Մաթեմատիկոս, կինոպրոդյուսեր Մելիք Կարապետյանն այն մարդկանցից է, ով չի սիրում պարզապես խոսել ու տարիներ շարունակ մտորել վեհ գաղափարների շուրջ: Նա շատ հանդարտ ու ծրագրված իր գործն է անում. Հայաստանի Ազգային պատկերասրահում դասական ֆիլմերի ցուցադրումներ է կազմակերպում, մեծ պատրաստակամությամբ ցանկանում է կինոյի ոլորտում բաց ու գործնականորեն աշխատող ինֆորմացիոն դաշտ ստեղծել: Այժմ Պատկերասրահի 9-րդ հարկում գտնվող դահլիճում ամեն շաբաթ ու կիրակի օրերին կինոցուցադրումներ եւ փոքր թեմատիկ կինոփառատոներ են տեղի ունենում: Իսկ Պատկերասրահն էլ մուտքի զեղչեր է անում: Պատկերասրահի կինոծրագրերի բաժնի տնօրեն Մելիք Կարապետյանի գործը դանդաղորեն իր հետքն է թողնում մեր քաղաքում, որտեղ ոչ միայն կինոարտադրողներն են քիչ, այլեւ` գրեթե չկա համաշխարհային կինոյի գլուխգործոցները դիտելու հնարավորություն: Պատկերասրահում կինո ծրագրերի բաժին ստեղծելու գաղափարը Մելիքի մոտ ծագել է այն ժամանակ, երբ նա ապրում ու աշխատում էր Ամերիկայում: Այժմ նրա հավաքածու-գրադարանում ավելի քան 2000 ֆիլմ կա, որոնցից ամեն մեկը համաշխարհային կինոյի յուրահատուկ մի մասնիկ է:
– Ես նախանձով էի նայում Վաշինգտոնի թանգարանի կինոդահլիճին, մտածում էի, իսկ ինչո՞ւ մեզ մոտ նման կինոդահլիճ չկա։ Չնայած ընդունված է մտածել, որ ԱՄՆ-ում ամեն ինչ կա, բայց լավ ֆիլմերն այնտեղ այդքան էլ հեշտ չի տեսնել։ Սակայն այնտեղ կան կենտրոններ, որոնք լուրջ զբաղվում են ոչ մասսայական ֆիլմերը մատչելի դարձնելով։ Ամերիկյան թանգարաններում հարմարավետ փոքր դահլիճներ կան, որտեղ հրաշալի ֆիլմեր են ցուցադրում։
– Իսկ մեզ մոտ հանդիսատեսը մեծաքանա՞կ է:
– Հանդիսատեսը շատ չէ, հաճախելիությունը կախված է ծրագրի հայտարարված լինելուց։ Բայց, ճիշտն ասած, մեր ցուցադումներն այնպիսին են, որ ինտենսիվ գովազդի կարիք չունեն։ Պարզ գովազդը մարդկանց թյուրիմացության մեջ է գցում, իրենք սկսում են մտածել, որ կարող են գալ պոպ-կոռն ուտել, կոկա-կոլա խմել ու հեռախոսով խոսել, ինչը խանգարում է մնացած դիտողներին։ Բայց այն մարդիկ, ովքեր այդ տեղն իրենց համար ազատ կամքով հայտնաբերում են, հետագայում սկսում են պարբերաբար հաճախել Պատկերասրահ։
– ԽՍՀՄ տարիներին, երբ սովորում էինք ինստիտուտում, հնարավորություն չկար դիտել կինոյի պատմության համար շրջադարձային համարվող ֆիլմերը։ Իսկ հիմա կա՞ համագործակցություն Թատրոնի ու կինոյի ինստիտուտի հետ։
– Իհարկե, այն ժամանակ դասական ֆիլմերը դիտելու կարոտ ու պահանջ կար։ Գուցե այդ պատճառով էլ ես սկսեցի ստեղծել ֆիլմերի իմ հավաքածուն՝ հենց նպատակ ունենալով Հայաստանում կինոյի կենտրոն ունենալ։ Ինքս էլ շատ ֆիլմերի մասին միայն կարդում էի կամ էլ կարճ տեղեկություն էի ստանում։ Այն ժամանակ բավականին դժվար էր ֆիլմ հայթայթելը, իսկ հիմա ինֆորմացիան շատ է։ Բայց, ցավոք սրտի, Կինոյի ինստիտուտի այսօրվա ուսանողներն ընդհանրապես կինոյով հետաքրքրված չեն։ Այսօրվա ուսանողը պատահական ուսանող է։ Եթե մեր ժամանակ ինստիտուտ ընդունվելու համար հարկավոր էր մեծ մրցակցությանը դիմանալ, ապա հիմա գրեթե բոլոր ուսանողները պատահական մարդիկ են։ Նույնիսկ անեկդոտ կա. մի մարդ ասում է՝ իմ երեխան հիմար է, ստիպված պիտի ռեժիսորական ֆակուլտետ ընդունվի։ Այսինքն, մեր կյանքում այդ մասնագիտությունը շատ է որակազրկվել։ Իսկ պատճառը նրանում է, որ վճարովի ֆակուլտետներում ուսանողների քանակը գերազանցում է ապագա մասնագետների անհրաժեշտությանը։ Իրոք, դա շատ մեծ խնդիր է, քանի որ տարեկան 40 ռեժիսոր արտադրելն անիմաստ է։
– Իսկ կինոյի ֆակուլտետի որեւէ ղեկավար ցանկություն չի՞ հայտնել օգտվել ձեր հավաքածուից:
– Դեռ 2004թ. ինքս էի հնարավորություններ փնտրում ուսանողների համար ցուցադրումներ կազմակերպելու համար։ Նույնիսկ պատրաստ էի ուսանողների ցանկությամբ ֆիլմեր բերել ու շաբաթը մեկ անգամ անվճար ցուցադրել։ Երկու անգամ ցուցադրումներ եղան, բայց երրորդ անգամ ինստիտուտի վարչությունը դժգոհեց՝ ասելով՝ ինչպե՞ս կարելի է կինո նայել, երբ ուսանողները պետք է դասերի հաճախեն։ Եվ ինստիտուտն ուսանողներին արգելեց հաճախել այդ դիտումներին։ Ընդ որում՝ ես ցուցադրումները կազմակերպել էի այն ժամին, որն ինստիտուտն էր որոշել։ Սակայն, երբ հնարավորություն եղավ արդեն Պատկերասրահում ցուցադրել, մտածեցի, որ չեզոք տարածքում դիտումներ կազմակերպելն ավելի լավ է։ Կինոյի մասնագետներ պատրաստելը պետք է սկսել համր կինոյից։ Ուսանողները պիտի տեսնեն այդ ֆիլմերը: Համոզված եմ, որ դիտումների ժամանակ բոլորն իրենց համար շատ բացահայտումներ կանեն։ Ուսանողները պարզապես հետաքրքրված չեն ու հազվադեպ են գալիս դիտումների։ Արդեն վեցերորդ տարին է, մենք համր ֆիլմերի փառատոն ենք կազմակերպում։ Բոլորը մեր տեղը գիտեն, հայտարարությունները կախված են ինստիտուտում, բայց հիմա շատերը կինո դիտելու կուլտուրա չունեն, եւ այդ ամենն իրենց համար ձանձրալի է։ Ես պատրաստ եմ իրենց համար հնարավորություններ ստեղծել, կարելի է զանազան ծրագրեր կազմակերպել, համեմատելու, գնահատելու հնարավորություն ունենալ։
– Իսկ հայկական ֆիլմերը հավաքածուի մեջ ընդգրկելու հնարավորություն կա՞:
– Ամենաբարդը հայկական ֆիլմերի ծրագիրը կազմելն է, քանի որ հայկական համր ֆիլմերը թվային կամ վիդեո տեսքով հիմա չես գտնի։ Արխիվում էլ չկա։
– Մեր կինոհարստությունը մասնավորեցնելը կարելի՞ է արդարացնել:
– Իհարկե, մեր ֆիլմերը մասնավորին հանձնելը սխալ որոշում էր։ Եթե 70 տարի մենք ժողովրդական փողերով արվեստի մի առանձին ոլորտ էինք ստեղծում ու հետո այն որոշակի գնով (գինն այստեղ բնավ էլ կարեւոր չէ) այդ ողջ կինոարխիվը մասնավոր անձին ենք վաճառում, մենք մեծ սխալ ենք գործում։ Մտածել, թե մասնավորեցնելով մեր հարստությունը, մենք այն փրկում ենք, ուղղակի նշանակում է, որ մենք ինքներս մեզ խաբում ենք։ Միշտ էլ հակառակ պրոցեսն է տեղի ունենում. կինոն արտադրվում է մասնավորի կողմից եւ հետո, երբ ֆիլմի էկրանային կյանքն ավարտվում է, այն հանձնվում է պետական արխիվներին, քանի որ, որպես կանոն, ֆիլմն արդեն իր կոմերցիոն հետաքրքրությունը կորցրած է լինում։ Արխիվային նյութ դարձած ֆիլմն արդեն պիտի պահպանի ֆոնդը եւ զբաղվի նրա վերականգնմամբ։ Իսկ մասնավորը թող նոր ֆիլմ արտադրի։ Հիմա, երբ փորձում ենք որեւէ հայկական ոչ կոմերցիոն ծրագիր իրականացնել, պարզվում է` չենք կարող։ Վաշինգտոնի Ազգային պատկերասրահն, օրինակ, մի քանի տարի է` պատրաստ է ԱՄՆ-ի ու Կանադայի 20 քաղաքներում կազմակերպել Համո Բեկնազարյանի ֆիլմերի հետահայաց ցուցադրումները։ Արդեն 4 տարի է, մենք փորձում ենք այդ ծրագիրն իրականացնել, քանի որ կրկնօրինակներ անելու համար, բացի ծախսերից, նաեւ՝ հեղինակային իրավունքների խնդիր կա։ ԱՄՆ կողմը նույնիսկ փորձել է անմիջապես կապվել Ջ.Գաֆէսճեանի հետ, ով գնել է մեր ֆիլմերի ցուցադրումների իրավունքը, բայց ոչ մի արդյունքի չի հասել։ Իսկ մեր Մշակույթի նախարարությունն էլ ասաց, որ դա իրենց խնդիրը չէ, քանի որ ֆիլմերն արդեն մեր սեփականությունը չեն: Ֆրանսիայի կառավարությունն, օրինակ, ազգային ֆիլմերի հատուկ ֆոնդ ունի, եւ ամբողջ աշխարհով դրանք պրոպագանդում է։ Դա ավելի շուտ քաղաքական, այլ՝ ոչ թե` միայն մշակութային ակցիա է։ Իսկ ԱՄՆ-ում ամեն տարի 25 պատմության համար կարեւոր ֆիլմեր են ընտրվում, որոնք արժանանում են հատուկ պետական պահպանման։ Ազգի հարստություն համարվող ֆիլմերը վերականգնվում են (ընդ որում` շատ ամերիկյան ֆիլմեր արդեն իսկ ոչնչացել են, քանի որ ժամանակին չեն վերականգնվել)։ Հայկական ֆիլմերի ֆոնդում ընդամենը 300 խաղարկային ֆիլմ կա, եւ եթե պետությունը որոշի, որ տարեկան երկու կամ երեք ֆիլմ պիտի վերականգնի ու հատուկ այդ գործի համար բյուջեից գումար հատկացնի, շատ հեշտությամբ կարելի է այդ հարցը լուծել։ Խնդիրը միայն թվայնացումը չէ, ֆիլմը պիտի ժապավենի վրա պահպանել։
– Իսկ եթե ուզում ենք Հայաստանում ֆիլմարտադրությունը զարգացնել, ինչի՞ց պետք է սկսենք: Պետության կամքի՞ց:
– 1923թ., օրինակ, հայկական կինոարտադրությունը Հայաստանում ստեղծվեց Դանիել Դզնունու համառ ջանքերի շնորհիվ։ Մինչ այդ էլ փորձեր եղել էին, բայց պետությունը կինոն կարեւոր ճյուղ չէր համարել։ Իսկ 1923-ին հատուկ կինոարտադրությունը զարգացնելու համար գումար հատկացրեց պետությունը եւ նկարահանումների համար իրավական դաշտ ստեղծեց։ Եվ հայկական խորհրդային կինոարտադրության հենց առաջին տաս տարում 32 ֆիլմ նկարահանվեց: Պետական աջակցությունն առաջին հերթին նշանակում է՝ կինոարտադրության շուրջ իրավական դաշտ ստեղծել: Այսինքն, պետք է համակարգ լինի, որը կնպաստի կինոյի բուռն զարգացմանը: Հետխորհրդային Ռուսաստանն, օրինակ, մինչեւ 1996թ. գրեթե ֆիլմ չէր արտադրում, բայց 1996-ին ստեղծվեց մի օրենք, որը հարկային ու մաքսային արտոնություններ սահմանեց կինո նկարահանողների համար: Ընդ որում` այդ արտոնությունները գործեցին մինչեւ 2002թ.: Այսինքն` 5 տարվա ընթացքում պետությունը կարողացավ կինոյին մեծ խթան հաղորդել: Բիզնեսում ներգրավված մարդիկ սկսեցին իրենց գումարները ներդնել կինոարտադրության մեջ, եւ հետո արդեն, երբ կինոն դարձավ բիզնեսի կայուն ճյուղ, այդ արտոնությունները վերացվեցին: Եթե այսօր ՀՀ-ում նման իրավական փոփոխություններ չանեն, մենք չենք կարողանա կինոարտադրությանը զարկ տալ: Ֆիլմը միայն Հայաստանում եկամտաբեր դարձնելը շատ բարդ խնդիր է: Միայն կինոթատրոնների միջոցով ֆիլմից շահույթ ստանալ չի կարելի, քանի որ Երեւանում ընդամենը երկու կինոթատրոն է գործում։ Նույնիսկ ավելի զարգացած կինոթատրոնների ցանց ունեցող փոքր երկրներում ֆիլմերը հազվադեպ են դառնում շահութաբեր։ Ֆիլմերը, որպես կանոն, հարյուրավոր կրկնօրինակներով են թողարկվում ու միաժամանակ էկրաններին դուրս գալով` համապատասխան գումարներ են հավաքում: Իսկ այսօր մեր բիզնեսմենները կինոյի ոլորտում իրենց համար ոչ մի գրավիչ բան չեն տեսնում ու գումար չեն ներդնում:
– Դժվար է պատկերացնել, թե իրականում ինչո՞ւմ է կայանում նորաստեղծ Ազգային կինոկենտրոնի դերը: Այն կարո՞ղ է ուժեղ օղակ լինել:
– Ոչ միայն դուք, այլեւ` կարծում եմ, որ հենց կինոկենտրոնում աշխատող մարդիկ էլ լավ չեն պատկերացնում` ինչո՞ւմ է իրենց դերը: Նախկինում, երբ գոյություն ուներ պետական «Հայֆիլմ» կինոստուդիան, այնտեղ որոշվում էր, թե ինչ ֆիլմեր են արտադրվելու եւ կազմվում էր ֆիլմերի բյուջեն: Ստուդիայի վաճառքից հետո գումարի ճակատագիրը մնաց օդում կախված: Կինոկենտրոնը ստեղծվեց, որպեսզի հնարավոր լինի գումարը տնօրինել: Տնօրինելու պրոցեսը ցավոտ է անցնում, սկզբում այնպիսի տպավորություն էր, որ կենտրոնը շարունակում է «ստուդիական», այսինքն` ֆիլմարտադրողի մտածելակերպով աշխատել: Իրենք կարծում էին, թե հարկավոր է սարքավորումներ գնել ու կինո նկարահանել: Իմ կարծիքով, դա անհեթեթություն է: Ինչի՞ էր պետք վաճառել ստուդիան ու հետո, առանց որեւէ անշարժ գույքի, նոր փոքր ստուդիա հիմնել: Կինոկենտրոնը պիտի դառնար դասական ֆոնդային համակարգ, որը մրցույթ կհայտարարեր ու կֆինանսավորեր հաղթող նախագծերը: Իհարկե, ամբողջությամբ մեկ ֆիլմ այն չէր կարողանա ֆինանսավորել (ընդհանուր ֆոնդը չի գերազանցում 1 մլն դոլարը), բայց փորձը ցույց է տալիս, որ նույնիսկ փոքր գումարը դառնում է խիստ կարեւոր գործոն: Այսօր գրեթե ողջ աշխարհում ֆիլմերը համատեղ են արտադրվում, եւ տեղական աջակցությունը մեծ դեր ունի:
– Այլ երկրների հետ կինոֆոնդերի աշխատանքի վերաբերյալ փորձի փոխանակում տեղի ունենո՞ւմ է:
– Օրինակ, Ռոտերդամը ֆոնդ ունի, որը կարող է մոտ 200.000 եվրո տրամադրել ցանկացած երկրի կինոարտադրողին, սակայն՝ մի պայմանով. ֆիլմի հետնկարահանման արտադրությունը պետք է արվի Ռոտերդամի ստուդիաներից մեկում: Դա նշանակում է, որ գումարը հենց Ռոտերդամում է ծախսվելու: Քաղաքը փող է տալիս ու օգտվում է այդ փողից: Կան նաեւ մարզային ֆոնդեր, որոնք գործում են, օրինակ, Գերմանիայում ու գումար են տալիս այն ֆիլմին, որը հենց այդ մարզում է նկարահանվելու: Պարզ է, որ այդպիսով նոր աշխատատեղեր են ստեղծվում, ու տուրիզմն է զարգանում: Դա լայն մտածելակերպի օրինակ է, որը ՀՀ-ում չկա: Պետությունը պիտի օրենք մշակի, իսկ ֆիլմեր պետք է արտադրեն մասնավորները, որոնք կօգտվեն օրենսդրական բազայից: Երբ կինոյի դաշտ ստեղծվի, մասնավորն արդեն ինքը կստեղծի ֆոնդեր ու կխթանի ֆիլմերի նկարահանումները: Երբ հարկային ու մաքսային դաշտը փոխվի, ՀՀ-ում տեխնիկա էլ կբերեն, ֆիլմեր էլ կստեղծեն:
– Իսկ Մշակույթի նախարարությունում այդ ուղղությամբ ի՞նչ են մտածում:
– Այնտեղ աշխատում են հին սովետական բյուրոկրատական սիստեմով: Վերջերս նախարարությունում հանդիպում էինք կազմակերպել գերմանացի պրոդյուսերի հետ, ով հստակ ու լավ պատմեց եվրոպական կինոարտադրության մոդելի մասին: Սակայն դա ոչ մեկին չհետաքրքրեց, շատերը միայն անձնական հարցեր էին տալիս ու հիմնականում ուզում էին միայն իրենց նախագծերը ներկայացնել: Մեր մտածելակերպը կինոյի բնագավառում, իմ կարծիքով, շատ թերի է: Այն կլանային է: Եվ դա՝ այն դեպքում, երբ կլանները ոչինչ չեն արտադրում: Կինոարտադրության պրոցեսը ՀՀ-ում խափանված է, պատահական են ֆիլմեր նկարահանվում: Այդ իրավիճակը շատ լուրջ խնդիրներ է առաջացնում, քանի որ, երբ որոշենք ֆիլմեր նկարահանել, կպարզվի, որ ֆիլմարտադրության մեջ բացակայում է միջին օղակը` գրիմյորները, մոնտաժի մասնագետները եւ այլք: Աշխատանքային խումբ չունենք, որը կարող է մեկ ֆիլմից սահուն կերպով անցնել մյուս ֆիլմի նկարահանումներին:
– Իսկ հնարավո՞ր է Հայաստանում նկարահանվող ֆիլմերը շահութաբեր դարձնել ու աշխարհին ներկայացնել:
– Մինչեւ ֆիլմը չցուցադրվի, դժվար է կռահել` այն հանդիսատեսի կողմից կսիրվի՞, թե՞ ոչ: Սակայն ֆիլմերը կարող են հետաքրքրություն առաջացնել, մարդիկ կսկսեն կինոթատրոններ գնալ։ Վերջին տարիներին մենք մի քանի նման հաջող օրինակներ ունեցել ենք: Մենք պետք է շատ ֆիլմեր նկարահանենք: Պարսկաստանն, օրինակ, այսօր տարեկան մոտ 100 ֆիլմ է արտադրում, աշխարհում պարսկական ֆիլմերը թնդում են, բայց թնդում են միայն 4 կամ 5 ֆիլմերը: Իսկ մենք տարեկան պետք է գոնե 20 ֆիլմ նկարահանենք, որպեսզի դրանցից մեկը կամ երկուսը հաջող ստացվեն: Բայց մենք երբեք նման քանակի ֆիլմեր չենք նկարահանել: Նույնիսկ խորհրդային տարիներին մենք տարեկան լավագույն դեպքում 5-6 ֆիլմ էինք արտադրում:
– Իսկ ինչպիսի՞ ազգային ֆիլմերի կարիք ունի հայ հանդիսատեսը:
– Արդեն վաղուց է նկատվում, թե հանդիսատեսն ինչ է ուզում տեսնել էկրանին։ Նա ուզում է արդի պատմություններ տեսնել, քանի որ արդեն հոգնել է բոեւիկներից ու արտասահմանյան ֆիլմերից։