– 1996թ. դուք ընդդիմության առաջին շարքերում էիք, եւ ավելի վճռական էին
ձեր գործողությունները, քան այսօր եք` որպես ընդդիմություն: Ի՞նչ է
պատահել:
– 1996թ. իսկապես մենք շատ կտրուկ էինք. նախագահական ընտրություններ էին,
եւ ժողովուրդն ու մյուս հիմնական կուսակցություններն անվստահություն
դրսեւորեցին, եւ ես պարտավոր էի լինել կտրուկ ու գնալ մինչեւ հնարավորին
վերջը: Հնարավորին, որովհետեւ շատերի համար ամենավերջ էր համարվում այն,
ինչն ինձ համար ընդունելի չէր: Չեմ կարծում, թե 1998թ. պակաս
վճռականությամբ եմ գնացել, բայց ժողովուրդն իր ձայնը տվեց Կարեն
Դեմիրճյանին՝ իրենից պահանջելով վճռականություն: Երկրորդ փուլից առաջ մենք
շատ ենք բանակցել Կ. Դեմիրճյանի հետ. ինքն առաջարկում էր մեզ միավորվել,
բայց ես կարծում էի, որ ինքն առանց մեր միավորվելու էլ ձայներով հաղթելու
է: 2003թ. ժողովրդի եւ շատ կուսակցությունների վստահությունն ուղղվեց
Ստեփան Դեմիրճյանին: Այդ ժամանակ, ես կասեի, մենք կանգնեցինք ոչ այնքան Ս.
Դեմիրճյանի կողքին, որքան ժողովրդի, չնայած ես նրան շատ հարգանքով եմ
վերաբերվում: Այն, ինչ տեղի ունեցավ 1996թ. Հայաստանում, չբերեց
արդյունքի՝ իշխանափոխության (չնայած այդ ազդեցությունն էր, որ 1998թ.
բերեց ներքին փոփոխություններին), բայց, այնուամենայնիվ, պոստսովետական
տարածքում մենք առաջինն էինք, որ փորձեցինք թավշյա հեղափոխություն անել ու
տեր կանգնել ընտրությունների արդյունքներին: Հետագայում նույն սցենարն
իրականացվեց եւ՛ Հարավսլավիայում, եւ՛ Վրաստանում, եւ՛ Ուկրաինայում: Ես
այնքան էլ այն կարծիքին չեմ, թե այն սցենարը, որը հաղթեց ուրիշ
երկրներում, պետք է պարտադիր նաեւ Հայաստանում լինի: Միգուցե կարելի է
նաեւ այլ ճանապարհներ փնտրել: Անկեղծ ասած, դժգոհ եւ վրդովված լինելով
ներկա իրավիճակից, ես փորձում եմ, նաեւ իմ փորձը հաշվի առնելով, գտնել
ճանապարհներ, որով հնարավոր լինի անել հեղափոխական փոփոխություններ
Հայաստանում՝ հնարավորինս ամենամեղմ տարբերակով: Կստացվի՞, թե՞ ոչ, դա
արդեն ուրիշ հարց է:
– Ներկա իրավիճակը համեմատության եզրեր ունի՞ 1996թ. հետ: Ձեր գնահատմամբ,
այսօր իրավիճակը նույնքան պայթյունավտա՞նգ է, որքան այն ժամանակ էիք
համարում:
– Շատ դժվար է համեմատություններ անել: Նախ անձերին՝ Ռոբերտ Քոչարյանին եւ
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին, չէի ցանկանա համեմատել, բացի այդ, իրավիճակի մեջ
էլ փոփոխություններ կան: Ժողովրդի սոցիալական վիճակը ծանր էր եւ՛ 1996թ.,
եւ՛ այժմ, որի 60-70 տոկոսն օբյեկտիվ պատճառներ ունի: Բայց պետք է ճիշտ
հասկանալ ժողովրդի վրդովմունքի իրական աղբյուրը: Դա անօրինականությունն է.
անօրինականությունը, երբ մարդկանց մի խումբ նստում է իշխանության գլխին ու
կարծես դադարում է մտածել պետության եւ ժողովրդի շահերի մասին ու սկսում
են անարդար վերաբերվել: Մեր ժողովրդին սոցիալական բունտերը չեն մտահոգում:
Մեր ժողովուրդը համախմբվում է ազգային եւ արդարության հարցերի շուրջ: Հիմա
արդեն արդարությունն է դարձել ազգային հարց: Այս տեսակետից նմանություն կա
1996թ. հետ, բայց տարբերություն էլ կա, որովհետեւ բոլորը, այդ թվում՝ նաեւ
ես, գտնում էին, որ 1996թ. Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն արդար է ընտրվել: Ռ.
Քոչարյանի դեպքում ոչ միայն 2003թ. էինք համարում, որ նա անարդար է
ընտրվել, այլեւ 1998թ. ընտրություններն էլ էին մեզ համար կասկածի տակ:
Այսինքն՝ Լ. Տեր-Պետրոսյանից ժողովուրդը հիասթափվեց 1996թ., իսկ Ռ.
Քոչարյանով ոգեւորված չի էլ եղել: Իսկ այդտեղ տարբերություն կա:
– Շատերը ձեզ հիշում են 1996թ. սեպտեմբերի 26-ի հայտնի դեպքերով, երբ
ժողովրդին առաջնորդեցիք ԱԺ, դարպասները ջարդեցիք, ներխուժեցիք ներս եւ
այլն: Ապրիլի 12-ին ժողովրդին առաջնորդողներից մեկը նաեւ դուք էիք, եթե
նույն վճռականությունը չէր լինելու, ինչո՞ւ ժողովրդին իշխանությունների
մահակին արժանացրիք:
– Ամեն մի ժամանակ իր պատասխանատուներին է առաջ քաշում: 1996թ. ես
պատասխանատվություն էի կրում ժողովրդի ձայնը մինչեւ վերջ հասցնելու համար,
մյուս կողմից էլ, որպես պետության, պատերազմի հիմնադիրներից մեկը, կար մի
եզր, որից ես երբեք չէի անցնի, որի համար շատ անգամ ինձ մեղադրում են:
2003թ. ես ընդդիմության թիմի անդամ էի, բայց պատասխանատվությունը եւ
վճռականություն ցուցաբերելն ինձ վրա չէր դրված, եւ որոշումների համար
միայն ես չէի պատասխանատու: 1996թ. որքան էլ կոլեգիալ լիներ, միեւնույն է՝
բոլոր հարցերի լուծման ժամանակ ինչ-որ մի անձի վրա էր կենտրոնանում
վճռականություն ցուցաբերելը: Մենք կարող ենք վիճել՝ ապրիլի 12-ին կարելի
էր ավելի վճռակա՞ն լինել, թե՞ ավելի խելոք ձեւով վարվել: Կարելի էր մի քիչ
խելոք ձեւով կազմակերպել դա:
– Ո՞րն էր խելոք ձեւը:
– Հայաստանում, եթե ամբողջ հասարակությունը «զացեպկա» չլինի, կարող է շատ
արյունալի դեպքեր լինել, որը չեղավ Վրաստանում եւ Ուկրաինայում: Այսինքն՝
ժողովուրդը կողմ էր, որ Քոչարյանը հեռանա, բայց նախորդ հանրահավաքներին
հիմնական տանող ուժը դարձել էր գյուղացիությունը, բայց միայն
գյուղացիությամբ հարց չի լուծվում Հայաստանում: Դեռ 1996թ. ասել եմ, որ
ժողովրդավարության մեջ կա մի շերտ, որն ավելի ազդեցիկ է, եւ որի խոսքն
անցնում է ամբողջ ժողովրդի մոտ: Հայաստանում ես պայմանականորեն ասում էի՝
20.000 մարդ, որոնց մի մասն իշխանության մեջ է, մի մասը՝ բանակում,
մյուսը՝ գործարար է, հեղինակություն: Եթե այդ շերտը քո կողմն է, շատ
հարցեր կարելի է լուծել: 1996թ. մեր քարոզարշավի հիմնական ձողն այդ
20.000-ին մեր կողմում ընդգրկելն էր, որովհետեւ Ժողովուրդը այնքան դժգոհ
է, որ միշտ էլ կլինի ընդդիմության կողքին: Ինձ թվում է, ապրիլի 12-ին մենք
մոտեցանք առանց լիարժեք աջակցություն ունենալու այդ 20.000 մարդկանց զգալի
մասից: Եվ հաղթանակի հասնելու համար պետք կլիներ այնպիսի վճռականություն,
որը, կարող է, իմաստալից չէր Հայաստանի համար: Մի կողմից՝ պետք է փոխել
իրավիճակը, բայց մյուս կողմից՝ ես միշտ ինձ համար տեսնում եմ եզրեր, որոնք
անցնելու կողմնակից չեմ: Ամեն ինչ իր գինն ունի. ինչ-որ բան սարքելու
համար դու ինչ-որ բան պիտի քանդես, ու երբեմն քանդելու վախն ավելի մեծ է
լինում: Բայց, կրկնում եմ, ամեն ժամանակ իր պատասխանատուն ունի:
– Ինչո՞ւ եք ձեզ անընդհատ հետին շարքերում դնում:
– Ես չեմ հետ դրել, 2003թ. ժողովրդի քվեն ինձ դրեց այն վիճակի մեջ, որ ես՝
առանց քաղաքականությունից դուրս գալու, փորձում եմ ազդել քաղաքականության
վրա, բայց պատասխանատվությունն ինձ վրա չի դրել ժողովուրդը, եւ անբնական
կլինի, եթե ես փոխարինեմ այն մարդկանց, ովքեր ստացել են մեծ քվեներ:
Սովորաբար այդպես չէ:
– Այսինքն՝ ճի՞շտ էին այն գնահատականները, որ ձեր գնացքն արդեն վաղուց գնացել է:
– Ո՞վ էր նման բան ասում…
– Չէի՞ն ասում:
– Չէ, կան շահագրգռվածներ, ովքեր կարող էին նման բան ասել, բայց իմ մասին
1988-ից մինչեւ հիմա այնքան տարբեր բաներ էին ասում, որ, եթե դրանք մի
ժամանակ ինձ մտահոգում էին, հիմա անտարբեր եմ: Ես գիտեմ՝ ես ինչ եմ
ուզում, եւ փորձում եմ իմ համեստ ուժերով դա անել:
– Ի՞նչ է ձեր ուզածը:
– Իմ ուզածը տարիների ընթացքում շատ ավելի քիչ է կապվում իմ անձի հետ. քան
պետության: Որքան մեծ ճանապարհ ես անցնում, այնքան քո անձն ավելի
երկրորդական է դառնում: Ես իմ մեջ այդ փոփոխությունը տեսնում եմ, բայց ես
չեմ տեսնում, թե գնացքով ովքեր են եկել, որոնք ավելի արժանի են ինչ-որ
բանով ազդելու պետության զարգացմանը:
– Ստեփան Դեմիրճյանի՝ «Ամեն ինչ Սահմանադրության ճանապարհով» կարգախոսը որքանո՞վ եք իրատեսական համարում:
– Նախ՝ ինձ համար հասկանալի չէ, թե ինչ է դա նշանակում, որովհետեւ
Սահմանադրության ամենակարեւոր կետն այն է, որ իշխանությունը պատկանում է
ժողովրդին: Հետեւաբար, եթե ժողովրդի կամքով ինչ-որ բան փոխվում է, ինչ
ուզում է լինի, պետք է համարել սահմանադրական: Դա նշանակում է, որ բոլոր
մեթոդներն ընդունելի են, եթե դրանց հետեւում կանգնած է ժողովուրդը: Ինձ
համար էլ է դա ընդունելի: Ես չեմ ընդունում, օրինակ, հերոսական խմբի
հեղափոխությունը: Ժողովրդի հետ հանդիպումների ընթացքում ասում են՝ մի՞թե
չկա 20-30 տղամարդ, որ գնա իշխանությունը փոխի: Դա կործանարար կլինի մեր
երկրի համար. եթե 20-30 տղամարդը փոխարինի ժողովրդին, հաջորդ պահին նրանք
իրենց երկրի տեր են զգալու եւ արհամարհանքով են վերաբերվելու ժողովրդին,
որը չկարողացավ իշխանության տերը դառնալ: Այդ 20-30 տղամարդուց մեկն իրեն
կհամարի Սասունցի Դավիթ, այն մնացածին էլ կճնշի, ու մենք նորից կունենանք
նույն պատկերը:
– Հետեւաբար, այսօրվա ընդդիմությունը կեղծ չէ՞, որին անդամակցում եք նաեւ դուք:
– Երբ 25 կուսակցություններ հավաքվեցինք ու միասին հայտարարություն
ընդունեցինք, շատերի մոտ տարակուսանք առաջացավ, թե, ի վերջո, նրանցից 3-ը
կոալիցիոն կուսակցություններ են, իշխանություն են՝ դուք իրենց հետ ինչի՞
մասին եք խոսում: Բայց եթե լուրջ քննարկենք, ապա կհասկանանք, որ որոշ
կուսակցություններ գտնվում են իշխանության մեջ, որոշ կուսակցություններ՝
իշխանությունից դուրս: Կադրային տարբերությունների մասին չխոսենք,
որովհետեւ այնպես չէ, որ ով դրսում է գտնվում՝ հրեշտակ է, ով ներսում՝
սատանա: Բայց պարզվում է, որ իրականում այդ կուսակցություններից դուրս
գտնվում է մի ուժ, որը պետության իրական տերն է: Դրանք օլիգարխներն են՝
իրենց թիկնապահներով ու զինված ջոկատներով, ուժային կառույցներն են, որոնք
կուսակցության վերահսկողությունից դուրս են: Այդ դեպքում՝ իշխանության եւ
ընդդիմության մեջ գտնվող կուսակցությունները բոլոր տարբերությունների հետ
միասին ունեն ընդհանրական շահեր: Կարծում եմ, այդ շահերի վրա կարելի է
կառուցել գործընթաց, որ պետությունը մի քիչ մաքրվի կրիմինալի
իշխանությունից, որովհետեւ, եթե մնա զուտ քաղաքական ուժերի քաղաքական
պայքար, ամեն ինչ ավելի արդար կլինի, եւ ավելի մեծ արդյունքների կհասնի
պետությունը:
– Այսինքն՝ դուք հավատո՞ւմ եք ԱԺ նախագահ Արթուր Բաղդասարյանի հրապարակած
ծավալուն հոդվածի անկեղծությանը, որով հորդորում է քաղաքական ուժերին՝ ՏԻՄ
ընտրություններում լինել նույնքան արդար, որքան ինքն է լինելու:
– Ես կարող եմ ինչ-որ մարդկանց հավատալ կամ չհավատալ: Բայց մենք
սիրահարված չենք, որ սկսենք մտածել՝ հավատո՞ւմ ենք դիմացինի
հավատարմությանը, թե՞ ոչ: Յուրաքանչյուր խոսքի տակ պետք է մեխանիզմներ
դրված լինեն, որպեսզի դիմացինի մոտ վստահություն առաջացնի: Ես համոզված
եմ, որ իշխանության մեջ գտնվող տարբեր հատվածներ նույնպես շահագրգռված են
արդար, նորմալ կառավարման մեջ, որքան ընդդիմության մեջ գտնվողները, եւ
նրանցն ավելի հստակ կարող է լինել, որովհետեւ արդեն լծակներ ու ֆինանսներ
ունեն: Եվ եթե նրանք դա մեխանիզմներով, գործողություններով,
հայտարարություններով ապացուցում են, ինչո՞ւ պիտի ես նրանց չվստահեմ, բայց
հենց այնպես ես ոչ մեկին չեմ վստահում՝ լինի դա ընդդիմությունից թե
իշխանությունից: Ի՞նչ տարբերություն: