«Հետահայաց պեղումներ» ցուցահանդեսը, որը ապրիլի 4-ին կբացվի Ժամանակակից արվեստի թանգարանում, շատ հետաքրքիր ուղերձ ունի մեր համաքաղաքացիներին։ Հինգ հայ նկարիչների՝ Արա Հովհաննիսյանի, Տիգրան Սահակյանի, Րաֆֆի Ադալյանի, Միքայել Հովհաննիսյանի եւ Արա Հայթայանի խիստ տարբեր մոտեցումներն ու ոճերը կներկայանան կողք կողքի՝ որպես 1970-2007 թվականներին ստեղծված գեղարվեստական մի շղթա։ Տարբեր է նկարիչների տարիքն ու տարբեր են նրանց ուղիները, սակայն նրանց մի բան է միավորում, նրանք փորձել են ու փորձում են ժամանակի հետ զրույցներ վարել։ «Ստեղծագործելով նույն հողի վրա, մենք բոլորս մեր թիկունքում զգում ենք համաշխարհային արվեստի բացարձակ տարբեր շնչառություն»,- ասում է Արա Հայթայանը, ում նախաձեռնությամբ էլ կայանալու է այս ցուցահանդեսը։ Եվ արվեստի հարատեւ շնչառությունը զգալու համար Արա Հայթայանը փորձում է ժամանակի ու ժամանակակիցների միջեւ կամուրջներ կառուցել։ Որպեսզի իմանանք, հիշենք, վերհիշենք, զգանք, ազատվենք կամ գերի ընկնենք, բայց բոլոր դեպքերում՝ առաջ շարժվենք։ Ա. Հայթայանը համոզված է, որ արվեստն այսօր պիտի շեղակի հարցադրումներ անի, ձեւերի ու գաղափարների փոխանցում իրականացնի։ Մի խոսքով՝ արվեստը պիտի կյանք մտնի ու դառնա «օրվա հաց»։
– Մեր ցուցահանդեսով մենք որեւէ արժեւորում նկարիչներին չենք տալիս, ուղղակի տեսանելի ենք դարձնում այն հարցերը, որոնք եղել են ու կան։ Մենք պարզապես մեծ խտացվածության արխիվից մի քանի փաստաթուղթ ենք հանում, կոնտակտի մեջ ենք մտնում այդ փաստաթղթերի հետ ու ուզում ենք հասկանալ, թե դրանք ի՞նչ են իրենցից ներկայացնում։ Երբ ուզում ենք մեր արվեստին կամ պատմությանը մոտենալ, տեսնում ենք, որ շատ հասկանալի ու բացահայտված էջեր ունենք, բայց հետո զգում ենք, որ արանքներ կան, որոնք նման են սեւ էջերի։ Ստացվել է այնպես, որ ստեղծագործողները միշտ եղել են ինքներս մեզ, մեր քրոնոլոգիային մոտենալու հենակներ։
Ես ինքս ինձ համար մի բացահայտում արեցի, երբ շփվեցի նոր սերնդի հետ, հասկացա, որ նրանք տեղյակ չեն, թե իրենցից մի 20 տարի առաջ ինչ է կատարվել։ Նույնիսկ մեր Երեւանում, այս փոքր «ափսեի» մեջ, որտեղ վերջին 70 տարիների ընթացքում «եփվել» ու ծնվել են գաղափարները, մարդիկ չգիտեն, թե ի՞նչ է իրենցից առաջ տեղի ունեցել։
Երիտասարդները չգիտեն՝ ինչի՞ վրա են «նստած», ծանոթ չեն այն բազային, որը արվեստի տարբեր բնագավառներ է սնել։ Վերջին հաշվով երիտասարդները հոգեւոր ազատականության պտուղներն են եւ հենվում են այն ազատ աուրայի վրա, որը մինչ իրենց՝ 50-60 թվականներին է եղել։ Եվ այդ ազատականության դրսեւորումներից, նախադեպերից ու դրանց շարունակությունից նա տեղյակ չէ, քանի որ մեզ մոտ չեն արխիվավորում արվեստի փաստերը, ու հաջորդ սերունդը չի տեսնում, թե ինչ են արել նախորդները։ Շատ արվեստագետներ կան, որոնց մի քանի նկարներին գուցեեւ ծանոթ են մարդիկ, բայց նրանց կերպարները «բացված» չեն։ Խնդիրը նկարիչների անունները չեն, խնդիրը նրանց թողած փաստերն են։
– Բայց մենք շատ թանգարաններ ու պատկերասրահներ ունենք…
– Հայաստանի թանգարանները չեն արտացոլում այսօրվա պատկերը։ Ու փաստորեն ստացվում է, որ եթե արվեստագետները կարիերիստ չեն, հեշտ բնավորություն չունեն ու չունեն նաեւ իրենց անունը պետական, ազգային սարքելու հատկությունները, նրանք կոնտեքստից դուրս են մնում։ Կարեւոր է նշել՝ հայաստանյան կոնտեքստից։ Մենք փորձում ենք մեր ցուցահանդեսում ներկայացնել այն նկարիչներին, որոնք այս հողի «պտուղներն» են, որոնք այստեղ են կայացել։ Նրանք կարեւոր են որպես հետեւողական մտածելակերպի նախադեպ։ Եվ այդ նախադեպը գրանցման կարիք ունի։ Երբ ամեն մեկն իր տեղն է գրավում, արվեստի միջավայր է ստեղծվում։
– Արվեստը շղթա՞ է։
– Յուրաքանչյուր բան շղթա է։ Եթե նույնիսկ այդ շղթայի օղակները դու «դրսից» ես վերցնում։ Հիմա այդ շղթայի խաթարումը կա։ Եթե կոնֆլիկտներ են լինում, բայց մարդիկ գիտեն, թե ով ո՞վ է եւ ի՞նչ կարող է անել, նրանք կարողանում են կոնֆլիկտից անվնաս դուրս գալ։
Սովետական տարիներին ցուցահանդեսների հաջորդականություն կար, տարեկան մի քանի ցուցահանդեսներ էին լինում։ Հասկանալի է, որ պաշտոնական նկարիչները միշտ կենտրոնական պատն էին գրավում, բայց դրան դեմ հանդես եկող նկարիչները, միեւնույն է, ցուցադրվում էին։ Նրանք քիչ էին գնվում, բայց մենք կարող էինք տեսնել իդեոլոգիաների բախումը։ Իսկ հիմա մենք ապրում ենք այնպիսի իրավիճակում, որը թույլ է տալիս արվեստագետին ձեւական ապրել այստեղ, ընդհանրապես չգրանցվել, որ ինքն այստեղ է ապրում՝ այս քաղաքում, եւ սպառվել ուրիշ շուկաներում։ Ինտերնետ կա, որը մարդուն հնարավորություն է տալիս սպառվել առանց գրանցվելու սեփական հողում։ Ժամանակին շատ նկարիչներ հեռացան, որպեսզի իրենց տեղը գտնեն այլ երկրներում։ Բայց հիմա արդեն այդպես չէ, կոմունիկացիաների զարգացումը թույլ է տալիս ֆիզիկապես լինել Հայաստանում, բայց որեւէ ազդեցություն չունենալ հայստանյան մթնոլորտի վրա։ Այստեղից է սկսվում մեր պատմության խաթարումը։ Արվեստագետի ու հասարակության դիալոգն է խաթարվում։ Իսկ մեր հասարակությունը արժանի է տեսնել արվեստի լեզվով առաջ քաշած պրոբլեմները եւ որպես փաստ դրանք ունենալ։ Բացի այն դիալոգից, որը մենք կարող ենք մեր ընկերների կամ ընտանիքի անդամների հետ վարել, ուրիշ դիալոգ տեղի չի ունենում։ Դա անբնական վիճակ է, որի արդյունքում ուժը դուրս է գալիս, սպառվում է։ Սրանք ամպագոռգոռ բառեր չեն, դեմարշ չի, որով մենք՝ նկարիչներս, ուզում ենք գնահատվել։ Պարզապես փաստագրում է, որ ինքներս մեր հետ վարած զրույցը ավարտվում է եւ պետք է նոր՝ ավելի լայն զրույց սկսել։
– Ընդհանրապես արվեստը հիմա կարծես թե դիալոգի միտված չէ…
– Արվեստի ծնունդը նշանակում է՝ արվեստի գերիշխանություն։ Միջավայրը պիտի ընդունի արվեստը որպես գերիշխան, որովհետեւ հետագայում ինչ էլ որ լինի, մարդն իր ինքնությունը արվեստից է քաղելու։ Եթե այսօր որեւէ մեկին հարցնես՝ ո՞վ ես դու, նա կպատասխանի՝ Արամ Խաչատրյանի երկրից եմ։ Նա դա բնազդաբար կասի, քանի որ իր ինքնությունը արվեստի ստեղծած նշանների մեջ է տեսնելու։ Կամ էլ կասի՝ ես Զվարթնոցն եմ։ Չի ասի՝ «Նոկիա» եմ, քանի որ դա իրենը չի։ Հնարավոր է, որ ճապոնացին իր ինքնությունը դնում է եւ տեսնում է «Նոկիայի» մեջ։ Վերջերս մի ֆիլմ տեսա, որտեղ կորեացիները շատ մեծ ակնածանքով ու հատուկ վերաբերմունքով բացում են «Սամսունգ» հեռախոսը, եւ այդ փաստը արձանագրվում է կորեական կինեմատոգրաֆում որպես ինքնության սիմվոլ։ Իսկ մենք մեր ինքնությունը տեսնում ենք մեր երգի, ճարտարապետական ֆորմայի, էպոսի մեջ։ Մենք մեզ այդ խորհրդանիշների մեջ ենք տեսնում։ Բայց մյուս կողմից՝ մեր այսօրվա խորհրդանիշները չենք ուզում տեսնել ու չենք ուզում դրանց հետ ապրել։ Մենք հաճախ մեզ գրանցում ենք նոր սիմվոլների մեջ, որոնք մեր ստեղծածը չեն։
– Երգարվեստում, օրինակ, ունենք անուններ, որոնց ընդունում ենք, եւ որոնք լիովին փոփ երեւույթներ են, նոր խորհրդանիշներ են։ Սիրուշոն, օրինակ…
– Հարցը նրանում է, թե որքանով է Սիրուշոն երգում մեր մասին։ Ամեն ազգ սիրուն մոտենալու իր ձեւն ունի։ Ասենք, իսպանական, արյունոտ, դրամատիկ, ֆատալ սերը հենց իսպանացիների մասին է։ Ֆրանսիական զուսպ, երկարաձիգ ու անընդհատ իրարից հեռացող սերը հենց ֆրանսիացու մասին է։ Հիմա, եթե ստացվի, որ Սիրուշոն իսկապես երգում է մեր դրամայի մասին, ապա նա կարող է դառնալ մեր սիմվոլը։ Ընդհանրապես, եթե որեւէ բան «մեր մասին» չեղավ, նա չի կարող դառնալ «մարդու մասին»։ Ուրիշներին էլ դա պետք չի լինի։
– Գեղարվեստը նեղ կոնտակտ է պահանջում, իսկ ինչո՞ւ հարցեր չեն կարող առաջադրել ավելի կենդանի արվեստները, օրինակ` թատրոնը։
– Հիմա ամեն ինչ իրար շատ համակցված է։ Եթե գեղարվեստի առաջ քաշած պրոբլեմը թատերական գործչի կողմից ընդունվեց որպես իր պրոբլեմը, անմիջապես դա կզգացվի նաեւ թատրոնում։ Օրինակ, երբ ես իմ ֆորմաների զարգացումն եմ փնտրում, ես այն գտնում եմ ոչ թե այլ նկարիչների արածի մեջ, այլ՝ ասենք, նոր պարի մեջ։ Կամ էլ գրական սինթեզների մեջ եմ գտնում։ Մենք բոլորս այս հասարակության մասնիկներն ենք, բայց ես գիտեմ, որ, ասենք, 3 կամ 4 տարի առաջ ստեղծված կճուճները (որոնք ես շատ եմ սիրում ու պարբերաբար գնում եմ) ստեղծվելու պահից սկսած արդեն մտել են հասարակության կեցության մեջ։ Կճուճները արվեստագետներ են ստեղծել, խաղացել են ֆորմաների հետ, կճուճի մեջ պատկերել են կնոջ իրենց իդեալը։ Եվ այդ կճուճը մտել է կյանք՝ որպես օրվա հաց, որպես ամենօրյա օգտագործման իր։ Դրան կարեւորություն է տրվել, կապ է ստեղծվել։ Իսկ հիմա թանգարանները չեն համարում, որ պետք է «օրվա հացը» ցույց տան, նրանք ուզում են միայն «ադամանդները», սերուցքը ցույց տալ։ Նկարիչը պետք է մեռնի, փայլատակի, որպեսզի ցուցադրվի։ Իսկ այդ մոտեցումը արվեստի բնույթին դեմ է։ Միջնադարյան որմնանկարիչներն արել են իրենց գործն՝ իրենց ժամանակակիցներին ենթադրելով, իրենց ժամանակակցի աչքերն են պատկերացրել եւ բնավ էլ չեն մտածել, թե մի քանի հարյուր տարի անց ովքեր են իրենց գործերը նայելու։ Վերջին հաշվով արվեստը միշտ ստեղծվում է ժամանակակցի համար։
– Հիմա կարծես թե ոչ մի բան չի արվում կոնկրետ մեր ժամանակակիցների համար։ Նույնիսկ մեր քաղաքն է զարգանում՝ հակառակվելով մեր ցանկություններին։
– Ես մտավախություն ունեմ, որ մեր ներսում աշխատող արխետիպերը խանգարում են մեզ նոր կյանք մտնել։ Չգիտես ինչո՞ւ, արվեստին սրբազան, վեհ դեր է միշտ տրվել։ Որպես ազատ ապրելու ու շնչելու ավանդույթ՝ արվեստը չի գործել։ Ցանկությունս այն է, որ այս երկրում ապրող մարդը սպասելիք ունենա նկարից, պատկերից, քանդակից։ Ընդունի, որ այդ պատկերն իր համար կարող է կարեւոր լինել։ Հիմա կիսամոդեռն շենքեր են կառուցում ու ներսում կախում են Արարատի տակից հոսող ջրվեժի պատկերը։ Տեսնում ես, որ փորձ է արվել նոր ճարտարապետական ֆորմաներ գտնել, բայց ամենացածրաճաշակ նկարն են ընտրել։ Ուրեմն, չեն ուզում, որ պատին լինի իրենց մասին պատմող նկար։ Չեն ուզում, որ այդ նկարը ճշմարիտ լինի, որ ոչ թե կեղծ երջանկությունը ցույց տա, այլ՝ մի քիչ դրամա էլ պատկերի, նույնիսկ՝ սոսկում։ Այդ դրաման ու սոսկումը մերն են, որոնք ոչ մի կերպ չեն դրսեւորվում։
– Ինչո՞ւ։
– Մշակույթի բոլոր ոլորտներում՝ օպերայում, երգարվեստում քանդակում եւ այլն, նկատվում է, որ նոր ձեւեր կիրառելու վախ կա։ Զարմանալի է, բայց 1930-ական թվականներին արված Երվանդ Քոչարի քանդակը, որը դրված է ՆՓԱԿ-ի առջեւ, հիմա շատ արդիական է նայվում, իսկ մեր քաղաքում վերջերս տեղադրված նոր ֆիգուրատիվ քանդակները նայվում են որպես 19-րդ դարի հերթական փորձեր։ Ես չեմ ուզում վատաբանել, բոլոր քանդակագործներն իմ ընկերներն են, բայց ես ցավում եմ, որ քաղաքը
21-րդ դարի համարժեք ձեւերը չունի։ Նույնը օպերայի ոլորտում է։ Այսօր մենք մեր ունեցած օպերան փորձում ենք անընդհատ սրբագրել ու ամրապնդել 19-րդ դարի ավանդույթները։ Մինչդեռ, օպերան վաղուց արդեն նոր ձեւեր է ստացել։ Մենք մեզ վրա առաքելություն ենք վերցրել «փակ» ֆորմաները շոյել, գուրգուրել ու վրայից փոշին թոթափել։ Մեզ թվում է, որ մենք այն կատարելագործում ենք, մինչդեռ այդ «փակ» ֆորմաներն ընդամենը դպրոց են։ Ուրիշների արված կատարյալ ֆորման շոյելը մենք անում ենք ի հաշիվ մեր ինքնության։ Սա մի կաղապար է, որը բոլոր ոլորտներին է վերաբերում, եւ շատ բաներ մեր քաղաքում արդեն արխետիպերի մեջ են մտել։ Օրինակ, տես, թե ինչ երաժիշտներ են փողոցում սովորաբար նվագում։ Մի քանի օր առաջ երկար մազերով մի հիպի տղա էր փողոցում կիթառ նվագում, երեւի ճանապարհորդ էր, որը ուզում էր փող աշխատել։ Եվ բոլորը նրան զարմանքով նայում էին ու մտածում՝ եթե երիտասարդ ես ու լավ կիթառ ունես, ես ինչի՞ պիտի քեզ փող տամ։ Ժողովուրդը չէր կարող հասկանալ, թե նա ինչ տեսակի մարդ է, քանի որ ոչ մի կերպ չէր տեղավորվում փողոցային երաժիշտների ընդունված պատկերացման մեջ։ Ժողովրդի մոտ արդեն իսկ փողոցային երգչի կերպար է ձեւավորվել, եւ նորը նա չի կարող ընդունել։
Կոմիտասն, օրինակ, հայ միֆոլոգիայի մեջ պարտվողի ու նահատակվողի կերպար է եղել։ Էջմիածնի ստրուկտուրան, այսինքն՝ իրականությունը, իր մեջ նոր մոդել, նոր մտածողություն չհանդուրժեց։ Կոմիտասը, փաստորեն, փլում էր Էջմիածնի նեղ հայացքը, որը հստակ գծել էր, թե ինչպիսին պիտի լինի պատարագն ու հայ վանականի կերպարը։ Իսկ հիմա մենք Կոմիտասին արդեն իսկ որպես մոդել ենք ընդունում, այն Կոմիտասին, որի համար պայմաններ չստեղծվեցին իր «տանը», եւ որը հայ պատարագը գրեց Եվրոպայում։ Հիմա նույն մտածելակերպն է գործում, մենք չենք թողնում, որ մեր երկրում փոփոխություններ կատարվեն։ Եթե Կոմիտասը պիտի Ավստրիա գնար, ուրեմն այսօր էլ հայ երաժիշտը պիտի գնա։ Պարզապես հիմա ստեղծագործելու, ձայնագրելու եւ ձայներիզները տարբեր երկրներ ուղարկելու հնարավորություն կա։ Ոչ մեկին հաճելի չէ օտարության մեջ ապրել, մեզ համար ամենանպաստավոր տեղը պիտի մեր «տունը» լինի, մեր պարտեզը։
– Իսկ տարբեր ոլորտներում լիդերներ ընտրելու պարագայում ինչպիսի՞ մոտեցում է գործում։ Ընտրում ենք եւ շատ արագ հասկանում, որ չենք վստահում։ Ինչո՞ւ։
– Լիդերը, նախեւառաջ, պիտի հրաժարվի այդ բառից ու դառնա ծառայող։ Բոլորս էլ մեր հոգու ներսում մտավախություն ունենք. մտածում ենք, ի՞նչ կլինի, եթե մեզ հանկարծ ուժ տրվի, մենք արդյոք չե՞նք նմանվի այն մարդկանց, ում հիմա կնիք, սենյակ, քարտուղարուհի է տրված, եւ ում հիմա մենք քննադատում ենք։ Եթե ժողովուրդը սկսի անտեղի պաշտել, շողոքորթել ու «բարձրացնել» այն մարդկանց, որոնց բնավ էլ բարձրացնել պետք չէ, այդ մարդը իրեն հերոս կզգա։ Չէ՞ որ մենք ինքներս ենք մեր հերոսներին ստեղծում։ Երբ բոլոր տեսախցիկներն ու բարձրախոսներն ուղղվում են այսօրվա լիդերի վրա, այդ մարդն իրեն սկսում է կարեւորել, հոգեբանորեն, նույնիսկ իրենից անկախ է դա անում։ Այո, կոմպլիմենտները կարող են վտանգավոր լինել։
Իսկ մեր ժողովուրդը նույնն է լինելու, եւ նա նորից անտեղի պետք է կոմպլիմենտներ անի ղեկավար մարդուն։ Եվ դրանով ոչ թե կհերոսացնի, այլ՝ կստորացնի նրան։
– Արդյոք բոլո՞րն են սիրում միայն հաճելի բաներ տեսնել, միայն դրական գնահատականները լսել, թե՞ պատրաստ են նաեւ իրականը տեսնել։ Այսինքն՝ միայն ուրախ երգերն ու Արարատի ջրվե՞ժն է պետք, թե՞ նաեւ անհույս հարցերն են ընկալելի։
– Երեւի մարդուն հատուկ է միայն լավը տեսնել, բայց հիմա, երբ մեր հանրապետությունում չունենք ո՛չ կայացած հասարակություն, ո՛չ էլ կայացած քաղաքացի, դա դառնում է դժբախտություն։ Չկայացածի հիման վրա կոմպլիմենտներ ստանալը, հարգելի լինելը դժբախտություն է։ Ես երեկ մտել եմ Մշակույթի նախարարություն ու մի տարօրինակ զգացում եմ ունեցել։ Մենք ունենք փլատակված մշակութային ժառանգություն եւ ունենք նախարարության լավ շենք ու լավ կաբինետներ։ Նախարարությունում մարդիկ են, որոնք հպարտ կեցվածք ունեն։ Չեմ հասկանում, ինչպե՞ս կարելի է ունենալ հպարտ կեցվածք այն դեպքում, երբ հենց այդ նույն պահին մեր մշակույթը թալանվում է, անձրեւի ու ձյան տակ փլվում է եւ կորչում է մեր աչքի առաջ։ Մարդիկ, որոնք դրված են մեր մշակույթը պահպանելու համար, հիմա մի մեծ ողբերգության, փլուզման, բնական քայքայման գարանտն են։ Եվ դեռ կարողանում են հպարտ քայլել… Ես դա հասկանալ չեմ կարող։ Մշակույթը վերականգնելու՝ ռեստավրացիա անելու համար, պետությունը տալիս է 0,000 ինչ-որ գումար։ Այդպես է պետությունը հասկանում մշակույթի դերը։ Ես խոսում եմ իմ ոլորտի մասին, ընդունում եմ, որ գուցե Շինարարության նախարարությունը վերելք է ապրում, եւ որքան շենքերը գետնից բարձրանում են, նույնքան էլ բարձրանում է նախարարի հայացքը։ Դա հասկանալի է։ Բայց այն, ինչը իջնում է ու հողին է հավասարվում, նույնիսկ չի էլ ֆիքսվում։ Վստահ եմ, որ Մշակույթի նախարարությունում աշխատող մարդիկ ինձանից լավ գիտեն` ինչն է հիմա ոչնչանում, բայց եթե կյանքը նորմալ է գնում նոր եկեղեցի կառուցելու փոխարեն կարելի է գումար դնել ու վերականգնել, օրինակ, հրաշք Դեղձուտի վանքը։ Ի՞նչ է, ուզում ենք նոր եկեղեցի կառուցելով՝ նոր բացահայտումնե՞ր անել։ Ոչ, այդպես չի կարող լինել, ամեն ինչն իր տեղն ունի։ Հռիփսիմեի վանքը չի կառուցվել Էջմիածնի հաշվին, ամեն մեկն իր հաշիվն ու իր արժեքն ուներ։
– Երեւանն ունի իր հպարտ սիմվոլ-կառույցը, որն իր տեղն ու իր շատ մեծ արժեքն ունի բոլորիս համար։ Դա Օպերան է։ Ինչո՞ւ հենց Օպերան եւ ինչո՞ւ միայն Օպերան։
– Սկսեմ Էջմիածնից։ Էջմիածինը մեր կրոնի մոգական կետն է։ Այնտեղ կայացած հրաշք կա, որին մենք հավատում ենք ու զգում ենք նրա էներգետիկան։ Այդ կետը անմահություն, շարունակականություն էր խորհրդանշում դեռ հեթանոսական շրջանից։ Հայ ազգի վերածնունդն այդ կետի շուրջն է կայացել. Գեւորգյան ճեմարանը, առաջին տպարանը… Էջմիածնի վրա զարգացման եւ բացահայտման առաքելություն է դրված։ Իսկ Թամանյանը Էջմիածինը տեղափոխեց Օպերա։ Այսօրվա բաժանված հասարակության երկու կողմերն էլ զգում են Օպերայի մոգականությունը։ Մարդիկ կան, որոնք գնում են այնտեղից էներգիա ստանալու, եւ կան մարդիկ, որոնք սաղավարտներով ու վահաններով ուզում են «պահել» այդ էներգիան։ Բոլոր ժամանակներում էլ էներգետիկ կետերը առաջին հերթին են գրավվում։ Ռուսները զանգակատների վրա էին դնում իրենց կայազորներին, որպեսզի հսկեն տարածքը։ Նույնն էլ Շուշին է, որը Ղարաբաղի «բանալին» է։ Իսկ Օպերան մեր ողջ ազգի «բանալին» է։ Չգիտեմ նույնիսկ, թե ինչ աստիճանի միստիկ պիտի լիներ Թամանյանը, ով հասկացավ այդ կետի կարեւորությունը։ Նա Օպերան կառուցեց հին եկեղեցու տեղում, որը կառուցվել էր հին մեհյանի տեղում։ Թամանյանը հարգեց էներգետիկ կետը, որը մարդկային սկզբնավորման ակունքն էր։ Այսօր մարդն է որոշում` որտեղ պետք է բնակեցնի ու կառուցի, իսկ նախկինում մարդիկ միշտ հետեւում էին այդ կետերի հուշմանը։ Այդպես են կառուցվել Հռոմը, Փարիզը… Այդ քաղաքների շարքում է նաեւ Երեւանը, որը մարդկային տեսակ է ստեղծում։ Եվ ով էլ որ գա Երեւան, «ընկնելու» է Երեւանի միֆոլոգիայի մեջ։ Մեր քաղաքը, այդ «ափսեն» մարդկային այնպիսի հարաբերություններ է ստեղծում, որոնք ոչ մի տեղ էլ չես գտնի ու որոնք երբեք չես մոռանա։ Ինչո՞ւ մարդիկ չեն գնում, ասենք, Ռադիոտունը կամ հեռուստաաշտարակը «պահելու», թվում է, որ դրանք ավելի կարեւոր են, քան Օպերան, բայց՝ ոչ, մարդիկ գնում են Օպերա։ Իսկ Օպերան վերացնելով նույնիսկ չես կարող միջի էներգետիկան հանել, քանի որ այն ի սկզբանե կա։ Դա անբացատրելի մի բան է, եւ գուցեեւ պետք չէ փորձել բացատրել։