Պատերազմից խաղաղ կյանք վերադարձած հերոսների թեման գուցե ժամանակավրեպ լիներ, եթե Հայաստանը չգտնվեր հարաբերական անդորրի փուլում եւ եթե պատերազմի ավարտից հետո մինչ օրս պատերազմի շատ հերոսներ խաղաղ կյանքում իրենց տեղը գտնելու, գոյատեւելու համար չօգտվեին բացառապես ռազմի դաշտում իրենց արդարացնող մեթոդներից: Վերջին իրադարձությունները` կապված ՀՀ պաշտպանության արդեն նախկին փոխնախարար, գեներալ Մանվել Գրիգորյանի պաշտոնանկության, դրա իրական պատճառների, նրա դեմ քրեական գործ հարուցելու հետ, լուրջ կասկածի տակ է դնում պատերազմի հերոսների հանդեպ պետության վարած քաղաքականության գրագիտությունը: Ի՞նչ են ակնկալում պատերազմի ժամանակ իրենց կյանքը վտանգած մարդիկ հասարակությունից, եւ ինչպես պետք է պետությունն իր խելամիտ վերաբերմունքով այս մարդկանց հանդեպ կանխի հերոսների այն ակնկալիքները, որոնք դուրս են օրինականության սահմաններից:
– Պարոն Գասպարյան, Արցախի ազատագրման համար պայքարող շատ հերոսների այսօր հասարակությունն ընկալում է որոշակի վերապահությամբ: Պատճառները ակնհայտ են` հերոսական անցյալ ունեցող շատերի ներկան բնավ հերոսական չէ, եթե չասենք` հակառակը: Կա՞ նման վարքի հոգեբանական հիմնավորում:
– Խնդիրն այն է, որ վերջին ժամանակներս մեր հերոսների եւ համազգային առանձնահատուկ արժեքների պատվանդաններն աստիճանաբար քչանում են: Արժեքներին կարող են վերաբերել ինչպես պատերազմի ժամանակ աչքի ընկած հերոսները, այնպես էլ արվեստի եւ գիտության տաղանդավոր ներկայացուցիչներ: Հերոսները կամ արժեքները հասարակությանն ուղղորդում են դեպի հետագա արժեքակողմնորոշիչ համակարգեր, իսկ դրանց բացակայության դեպքում հասարակական հարաբերությունների խաչմերուկները հատվում են անկազմակերպ` հայտնվում մթության ու քաոսի ճիրաններում: Ղարաբաղի պատերազմի հերոսներից ոմանք կարողացել են ինչ-որ ձեւերով օգտվել իրենց հերոսական կեցվածքից: Հոգեբանության մեջ առանձնացնում են եւ տարբերում «իշխանության հեղինակությունը» «հեղինակության իշխանությունից»: Այսինքն` կա իշխանություն, որը մեզ տրվում է ունեցած ստատուսի կամ պաշտոնի հետեւանքով, եւ կա իշխանություն` տրամադրված մեր տարիների ընթացքում ձեռք բերած հեղինակության կողմից: Հերոսների պարագայում նրանց հեղինակության հաշվին առաջացած իշխանության մասին է խոսքը, թե ինչպե՞ս են նրանք տնօրինում այն, պատասխանատվություն զգալով, նոր ստեղծագործ արարքներով, թե՞ այն օգտագործելով իրենց կամ շրջապատի անձնական հարցերը լուծելու համար:
– Իսկ գուցե խնդիրը տվյալ հերոսների ցածր գիտակցությո՞ւնն է. եթե դու կատարել ես որեւէ բարի կամ հերոսական գործ, եթե ոչ կրթությունդ, գոնե դաստիարակությունդ պետք է կարգավորեն հերոսությունից ակնկալվող դիվիդենտների չափը:
– Մենք մի կողմից՝ դատապարտում ենք նման դեպքերը, մյուս կողմից` նրանց վերաբերվում ենք որպես հերոսների: Հաճախ մեր լռությամբ հավասար չափով պատասխանատու ենք: Սակայն կա մեկ այլ մտահոգիչ հանգամանք` այն մարդիկ, ովքեր չհերոսացան, ում անունները չառանձնացվեցին, բայց չէ՞ որ նրանք նույնպես կռվում էին մեր ինքնությունը պահպանելու կամ մեր անկախությունը վաստակելու համար: Արդյո՞ք նրանք իրենց գնահատված են զգում: Արցախում ունենք հոգեբանական կենտրոն, ուր հանդիպել էի պատերազմի ընթացքում իր անձը չխնայած մի ազատամարտիկի, ով բարեբախտաբար ողջ էր մնացել, բայց հեշտությամբ կարող էր զոհերից մեկը լինել: Նա ասում էր` երանի ես մահացած լինեի, այդ դեպքում իմ ընտանիքը կունենար ավելի քիչ պրոբլեմներ` մի կերպ կարող էր լուծվել բնակարանային խնդիրը, պետությունը թոշակ կամ այլ օգնություններ կտար իմ ընտանիքին, իսկ հիմա ես ողջ եմ մնացել, բայց ընտանիքս կառավարել չեմ կարողանում: Սա ցավալի եւ մտահոգիչ ճշմարտություն է. եթե, Աստված մի արասցե, մեզ պատերազմ պարտադրվի եւս մեկ անգամ, ովքե՞ր դարձյալ կկանգնեն պաշտպանելու մեր ինքնությունը, եթե նախկինում կռված ազատամարտիկները չեն գնահատվել ըստ արժանվույն:
– Այն մարդիկ, ովքեր հերոսացել են պատերազմում, այդ մարդկանց, նրանց կատարած հերոսության համար, պետությունը չի վերաբերվում որպես բարձր քայլ կատարած մարդկանց: Ազատամարտիկների «հեղինակավոր» մասին պետությունը կառավարելի դարձնելու համար հերոսության գին է սահմանում օրենքից խուսափելը, անպատիժ մնալը: Հերոսի կարգավիճակն ինքը ցմահ առավելությունների՞ կարգավիճակ է, թե՞, ինչպես տեսանք Մ. Գրիգորյանի դեպքում, հերոս կարող ես լինել, քանի դեռ չես խախտել ազատ մտածելու սահմանը:
– Ձեր բերած օրինակը լավագույնը չէ այս ֆենոմենի մասին վերլուծություններ կատարելու համար, քանի որ մենք հստակ չգիտենք, թե հարուցված քրեական գործի դրդապատճառներն արդյոք, իրոք, քրեակա՞ն, թե՞ քաղաքական բնույթի են:
– Գուցե ամենալավը չէ, բայց ամենացայտուն օրինակն է, թե ինչ կարող է լինել մարդուն հերոսացնելուց հետո, եւ որքան է այդ մարդուն տրված ազատության աստիճանը:
– Պատերազմական իրավիճակում փոխվում է հարաբերությունների շրջանակը: Երբ իր ընկերների մահը տեսած զինվորը վիրավորվում է կամ պատերազմից վերադառնում է, նա ունենում է հասարակության կողմից այդ կորուստը փոխհատուցելու ակնկալիքներ, եւ միգուցե իր կորուստների դիմաց որեւէ արտոնյալ բիզնես, պաշտոն կամ օրենք խախտելու թույլտվություն ստանալը համարում է «ադեկվատ» վարձատրություն: Ուսումնասիրությունները հաստատում են, որ գոյություն ունի պատերազմից վերադարձած վետերանի սինդրոմ: Մի կողմից՝ ազատամարտիկը կարող է լինել առավել խոցելի, մյուս կողմից էլ` առավել անհանդուրժողական, հետեւաբար՝ ագրեսիվ: Պատերազմը, թվում է, ինչ-ինչ խմբերի կամ ազգությունների պայքարն է, որտեղ հաղթանակում է ուժեղը, խելացին, երբեմն էլ` արդարը, բայց, ցավոք սրտի, պատերազմը նաեւ սովորեցնում է, որ դժվարությունը հաղթահարելու միջոցներից մեկը մարդ սպանելն է, որը զինվորը երբեմն կարող է տեղափոխել խաղաղ կյանք: Հասարակական արժեքների գաղափարախոսության մեջ պետք է որոշակի «զսպաշապիկներ» լինեն: Մեր քաղաքական դաշտում ունենք արժանապատիվ, հավատ ներշնչող հերոսներ, բայց քիչ չեն նաեւ արժեզրկվածները, ովքեր մեզ համար բարձր արժեքների կրողներ էին, հանկարծ պարզվում է` ունեն եւ առաջնորդվում են իրենց նեղ, անձնական շահով:
– Եթե չեմ սխալվում, պատերազմական իրավիճակում եղող երկրներում կան վերականգնողական կենտրոններ` զենքով մարդկանց համար. նրանց հետ աշխատում են հոգեբաններ:
– Մենք արդեն ուշացել ենք: Այո, յուրաքանչյուր պատերազմից հետո բացվում են ռեաբիլիտացիոն կենտրոններ: Պատերազմը մարդու կյանքից խլում է մի կարեւոր ժամանակ, որի ընթացքում նա կարող էր կայանալ, կողմնորոշվել: Եվ նա, փաստորեն, ինքնահաստատվում է միայն պատերազմի դաշտում: Կա՞ր արդյոք ազգային ծրագիր` կռված մարդկանց հոգեբանական իրողությունը հավասարակշռության բերելու համար, որից կշահեր նաեւ հասարակությունը:
– Հասարակությունը տեսնում է ազատամարտիկների զգալի մասին` պետությունից մոռացված, աղքատության շեմին: Մյուս կողմից` տեսնում է մեծ հնարավորություններ ու արտոնություններ ունեցող շատ հերոսների, որոնք օրենքից դուրս են եւ դառնում են չարիք հասարակության համար: Դուք նշեցիք, որ սա խիստ մտահոգիչ է այն առումով, որ, եթե մեզ պարտադրվի նոր պատերազմ, շատ ազատամարտիկներ բարոյական եւ հոգեբանական խոչընդոտներ կունենան` դարձյալ զենք վերցնելու:
– Պատերազմին կամ ցանկացած կրիտիկական իրավիճակին հաջորդող ժամանակահատվածում հոգեբանական հետեւանքները մեծամասամբ ուսումնասիրված են, չնայած յուրաքանչյուր նոր դեպք կրում է ինքնատիպ բնույթ: Մեր հասարակության մեջ տարածված հիվանդությունների զգալի մասը հետկրիտիկական իրավիճակների հետեւանքն են, օրինակ՝ բարեկամական, ազգակցական կապերի առաջնահերթությունը` պաշտոնների նշանակելիս, կոռուպցիան, անվստահությունն իշխանությունների հանդեպ…. Այլ երկրներում նախօրոք նկատի են առնում, որ զինվորները, ովքեր պատերազմական հարաբերությունները պետք է տեղափոխեին կյանք, փոքրիկ պատերազմներ են ստեղծելու հասարակության այս կամ այն շերտերում, եւ նրանց հետ հոգեբանական վերականգնողական աշխատանքներ են տանում: Մի կողմից՝ մենք ինքներս թույլ ենք տալիս, որ նման մարդիկ օրենքի խախտումներ անեն` արդարացնելով այն համոզմամբ, որ նրանք պատերազմում զրկանքներ են կրել, կամ շատ մոտ էին մահվանը: Երբեմն մենք մեզ մեղավոր ենք զգում, որ նրանք զրկանքներ են տարել, կամ «ապրողի մեղավորության» համախտանիշն ենք կրում: Օլիգարխները, հարկերից խուսափող բիզնեսմենները, արդյոք նրանցից բոլորը պատերազմո՞ւմ են եղել: Ո՛չ: Այդ երեւույթը կարող էր գոյություն ունենալ եւ ունի անկախ պատերազմից:
– Հիշեցիք օլիգարխներին, որոնք շատ դեռահասների համար օրիենտիրներ են, տգետ մարդկանց համար` հիացմունքի առարկա, որոնց պետք է անտրտունջ ենթարկվել: Հերոսի ընտրությունը, այսինքն` որ ոլորտից է նա, ինչ հասարակական ստատուս ունի եւ այլն, հասարակությո՞ւնն է կատարում, թե՞ հասարակությանը պարտադրվում է տվյալ հերոսի մոդելը:
– Երկուստեք: Հասարակությունը կարող է երբեմն հերոսներ ընտրել, սակայն դրանք պետք է համաձայնեցված լինեն այն իդեալներին, որոնք իր առաջընթացի համար որոշել է որդեգրել մեր ազգը:
– Դուք ո՞ւմ եք համարում հերոս:
– Կան շատ արվեստագետներ, ովքեր արժանի են փառքի, մեր հասարակության կողմից համընդհանուր ճանաչման: Պատերազմի հերոսներից կարելի է առանձնացնել Մոնթե Մելքոնյանին: Նրա հետ ամեն մի շփումը զարմացնում էր այդօրինակ մասշտաբի անշահախնդիր հայրենասիրությունը: Նա համամարդկային արժեքների կրող էր, հիացնում էր նրա վերաբերմունքն անգամ ադրբեջանցի պատանդների հանդեպ: Մենք սիրում ենք ֆետիշացնել մահացած մարդկանց, եւ դա ազգային ֆենոմեն է, հավանաբար` Եղեռնի պատճառով: Այն ժամանակ մեր անթիվ-անհամար զոհերը գերեզման չունեցան: Եվ հիմա մեզ մոտ հակառակ պրոցեսն է. մեծ կարեւորություն ենք տալիս շիրիմներին եւ գերեզմաններին: Կարծում եմ, որ հերոսները մեր գաղափարախոսական եւ արժեքային համակարգում կարեւոր դեր են խաղում եւ չեն կարող հիշվել տարերայնորեն: Նրանք պետք է անընդհատ գործեն հասարակության մեջ, քանի որ նրանց ստեղծած արժեքները դուրս են ժամանակից եւ տարածությունից: