Մոտավորապես 18-րդ դարի կեսերից ազգային մշակույթի, ինչպես նաեւ՝ պատմության մեջ որպես արժեք սկսեց գերակշռել հայի կյանքը: Ազգը ծանր սթրես էր ապրում, իսկ ցեղասպանության ժամանակաշրջանում այս հարցն առանձնակի իմաստ ստացավ: Այն դարձավ ցավագին ակտուալ: Այո, ծագումն ավելի կարեւոր էր, քան այն, ինչ տվյալ ստեղծագործողը, մարդն առաջարկում էր: Այսօր այս հարցը շարունակում է մեզ համար կարեւոր լինել, ինչը բացարձակապես ճիշտ չէ: Մենք, ինչպես անկախ պետականություն ունեցող ցանկացած այլ ազգ, պետք է ուշադրություն դարձնենք ոչ այնքան մարդու ազգությանը, որքան այն բանին, թե ի՞նչ է մտածում եւ գեղագիտական տեսանկյունից ի՞նչ է բերում ստեղծագործողը: Օրինակ՝ Գառզուն թեեւ ծագումով հայ է, բայց նա ֆրանսիացի նկարիչ է, այն դեպքում, երբ Այվազովսկին կամ Արշիլ Գորկին հայ նկարիչներ են: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ վերջիններիս գեղագիտության, աշխարհընկալման մեջ կան տարրեր, որոնք կապված են ազգային մշակույթի ու կյանքի խորքային պրոցեսների հետ, իսկ Գառզուն հենվում է այլ գեղագիտական արժեքների վրա: Որքան էլ տարօրինակ է, նույնը կարելի է ասել նաեւ Սարոյանի մասին, որի ստեղծագործության հիմքում անվիճելիորեն ընկած է հայի հոգեբանությունը, աշխարհընկալումը, ինչպես նաեւ հայերեն բանավոր խոսքի ոճը, ընդ որում՝ հենց քաղաքային խոսքի: Օրինակ՝ Հրանտ Մաթեւոսյանը մշակում էր գյուղի, բարբառային խոսքի կառուցվածքն ու ձեւը, նրա դանդաղ, ծորուն, հագեցած ընթացքը:
20-րդ դարի հայ արձակի մասին խոսելու համար հարկ է հիշել, որ կան արվեստի տեսակներ, որոնց զարգացման համար կայացած պետության գործոնն անհրաժեշտ պայման է: Դրանց են պատկանում, օրինակ, քաղաքաշինությունը, աշխարհիկ ճարտարապետությունը, դասական երաժշտությունը՝ հատկապես սիմֆոնիկ, պրոֆեսիոնալ թատրոնը, կատարողական արվեստը, եւն: Հարկ է հիշել, որ Կիլիկյան պետության անկումից հետո Հայ Առաքելական եկեղեցին, իր իրավասության շրջանակներում դարեր շարունակ պետության դեր կատարելով, շարունակում էր զարգացնել երգչախմբային արվեստը, հոգեւոր երաժշտությունը: Եվ, ինչպես տեսնում ենք, դրանք ազգային մշակույթի մեջ պահպանվել են եւ զարգացում են ապրել: Ճիշտ այդպես եկեղեցին շարունակում էր զարգացնել եկեղեցաշինությունը: Սակայն մոտավորապես 14-րդ դարի վերջերից, 15-րդ դարի սկզբներից եկեղեցաշինությունը կանգ է առնում: Այս ճգնաժամը շարունակվում է մինչ օրս:
Եվ այսպես, արձակի մասին: Ազգային արձակի որոշ տարրեր մենք տեսնում ենք բազմաթիվ գրավոր աղբյուրներում՝ սկսած վաղ միջնադարից՝ տարեգրություններում, հիշատակարաններում, վաճառականների, ճանապարհորդների օրագրային գրառումներում, Ավետարանի մեկնություններում, եւն: Սակայն արձակի ժանրը (ինչը Եվրոպայում հայտնվեց իտալական Վերածննդի ժամանակաշրջանում) մեզ մոտ ի հայտ է գալիս միայն 19-րդ դարի առաջին կեսին: Պայմանականորեն հայ արձակի սկիզբը կարելի է համարել Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպը: 19-րդ դարը Հայաստանի ու հայ ժողովրդի համար ճակատագրական էր: Այն անցավ Ռուսաստանի հովանու ներքո: 18-րդ դարում հայ մշակույթի վրա պարսկական մշակույթի հզոր ազդեցությունից հետո (Հովնաթանյաններ, Սայաթ-Նովա) Արեւելյան Հայաստանն առաջին անգամ էր հայտնվում քրիստոնյա պետության կազմում: Բազում դարեր անց երկիրն ի վերջո կրկին ազատվում է իր աշխարհայացքին ու աշխարհընկալմանը խորթ տարրերից. չէ՞ որ առանց մշակույթի մեջ արեւելյան, մահմեդական տարրերի պարտադրված կամ ոչ պարտադրված ընդունման անհնարին էր գոյատեւել: Երաժշտության մեջ դա անում են Մակար Եկմալյանն ու Կոմիտասը 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին: Իսկ առաջին մարդը, որ հայ միտքը շրջեց դեպի ռուսական, ասել է թե՝ եվրոպակենտրոն աշխարհընկալումը, Խաչատուր Աբովյանն էր: Աբովյանն ավարտել էր Դորպատի համալսարանը, որն, ըստ էության, գերմանական էր: Խաչատուր Աբովյանը մեզ համար բացահայտեց եվրոպական գրականությունը, որն այն ժամանակ ծաղկում էր ապրում, իր գործողություններով, ստեղծագործությամբ նպաստեց այն բանին, որ երիտասարդությունը ուշադրություն դարձնի նաեւ թափ առնող ռուս գրականությանը: Աբովյանը հայ մշակույթի մեջ ներմուծեց շատ հետաքրքիր եւ հետագայում սիրելի դարձած արձակի ժանրը՝ հայրենասիրական, ժամանակակից, պատմական եւ հոգեբանական գծերի սինթեզը մի ստեղծագործության մեջ: Ձեւի առումով «Վերքը» եվրոպական վեպ էր: Աբովյանի դերն ավելի լավ ընկալելու համար ասեմ, որ Վենետիկում Մխիթարյանների գործունեությունն ու Մոսկվայում Լազարյան ճեմարանի բացումը հայ երիտասարդությանը մոտեցրին ռուսական եւ եվրոպական մտքին: Սա սկզբունքային հարց է
19-20-րդ դարերի հայ մշակույթի, մասնավորապես՝ արձակի ծագման եւ զարգացման համար:
20-րդ դարը հայ արձակի համար աստեղային էր, թեեւ նա չկարողացավ դուրս գալ միջազգային ասպարեզ՝ եվրոպական, համաշխարհային գեղագիտության մակարդակի: Սակայն ազգային արձակը մեծ զարգացում ապրեց: Արեւելահայ գեղարվեստական գրականությունը երեք սերունդների ընթացքում գտնվում էր Ռուսական կայսրության կազմում եւ խիստ կապված էր ռուս գեղարվեստական մտքի հետ: Հրապարակախոսությունը, հայրենասիրությունը, հանուն ազատության իդեալների պայքարը արեւելահայ արձակագիրների մի քանի սերունդների համար հիմնական թեմաներն էին: Մյուս կողմից՝ արեւմտահայ գրականությունը միտված էր դեպի եվրոպական, մասնավորապես՝ ֆրանսիական արձակի գեղագիտական նվաճումները. ֆրանսիական գրականությունն այն ժամանակ շատ մոդայիկ էր Պոլսում:
20-րդ դարի առաջին 20 տարիները որոշիչ եղան հայ արձակի համար: Ինչո՞ւ: Քանի որ դա մի ժամանակաշրջան էր, երբ ոչնչացվում էր ազգային մշակույթի ողջ արեւմտյան ճյուղը, որը հետագայում դառնալու էր սփյուռքի մշակույթ, իսկ արեւելյան հատվածում ստեղծվեց Առաջին Հանրապետությունը, որը գոյատեւեց երկու տարուց քիչ ավելի: Հետո ստեղծվեց երկրորդ՝ Խորհրդային Հանրապետությունը: Սակայն, որքան էլ տարօրինակ է, պետականությունը՝ որպես ազգային մշակույթի ներսում արժեքային համակարգ, որպես մտածողություն, պահպանվեց, եւ արեւելահայ գրողները շարունակեցին իրենց գեղագիտական, գեղարվեստական որոնումներն արդեն այն պայմաններում, որ ստեղծվել էին Ռուսաստանում հեղափոխությունից հետո:
Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նաիրին» թերեւս հայ արձակի առաջին լուրջ հայտն էր՝ դուրս գալու միջազգային ասպարեզ, առավել եւս, որ երկիրը խորհրդայնացումից հետո մտավ նոր Խորհրդային Միության կազմի մեջ: Չարենցի արձակը բարձր գնահատականի արժանացավ ժամանակակիցներից շատերի կողմից: «Երկիր Նաիրին» թարգմանվեց նաեւ ռուսերեն: Թարգմանիչը Յա. Խաչատրյանցն էր՝ Մարիետա Շահինյանի ամուսինը: Շահինյանի նուրբ եւ խիստ ճաշակը, նրա կարծիքը հեղինակավոր էր ռուս մշակույթի շատ գործիչների համար՝ սկսած Ռախմանինովից մինչեւ Ալեքսանդր Բլոկ:
Չարենցի արձակի, մասնավորապես՝ «Երկիր Նաիրի» վեպի, հատկապես նրա կառուցվածքի վրա բավականին մեծ ազդեցություն են թողել Անդրեյ Բելիի «Պետերբուրգը», մասնակիորեն՝ նաեւ ֆուտուրիզմը: Թեեւ ինքը՝ ստեղծագործությունը բացարձակ ինքնուրույն գործ է եւ, ավելին, ազգային մշակույթի մեծագույն գրական հուշարձաններից է: Հեգնանքը, սարկազմը, ցավը, Երկիր Նաիրիի բնակիչների խորը, գրոտեսկային վերլուծությունն այս վեպը բոլոր ժամանակների համար խիստ արդիական է դարձնում: Այդ նույն տասնամյակում չափազանց մեծ մասսայականություն էր վայելում նաեւ «Քաջ Նազար» ազգային հեքիաթը, որը փայլուն կերպով վերապատմում է հրաշալի մեկ այլ արձակագիր՝ Դերենիկ Դեմիրճյանը: 20-30-ական թթ. հայ արձակի մեջ ի հայտ են գալիս այնպիսի վարպետներ, ինչպես Կոստան Զարյանը, որի «Նավը լեռան վրա» վեպն արտացոլում է առաջադեմ արեւմտյան գեղագիտության միտումները, Ակսել Բակունցը՝ զարմանալի նուրբ, պոետիկ արձակագիր, որն ինչ-որ չափով հիշեցնում է Պրիշվինին, Հակոբ Օշականը՝ հզոր վերլուծաբան, Լեւոն-Զավեն Սյուրմելյանը եւ Հակոբ Մնձուրին՝ նուրբ, խորը զգացող արձակագիրներ, Շահան Շահնուրն ու Վազգեն Շուշանյանը՝ երկու սյուրռեալիստներ, երկու մեծ գրողներ, որոնք մինչ օրս էլ լիարժեք չեն գնահատվել ինչպես հայ, այնպես էլ համաշխարհային գրականության կողմից:
Հայ արձակն ամբողջական կառուցվածք էր ձեռք բերում, քանզի Խորհրդային Հայաստանի գոյությունը աշխարհի քաղաքական քարտեզի վրա ոգեշնչում էր ստեղծագործողներին, նրանց որոշակի ուղղություն տալիս, թո՛ղ որ ոչ այնքան ճշգրիտ, ո՛չ այնքան ինքնուրույն, բայց տալիս էր նրանց եւ՛ որոնումների, եւ՛ համեմատության, եւ՛ ժխտումի հնարավորություն: Երկրորդ աշխարհամարտից առաջ ընկած այդ տասնամյակները բարդ էին ու պարադոքսալ. ստալինյան ռեժիմի ճիրաններում գտնվող Խորհրդային Հայաստան մշտական բնակության կամ պարզապես իբրեւ զբոսաշրջիկ գալիս էին բազմաթիվ նկարիչներ ու գրողներ, մասնավորապես՝ Վահան Թոթովենցը, Վիլյամ Սարոյանը, Ավետիք Իսահակյանը: Հնարավոր է՝ Թոթովենցի լավագույն գործերը դեռ առջեւում էին, թեեւ այն, ինչ նա արդեն ստեղծել էր, հետաքրքիր է եւ ուշադրության արժանի: Իսահակյանի «Ուստա Կարո» վեպը խոսում է այն մասին, որ բանաստեղծը բավականին լավ արձակ կարող էր ստեղծել:
Իհարկե, Երկրորդ համաշխարհայինից առաջ ընկած տարիները Հայաստանի գրողների ու նկարիչների համար դաժան ռեպրեսիաների տարիներ էին: Բայց մյուս կողմից՝ պետությունը խրախուսում էր գրականությունը, եւ երիտասարդությունը դուրս էր գալիս գրականության գայթակղիչ ու վտանգավոր ուղին: Շատ մեծ գրողներ զոհվեցին ստալինյան բանտերում, ոմանք էլ ողջ մնացին: Ուզում եմ առանձնացնել Գուրգեն Մահարուն. նա մեկն էր այն գրողներից, որ շարունակեց «Երկիր Նաիրի», «Խմբապետ Շավարշը», «Պատմության քառուղիներում» գործերում Չարենցի արտահայտած մտքերը՝ այսպիսով խորացնելով դատարկախոս հայրենասերների ու իրենց երկրի իսկական քաղաքացիների միջեւ անջրպետը: Ի դեպ, այսպես է յուրաքանչյուր հայի հոգում կազմավորվում պետության մեխանիզմը, ծնվում ներքին պատասխանատվության զգացումը. ինչպես ասում են՝ գրականությունը դաստիարակում է: Մահարուն մենք դեռ կվերադառնանք:
Այսօրվա Հայաստանը՝ Երրորդ Հանրապետությունը, սկիզբ է առնում Թուրքմենչայի պայմանագրից՝ անցնելով այս 180 տարիների բոլոր փոփոխությունների միջով: Պետությունը հեշտությամբ չի կառուցվում, մանավանդ մեզ նման ժողովուրդների մոտ, քանզի գոյատեւելու հսկայական փորձը, անվստահությունը բոլորի հանդեպ, քաղաքական ու պետական փոքր փորձը, պահպանողականությունը՝ իբրեւ ազգին միավորող կարեւորագույն գործոն, չափազանց հակասական պայմաններ են ստեղծում պետության կառուցման կարեւոր խնդիրների իրագործման եւ մասնավորապես պետության ներսում մշակույթի կայացման համար:
Համաշխարհային պատերազմը հայ գրականությանը նոր էպիկական տիպ կամ հայոց պատմության նոր մեկնաբանություն տվեց: Հենց այդ ժամանակահատվածում են լույս տեսնում պատանիների համար երկու առաջնակարգ պատմավեպեր՝ Դերենիկ Դեմիրճյանի «Վարդանանքն» ու Ստեփան Զորյանի «Պապ թագավորը»: Այս ստեղծագործությունների նպատակը թեեւ հայրենասիրության դաստիարակությունն էր, բայց դրանք գրված էին այնպիսի մեծ վարպետների կողմից, որոնց համար մարդկային ապրումները, ճակատագրերը պակաս կարեւոր չէին, քան «հայրենիքը փրկելու» պաթոսը:
Հետպատերազմյան ժամանակաշրջանը հուսադրող էր. գեղարվեստական գրականության մեջ հաջողությունների ակնկալիքը մեծ էր: Եվ իսկապես, սփյուռքի գրականության լավագույն նմուշները իմաստավորում էին Եվրոպայի ու Ամերիկայի արձակի հարուստ փորձը, իսկ Խորհրդային Հայաստանում Ստալինի մահից հետո նոր դարաշրջան սկսվեց. եկավ գրողների երիտասարդ սերունդը՝ իր ամբիցիաներով: Դա ազատություն էր եւ ընդվզում միաժամանակ՝ Հրանտ Մաթեւոսյան, Վարդգես Պետրոսյան, Ռաֆայել Արամյան, Աղասի Այվազյան, Մուշեղ Գալշոյան, Մանուկ Մնացականյան, Աբիգ Ավագյան, Պերճ Զեյթունցյան…: Նրանք Երեւանի 60-ականների սերունդն էին, նոր քաղաքի՝ ազգային մշակույթի իսկական մայրաքաղաքի ոչ թե անունով, այլ էությամբ: Երեւանն առաջին անգամ հայտնվեց 60-ականների գրողների գրքերի էջերում՝ որպես իր նկարագիրն ունեցող քաղաք՝ իր առանձնահատուկ կյանքով, պատմությամբ ու բնակիչներով: Եվ ոչ թե պատերազմի, այլ առօրյա կյանքի ռակուրսով: Բայց Երեւանի հետ միաժամանակ նշանակալից էին դառնում նաեւ Հայաստանի մյուս քաղաքները, գյուղերը: Շատ ընտանիքների ու տոհմերի պատմությունը հայտնվում էր երիտասարդ հայ գրողների ու նրանց ավագ ընկերների գրքերի էջերում: Օրինակ՝ գյուղական կյանքը, բարբառի ռիթմը հուզում էր Հրանտ Մաթեւոսյանին, ինչպես անհետացող Երեւանը՝ Ռաֆայել Արամյանին, կամ Թիֆլիսն ու նրա միֆը՝ Աղասի Այվազյանին, ինչպես ժամանակակից Երեւանը՝ իր սոցիալական ու ինտելեկտուալ խնդիրներով հուզում էր Պերճ Զեյթունցյանին: Իբրեւ կրքոտ, աննկուն եւ ողբերգական հրապարակախոս էր ներկայանում Վարդգես Պետրոսյանը…
Սակայն երիտասարդների հետ միաժամանակ այդ նույն 60-ականներին տպագրվեցին Գուրգեն Մահարու ստեղծագործությունները, ում ներդրումը հայ արձակի պատմության մեջ դեռ լիարժեք գնահատական չի ստացել: Ազգային աշխարհընկալման կենսական, հիմնարար հարցերն էր բարձրացնում հեղինակը «Այրվող այգեստաններ» վեպում: Իսկ Խաչիկ Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» վեպի էպիկական որոնումներն ու հոգեբանական իրավիճակների նուրբ վերլուծությունն ընթերցողին ստիպում էր հասկանալ, թե իրականում ինչպիսին է եղել հասարակ ռազմիկի սերն ու արժանապատվությունը: «Լռի՛ր, երբ տեսնում ես, որ քեզ չեն հասկանում»,- այս քրիստոնեական ճշմարտությունն է երեւան գալիս վերջին երկու վեպերում: Բայց Մահարին ավելի հեռուն է գնացել. նա մատնացույց է անում մեր ազգային սխալները, դառնությամբ ու ցավով փորձում է դրանք հասցնել զգայուն եւ խորը ընթերցողին: Իսկ Դաշտենցը ուրախ է, որ կյանքը կա, եւ նրա հերոսի դրաման միաժամանակ անձնական է եւ ազգային: Մահարին ողբերգության պատասխանատվությունն իր վրա է վերցնում. նա մատնացույց է անում ազգային մտածելակերպի ցավոտ կետերը…
Ի՞նչ էին ուսումնասիրում, նկարագրում, բացահայտում եւ վերլուծում հայ արձակագիրները Խորհրդային Հայաստանում եւ սփյուռքում այս տասնամյակների ընթացքում: Նախ եւ առաջ՝ նրանք յուրացնում էին արձակի ժանրը՝ հայ արձակը դարձնելով ավելի ընդգրկուն, խորը, ավելի յուրօրինակ: 20-րդ դարի հայ արձակը հսկայական ուղի է անցել՝ մեր առջեւ բացելով միանգամայն այլ աշխարհ՝ հայի աշխարհը: Լույս են տեսնում Հայաստանի մասին գրքեր՝ գրված սփյուռքահայ գրողների կողմից, եւ հակառակը՝ հայաստանցի գրողների գրքերը սփյուռքի մասին: Հայի ու Հայաստանի կերպարը Հրանտ Մաթեւոսյանի կամ Վարդգես Պետրոսյանի արձակում բացարձակ նման չէ Աղասի Այվազյանի կամ Պերճ Զեյթունցյանի ստեղծած կերպարներին, եւ դա հրաշալի է: Յուրաքանչյուր կերպար խոսում է հեղինակի անհատականության, կյանքի բազմազանության, գեղարվեստական որոնումների բազմազան լինելու մասին: Այս 30 տարիների ընթացքում հայ արձակը կարողացավ ընթերցողի համար բացահայտել ազգի ամբողջական դիմանկարը՝ շոշափելով եւ՛ գյուղացու աշխարհը, եւ՛ գիտնականների աշխարհը, եւ՛ քաղաքացուն, եւ՛ ծերունի ներգաղթածներին, եւ՛ ռեպրեսիաների զոհերին, եւ՛ շատ ու շատ ուրիշների:
Խորհրդային տարիներին շատ հեղինակներ ճանաչում գտան, սիրելի դարձան նախկին ԽՍՀՄ-ի շատ հանրապետություններում, իսկ առանձին հեղինակներ փորձ արեցին մտնելու համաշխարհային գրական պրոցեսի մեջ: Դրան որոշակի իմաստով օգնեց արձակը, որը կարողացավ դառնալ լավ կինեմատոգրաֆ: Սակայն դա ընդամենն առաջին փորձն էր: Եվ այսօր հայ արձակը նոր փորձ է անում՝ գտնելու իր տեղը ժամանակակից գեղարվեստական ուղղությունների մեջ, այդ նոր ձեւերի մեջ լինելու համահունչ եւ ուժեղ:
Երկրի անկախությունը ստեղծագործական որոնումների ազատությունն է: Ստեղծագործողի ուժը նրա անհատականության մեջ է եւ գրական կյանքի ու այն գրական պրոցեսի, որը խնդիրներ է առաջադրում՝ հասարակության համար հասկանալի կամ ոչ այնքան, բայց որոնք ձեւակերպում է գրողը: Այսօր Հայաստանի արձակագիրների մի ողջ խումբ ուշադիր վերլուծում է իր ժամանակակցին, հայոց աշխարհը, գեղարվեստական ձեւի խնդիրները, խորասուզվում հասարակության հոգեբանության եւ մտածելակերպի մեջ՝ նոր հորիզոններ բացելով ազգային արձակի համար: Մարդը ժամանակի համատեքստում մնում է ուսումնասիրության կարեւորագույն օբյեկտ: Եվ այս դասը ազգի համար ամենաէականն է, քանզի մեծ գրականությունն ուսումնասիրում է մարդուն, ոչ թե նրա ֆոլկլորային կերպարը: