյանքում, ի՞նչ է կյանքը, եւ այլն: Դուք ունե՞ք այս հարցերի պատասխանները Ձեզ համար:
– Կարծում եմ` կյանքի իմաստը կյանքն է: Կյանքի շարունակությունը: Դա մեծագույն շնորհ եւ նպատակ է` շարունակել ինքդ քեզ, կյանքի ֆենոմենը: Մարդկանց մեջ այլ է` մարդիկ այլ կենդանիներից տարբերվում են նրանով, որ գիտակցում են իրենց մահկանացու լինելը: Այդ պատճառով մենք ստեղծում ենք արվեստ, որ պատրանքների վահանի տակ թաքնվենք մահվան վախից: Սա գլխավոր նպատակը չէ, սակայն գլխավորներից մեկն է: Կարծում եմ, որ մարդը պարտավոր է կայանալ, անել այն, ինչի համար ծնվել է: Յուրաքանչյուրս ունենք մեր առաքելությունը, որը գտնելն այդքան էլ հեշտ չէ: Ողբերգություն է, երբ մարդը չի կայանում: Օրինակ` ծնվել, որպեսզի կյանքն անցկացնես որպես հարկային տեսո՞ւչ կամ …
– Ասենք, բանտապահ, մսագործ` սպանդանոցում…
– Չէ, բանտապահի դեպքում համաձայն չեմ: Բանտում էլ, եթե կան մարդասպաններ, ինչ-որ մեկը պետք է նրանց բանտարկի, որ մեր երեխաները հանգիստ քայլեն փողոցով: Ողբերգությունը սկսվում է այն պահին, երբ նա շատ լավ գիտակցում է, որ կարգին մարդիկ գտնվում են բանտում, իսկ մարդասպանները` դրսում: Այդ պահին բանտապահը երեւի ապրում է փոքրիկ ներքին ողբերգություն:
– Քիչ առաջ տվեցիք Աստծո եւ սատանայի անունը: Թեեւ թերթի ժանրը, բարեբախտաբար, անձնական հարցեր չի ենթադրում, բայց, այնուամենայնիվ, գիտեմ, որ Դուք մկրտված եք, սակայն որոշակի վերապահությամբ եք ընդունում քրիստոնեությունը:
– Ես չեմ պատասխանում կրոնի հետ կապված հարցերին, քանի որ, ինչպես ամուսնական հավատարմությունը, այնպես էլ հավատի թեման հրապարակային քննարկման ենթակա չեն:
– Պարզապես հետաքրքիր է, թե քրիստոնեության մեջ ինչը կարող է չբավարարել մարդուն, ստիպել, որ նա կատարի ընտրություն ոչ հօգուտ քրիստոնեության:
– Կարող եմ նշել մի գիրք, որը Հայաստանում վերջին տասնամյակում տպագրված ամենակարեւոր գրքերից մեկն է`«Մեզ անհայտ Վարդանանց պատերազմը», որը շատ լուրջ գործ է, ուր մեծ ցավով վերլուծվում է մեր ազգային առասպելներից մեկը` Ավարայրի ճակատամարտը: Եվ գրքի հեղինակը, որի հետ ես պատիվ չունեմ ծանոթ լինել, բայց հույս ունեմ ծանոթանալ, շատ համոզիչ ապացուցում է, որ 451 թվականին Տղմուտ գետի ափին տեղի է ունեցել քաղաքացիական պատերազմ եւ հեղաշրջում, որի ընթացքում Հայաստանյայց եկեղեցին չխնայեց ոչ մի ջանք` տապալելու հայոց թագավորությունը: Եվ դա իշխանության կռիվ էր. իրենք ձգտում էին ինքնուրույն ղեկավարել ազգը, որպեսզի կատարեն դատավորի, հարկահավաքի դերը: Այսինքն` ինչպես միշտ, աստառը նյութականն էր: Արդյունքում մենք ստացանք ողբերգական ինքնագիտակցության տեսակը, որը մեզ ուղղորդեց 15 դար եւ որը մեզ բերեց 15 թվի ցեղասպանության:
– Կարծում եք, ցեղասպանության արմատները 301 թվին քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն հռչակե՞լն էր:
– Ոչ, ես դա չեմ ասել, եւ դա չի ասել նաեւ հեղինակը, որովհետեւ քրիստոնեությունը համաշխարհային կրոն է, եւ տեսնում ենք, որ հիմնականում ազատ պետությունները եւ դրանց քաղաքացիները ապրում են քրիստոնեական երկրներում, այսինքն` դա քրիստոնեության մեղքը չէր: Դա մեր եպիսկոպոսական դասի, իշխանատենչ հոգեւորականների մեղքն էր:
– Բայց քրիստոնեության մասին դատել, ասենք, հոգեւորականների վարքով, ինկվիզիցիայի շրջանով կամ խաչակրաց արշավանքներով, ճիշտ ելակետ չէ:
– Համաձայն եմ, սակայն ես Աստծո հետ առնչվելու համար եկեղեցու կարիքը չունեմ: Չնայած որ բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիները հիմքում ընդունում են առաքյալներից մեկի պնդումը, թե եկեղեցուց դուրս փրկություն չկա: Անձամբ ես համաձայն չեմ այդ պնդմանը: Բայց այս դեպքում խոսում ենք քրիստոնեության` մեր ազգային ընկալման մասին, որը ունեցավ ողբերգական հետեւանքներ: Կա տեսակետ, որ մահմեդականությունը բողոքական քրիստոնեության ձեւ է, որովհետեւ ընթերցելով Ղուրանը` քրիստոնյան կապշի, որ Ղուրանն Աստվածաշնչի մի փոքր աղավաղված կամ վերաձեւված տարբերակն է: Այնտեղ կան Ադամն ու Եվան, կա Մովսեսը:
– Ղուրանում կան Հին Կտակարանի «պերսոնաժները»:
– Սակայն կա նաեւ Հիսուսը` Իսա անունով:
– Ղուրանում, մահմեդականների համար` առհասարակ, Հիսուս Քրիստոսը միայն մարգարեներից մեկն է: Պարոն Խզմալյան, գիտեմ, որ Դուք, այդուհանդերձ, եկեղեցի գնում եք:
– Գերադասում եմ այն եկեղեցիները, որոնք չեն գործում: Որտեղ չկան հոգեւորականներ: Ես երջանկություն ունեմ ճանաչելու ընդամենը մի քանի եկեղեցականների, որոնք հավատացյալ են եւ որոնք վարակում են մարդկանց իրենց հավատով: Սակայն գիտեմ նաեւ շատ ու շատ ուրիշների: Կարծում եմ` Դուք էլ գիտեք: