Ես շատ եմ սիրում Հայաստանը: Սիրում եմ Հայաստանի քարը: Ինձ համար քարը սրբություն է: Սիրում եմ Հայաստանի քարը, ծառը, արեւը, մարդուն:
Վիլյամ Սարոյան
Իրոք, Վիլյամ Սարոյանը սիրահարված էր այս աշխարհին, մեր աշխարհին, Հայոց աշխարհին: Նրա վերջին իղձն էր՝ արժանանալ մայր հողին: Նա հարստացրեց Պանթեոնը. ննջեց Կոմիտասի, Խաչատրյանի, Շիրվանզադեի, Իսահակյանի, Թումանյանի, Սարյանի, Ներսիսյանի, Փափազյանի, Աճեմյանի կողքին: Վիլյամ Սարոյանը պատկանում է 20-րդ դարի ամերիկյան գրականության այն փայլուն համաստեղությանը, որ հայտնի է Ֆոլքների, Հեմինգուեյի, Սթայնբեքի անուններով: Դեռեւս կես դար առաջ, երբ ԱՄՆ-ում նրա գրքերը թարգմանվում էին աշխարհի շատ լեզուներով, նրա թատերգությունները ներկայացվում էին աշխարհի հայտնի բեմերում: «Մարդկային կատակերգություն» վիպակն ամերիկյան համալսարաններում նույնիսկ ուսումնասիրվում էր որպես անգլերեն լեզվի գեղեցկության դասական օրինակ: Սարոյան-գրողն այսպես է բնութագրում իրեն. «Թեեւ անգլերեն եմ գրում եւ, հակառակ նրան, որ ծնունդով ամերիկացի եմ, ես ինքս ինձ հայ գրող եմ նկատում: Գործածած բառերս՝ անգլերեն են: Միջավայրը, որ նկարագրում եմ՝ ամերիկյան: Բայց ոգին, որ թելադրում է ինձ գրել՝ հայ է: Եվ ես սիրում եմ խորապես հայ գրողների մեծ ընտանիքին պատկանելու պատիվը»:
Սարոյանի հերոսներն աշխարհին բերեցին բարություն եւ գութ: Նրա հերոսները, որոնցից յուրաքանչյուրի մեջ կա ինքը՝ հայն ու հայ գրողը՝ բարության վկաներ եղան մեր ժողովրդի համար:
Նա գրել եւ հրատարակել է հիսունից ավելի գիրք՝ վեպեր, վիպակներ, պատմվածքներ, թատերգություններ, էսսեներ: Վիլյամ Սարոյանը գիտեր իր ժողովրդի հարատեւության դժվար պատմությունը, այդ պատմության արյունոտ հետագծի գիտակցումով էր ապրում իրական Հայաստանի հաղթանակներով: Չկա ավելի դժվար գործ, քան պարզ, ազնիվ, արձակ գրելը մարդու մասին: Սարոյանի ստեղծագործություններն իրենց մեջ կրում են միլիոնավոր հասարակ մարդկանց տառապանքը, ուրախությունն ու հույսերը: Նրա ամբողջ գրականությունը եղավ մի ծավալուն խոստովանություն իր իսկ մասին, կյանքի նկատմամբ իր վերաբերմունքի մասին, հասարակ շարքային մարդու ճակատագրի մասին: Հանուն բարօրության նա փորձեց օգնել մարդուն:
«Ես հավատում եմ մարդու բարօրությանը,- գրում է նա «Կյանքիդ ժամանակը» թատերախաղում: -Ես հավատում եմ, որ մարդու ճակատագիրն ազնիվ ճակատագիր է: Ես ատում եմ այն ուժերը, որոնք աշխատում են բնաջնջել մարդու ազնվությունը»:
Վիլյամ Սարոյանն ատում է պատերազմը, աղքատությունը, տգիտությունը, չարությունը: Հեղինակի ստեղծագործության ներքին հակասությունը բխում է չարիքի դեմ նրա մարդաբանական ըմբռնումից: Սարոյան-արվեստագետը ոչ միայն համապարփակ արվեստագետ է, այլեւ խորունկ, իմաստուն հոգեբան ու սոցիոլոգ:
Հայրենիքի զգացումը միշտ բաբախել է Սարոյանի սրտում: Նրա ընտանիքն էլ թուրքական յաթաղանից մազապուրծ ցեղասպանության մի զոհ էր, որ հեռավոր Բիթլիսից, թշվառ, օթեւան էր գտել Կալիֆոռնիայում: Հայրենիքի նվիրվածության մի դրսեւորում եղավ Սարոյանի կտակը, որով ցանկություն հայտնեց, որպեսզի իր աճյունը հանձնվի Հայաստանի հողին:
ՀՀ իշխանությունները սիրով կատարեցին Սարոյանի կտակում արված խնդրանքը: Նա եւս հանգրվանեց Պանթեոնում՝ շարունակելով մշտապես ապրել մեր ազգային Մեծերի անմահ շարքերում: Վիլյամ Սարոյանը լի էր մարդկային հոգիները բարությամբ լցնելու տիեզերական կարողությամբ: Միայն Աստծո եւ բնության ընտրյալները կարող են իրենց հոգում միատեղել ժողովրդի ապրած ողբերգությունն ու տառապանքը, բարությունն ու հանճարը: Նրա խոսքը դարձավ լույսի սերմ: Նրա իսկական հայ լինելը երեւաց հենց նրա մահով՝ հայրենի հողին խառնվելու իր վերջին ցանկությամբ: Ճակատագրով նա բաժան էր իր ժողովրդից, սակայն հոգով լցված էր հայ զավակներին միավորելու բարության ու կարոտի կամքով:
Կյանքի հակասություններն ու դժվարությունները հոգում կրող համբավավոր գրողը միշտ աշխարհին նայեց լավատես ժպիտով եւ միշտ մնաց ազնիվի շրջանակներում:
Հայոց սրբազան հողի օրհներգությունը մեր մոլորակի բոլոր անկյուններում, որտեղ հայտնվում էր այս հավերժական ուղեւորը, բարությամբ լցված գրքեր էր շաղ տալիս ամենուր: Սարոյանի էության խորքերում մեր հեթանոս նախնիների արյունն էր հոսում: Նա մեր ժողովրդի հավաքական կերպարն ու խորհրդանիշն էր, որ հիշեցնում էր մեր էպոսի հսկա հերոսներին: Նրա ծովածավալ ստեղծագործության մի մասը վերաբերում է հայ իրականությանն ու հայ մարդկանց: Ամերիկայում՝ այլազան ազգերի այդ հսկայական խառնարանում, ուր արագորեն ջնջվում են ազգային դեմք ու դիմագիծ, Սարոյանը կարողացավ անաղարտ պահել իր հայկական նկարագիրը՝ թե՛ խոսքով, թե՛ գործով, թե՛ հայկականությամբ: Իր ժողովրդի ընդերքից բարձրանալով՝ նա գնաց դեպի բոլոր ժողովուրդները՝ իր հետ դեպի համամարդկայինը տանելով հայկականը: Շրջելով աշխարհի բոլոր կողմերում՝ ճանաչեց աշխարհը, ճանաչեց ժողովուրդներին ու մարդկանց, բայց շարունակեց հավատալ իր հայտնագործած ճշմարտությանը՝ «Աշխարհում ինչ-որ տեղ, ինչ-որ մի բան սխալ է»:
Սարոյանի այս հայտնագործությունը սթափեցնող կանչ է մարդկությանը, պատգամ՝ շտկելու աշխարհի սխալը: Այդ կանչն իրեն ծնող մայր ժողովրդի սրտից էր բխում, եւ նա համահայկականը տարավ աշխարհի մյուս բոլոր ժողովուրդներին, համայն մարդկությանը: Եթե սարոյանական անսահման բարության ծնունդ Ջոնին, որի կերպարում գրողն իր սիրտն է դրել, այսօր մեզ հետ լիներ, զարմացած ու լայն բացված աչքերով կհարցներ. «Պապա, իսկապե՞ս նրա սիրտը լեռներում է, իսկապե՞ս նա հինգ հազար մղոն ճանապարհ է կտրել, եւ կարծո՞ւմ ես, որ նա մի օր տուն կհասնի. ինչպե՞ս կհասնի, պապա, գնացքո՞վ, նավո՞վ, թե՞…»: «Նա ծեր մարդ է, Ջոնի, նա կմեռնի…»: «Դա՞ է տուն հասնելու միակ ճանապարհը…»: «Ո՛չ, Ջոնի, դա միակ ճանապարհը չէ, կա լուսավոր մի ճանապարհ…»:
Այդ ճանապարհով էլ տուն հասավ մեծն Վիլյամ Սարոյանի սիրտը, որ հիմա հայրենի լեռներում է: Ինձ համար Սարոյան մարդն ու գրողը մնաց առեղծված: Նրա հետ հանդիպումներն ու զրույցներն անջնջելի հետք թողեցին իմ կյանքում: Երբեք չեմ մոռանա Երեւանի Պետական համալսարանում նրա հետ հանդիպման եւ զրույցի պահերը: Այսօրվա պես թարմ հիշում եմ առաջին հարցը, որ տվեց ինձ.
– Ուսկի՞ց կուգաս, բնիկ որտեղացի՞ ես, ազգանունդ ինչպե՞ս է:
Նրա համար մարդու ակունքը շատ կարեւոր եւ հատուկ իմաստ ուներ: Ակունքը հոգեկան զորեղություն է: Առանձնապես տպավորիչ էին այն հարցադրումներն ու դիտարկումները, որ նա անում էր ժողովրդական երգերի եւ վերջիններիս՝ գրականության ու երաժշտության համար ունեցած բարերար ազդեցության առումով: Նրա նուրբ ու իմաստալից դիտարկումները հիշեցնում էին Թումանյանի եւ Կոմիտասի համապատասխան մտքերը ժողովրդական երգերի բանաստեղծական լեզվի, արվեստի ու մեղեդու բարձր արժանիքների, նրանց բուն ազգային-ժողովրդական ոճի ու ոգու մասին:
«Գութանի գովքը» Վասպուրականի նշանավոր երգի մասին Սարոյանը հետեւյալ կարծիքն է հայտնել. «Մեծ խորհուրդ կա այդ երգի մեջ, մեծ իմաստություն, աշխարհք գութանով կապրի, այսինքն՝ հողով: Գրող պետք չէ, որ կտրվի իր հողեն»:
Սարոյանը, լսելով հանրահայտ «Որսկան ախպերը», նշել է, որ այդ երգը ժամանակակից երաժշտության մեջ պահում է ազգային ոգու եւ ձեւի արմատավորման դրական փաստ:
«Արամ Խաչատրյանը ընտրեց մեր ժողովրդական երգեր, դրավ ուր նորոգված երգերուն մեջ եւ մյուզիքի մեջ: Ատի հարմար բան է: Ատի գործածել է մեր արմատներ»,- ասել է Վ. Սարոյանը:
Վ. Սարոյանի գրական ճաշակին ու հակումներին հարազատ են հայ ժողովրդական առած-ասացվածքները, առակները, մանրապատումները: Դրանց մեջ նա տեսել եւ սիրել էր ժողովրդի հոգին, մտածողությունը, հումորը, որոնց մեջ մեծ իմաստություն կա: Հայկական կյանքը եւ հայ ժողովրդական բանարվեստը, անցնելով Սարոյանի ստեղծագործական շղթայի միջով, ներթափանցել են նրա գրական երկերի մի զգալի մասի հյուսվածքի մեջ: Ուշագրավ են ազգային թեմաներով գրված նրա մի շարք ստեղծագործություններ, որոնցում գործող անձինք, հերոսները հայ մարդիկ են՝ իրենց կենցաղով ու հոգեբանությամբ:
Այդպիսի ստեղծագործություններից են «Իմ սիրտը լեռներում է» թատերգությունը, «Գեղեցիկ սպիտակ ձիու ամառը» եւ «Շինականը» պատմվածքները, «Առակ իններորդ» նովելը: Այս շարքը լրացնում է Սարոյանի «Ես ինքս երկրի վրա», «Հայը եւ հայը», «Ուզենք-չուզենք՝ հայ ենք», «Հայաստանի Անդրանիկը», «Հայ գրողները», «Արամ Խաչատրյան» ստեղծագործությունները: Վերջիններիս մեջ իր ազգային թեմաներով, գործող հայ անձանցով ու հերոսներով աչքի է ընկնում «Անունս Արամ է» խորագրով ժողովածուն:
«Ես չեմ կարող իմ ինքնության մասին մտածել հայությունից դուրս: Սա ինձ համար այնքան հիմնական է, որքան առաջին կայծը կյանքի: Ես Կալիֆոռնիայի հայ եմ, Փարիզի հայ եմ, Լոնդոնի հայ եմ, Երեւանի հայ եմ, ամեն տեղ հայ եմ, ամեն տեղ նույն մարդն եմ, եւ որտեղի մասին ալ գրեմ, նույնը պիտի գրեմ»,- գրել է Վ. Սարոյանը:
Վիլյամ Սարոյանը մշտապես պահպանեց իր ազգային բացառիկ դիմագիծը, աշխարհին նայեց հայի աչքերով, իր ստեղծագործություններում արմատավորեց հայկականությունը: