– Պարոն Հովհաննիսյան, մեր նախորդ զրույցի ժամանակ Դուք, որպես ականատես, օրինակ էիք բերել արաբական երկրներից մեկում մոտ 20 տարի առաջ տեղի ունեցած ընտրությունները, որի ժամանակ ընդդիմության ներկայացուցիչներին պարաններով կապել էին եւ նրանց առաջ խոտ էին լցրել: Փետրվարի 19-ին Հայաստանում կայացած նախագահական ընտրությունների ընթացքը ինչ-որ ձեւով թարմացրե՞ց Ձեր հիշողությունները:
– Ցավոք, մենք ամեն անգամ, սկսած 1996 թվականից, ընտրություններն անցկացնում ենք այնպես, կարծես դա մեր կյանքի վերջին օրն է: Փետրվարի 19-ի ընտրություններից հետո զգացումն այնպիսին է, որ մարդկանց ուղղակի ոչնչի տեղ չեն դնում: Եթե դու քո քաղաքացուն վերաբերվում ես որպես ոչնչության, որին կարելի է գնել 3 հազար դրամով, ապա դու երբեք քաղաքացի չես ստեղծի: Քաղաքացուն պետք է դաստիարակել: Ինչպե՞ս: Միայն նրան հարգելով. հարգելը պիտի մարդկանց մեջ նստած լինի: Այս անարգանքը մեր երկիրը ետ է գցում, մեր հասարակության զարգացումը չափազանց աղավաղված ճանապարհով է տանում: Բնականաբար, այս ամենը հաշվի առնելով, ես որեւէ դրական բան չեմ կարող ասել ընտրությունների մասին: Չեմ էլ ուզում թվարկել խախտումների ողջ ցանկը, չեմ ուզում քննարկել չափազանց ագրեսիվ կեցվածքը:
– Խոսքն ո՞ւմ ագրեսիվ կեցվածքի մասին է` իշխանությունների՞, թե՞ ընդդիմության:
– Բոլո՛ր կողմերի, սակայն հատկապես` իշխանությունների: Կան մարդիկ, պաշտոնյաներ, որոնք իրենց զուսպ ու հանգիստ են պահում եւ հասկանում են պահի լրջությունը, սակայն շատ են այնպիսի մարդիկ, որոնք իրենց թույլ են տալիս խաբեություն լրատվության մեջ, ագրեսիվ եւ շատ սադրիչ հայտարարություններ են անում: Այս ամենը չի կարող որեւէ լավ բանի հասցնել: Քանի դեռ իշխանություններն իրենց բնակչությանը վերաբերվում են որպես մի բանի, որին կարելի է առնել, ճնշել, ահաբեկել, լինելու է այսպես: Այդպես չի կարելի քաղաքացի դաստիարակել: Քաղաքացին այն մարդն է, որը գիտակցում է իր անձի արժեքը, որն ունի արժանապատվություն, որը բարձր է դասում իր ազատությունն ու այդ ազատությունը պատրաստ է պաշտպանել: Մինչեւ մեր իշխանությունները, քաղաքական գործիչները չդադարեն ժողովրդին վերաբերվել որպես մի գորշ զանգվածի, որին քշում ես կամ այս կողմ, կամ այն կողմ, ոչինչ չի փոխվի:
– Սա այն դե՞պքն է, երբ ասում են` յուրաքանչյուր ժողովուրդ արժանի է իր իշխանություններին:
– Ո՛չ, կարծում եմ, որ քաղաքացի պետք է դաստիարակի նաեւ պետությունը` ուղղակի հետեւելով օրենքին, պատժելով հանցագործներին եւ նրանցից պաշտպանելով հասարակությունը: Մեր խորհրդային անցյալից դժվար է ակնկալել, թե կունենանք ազատամիտ քաղաքացիներ, որոնք ունեն ազատության ու ինքնագնահատանքի գիտակցություն: Մեր հասարակության սերուցքը պիտի մտածի այս խնդրի լուծման վրա: Այն մարդիկ, որոնք իրենց պատասխանատու են զգում այս ժողովրդի համար եւ նրա առջեւ:
– Կարծում եք, որ մարդկանց հարգելու, չստորացնելու, 3 հազար դրամով չգնելու գործիքը վերեւներո՞ւմ է, թե՞, ամեն դեպքում, ներքեւից էլ չկա ժողովրդի` իրեն հարգելու, գնահատելու, լուրջ ընդունելու պատվերը:
– Գոնե մեր հասարակության մեջ ես «ներքեւ» ու «վերեւ» չեմ տեսնում, որովհետեւ ամեն ինչ շուռ է եկել: Դու տեսնում ես, որ ոստիկանը ո՛չ միայն նպաստում է, որ ուրիշները խախտեն օրենքը, այլ ինքն է խախտում: Այսինքն, մեր պետության մեջ ամեն բան շուռ է եկել: Այն մարդը, որը պիտի մտածի իր քաղաքացու պաշտպանության մասին, ինքն է նվաստացնում այդ քաղաքացուն: Անշուշտ, հասարակությունն ինքը պետք է պարտադրի, պիտի ամեն ինչ անի, որ մարդկանց մեջ արթնանա արժանապատվությունը, այն արժանապատվությունը, որը Երեւանի փողոցներ է հանել հարյուր-հազարավոր մարդկանց, որը ստիպում է մարդկանց ամեն օր գալ Թատերական հրապարակ: Ինչո՞ւ, որովհետեւ մարդիկ վիրավորված են, նվաստացած են, եւ այդ վիրավորվելու, նվաստանալու զգացողությունը շատ սուր է. դա երբեք չի մոռացվում: Այն մարդիկ, որոնք սուսուփուս վերցրել են իրենց 3-հազարական դրամը, այլ խնդիր է, բայց ես գիտեմ մի փոքր գյուղ, ուր վերջին օրերին ընտրակաշառքը հասել էր մինչեւ 10 հազար դրամի, եւ ուր հինգ ընտրող ունեցող ընտանիքը, որին 50 հազար դրամ էին առաջարկել, իսկ նրանց համար այդ գումարը բավականին մեծ է, հրաժարվել էր: Այս մարդիկ քաղաքացի են, իսկ այն մարդիկ, որոնք 3 հազարը վերցնում են ու որոնք ոչխարի նման լցվում են ավտոբուսներ, որպեսզի իրենց տանեն «ծիտիկն» այն տեղում դնելու, որտեղ պիտի դնեն, պարզ է, որ սրանք անգամ իրենց արժանապատվությունը չեն գիտակցում:
– Թատերական հրապարակում փետրվարի 20-ից նստացույց է, հանրահավաքները չեն դադարում, ընդդիմությունը գոնե ընտրությունների արդյունքները վերանայելու հարցում կմիավորվի՞:
– Կարող եմ դատել Հեղինե Բիշարյանի` Թատերական հրապարակում ելույթ ունենալուց, որը նշանակում է, որ ընդդիմության երկու հիմնական ուժերը միացել են գոնե մի հարցում` ընտրախախտումների դեմ պայքարելու խնդիրը դարձրել են իրենց պայքարի հիմքը: Սա չափազանց կարեւոր է: Բայց սա վերաբերում է միայն քաղաքական ընդդիմությանը, իսկ քաղաքացիական ընդդիմությունը միավորված է ու հսկայական: Ամենակարեւորը, որ խախտումներ անողները պատժվեն, որ հաջորդ անգամ, այն մարդիկ, ում նման բան դարձյալ կհանձնարարվի` վախենան:
– Իշխանական ճամբարը բազմաթիվ պաշտոնյաներ են լքել: Ի՞նչ եք կարծում, սա կբերի՞ քաղաքական ճգնաժամի: Բացի այդ, նախագահ Քոչարյանն ընդդիմության շարժումը որակեց որպես իշխանությունը բռնազավթելու փորձ: Հնարավոր համարո՞ւմ եք իշխանափոխությունը:
– Կանխագուշակումներ անել չեմ սիրում: Հույս ունեմ, որ ամեն ինչ կլինի օրենքի շրջանակներում: Մեր օրենսդրությունը դա թույլ է տալիս: Իրավական այն հիմքը, որից ընդդիմությունը կարող է օգտվել, հետեւյալն է` աշխատել հասնել քվեաթերթիկների վերահաշվարկին, խախտումների ուսումնասիրությանը, դրանց վերլուծությանը, կոնկրետ մեղավորների անունների ճշտմանը: Սա հսկայական իրավական հիմք է, որպեսզի թե՛ դատարաններով, թե՛ ՍԴ-ով ընդդիմությունը պայքարի իր իրավունքները վերականգնելու համար: Ես մեծ հույս ունեմ, որ քաղաքական գործիչների քաղաքական հասունությունը թույլ չի տա գնալ բախումների: Բախումները մեր երկրի համար, որը ծանր քաղաքական պայմաններում է, չափազանց վտանգավոր են: Սակայն մյուս կողմից էլ դժվար է ասել` եղեք հանդուրժող, երբ մյուս կողմը որեւէ հանդուրժողականություն չի ցուցաբերում:
– Բոլոր գործիչներն ընտրություններից առաջ կոչ էին անում` ազատ ու արդար ընտրություններ անցկացնել` շեշտելով, որ ընտրությունների անցկացման որակից է կախված ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման ելքը: Ըստ Ձեզ` խնդրի կարգավորման հարցում ի՞նչ վտանգներ է թաքցնում նման ընտրությունը:
– Ես արդեն տեսնում եմ դրա հետեւանքները եւ հնարավոր վտանգները: Գիտե՞ք, ընտրությունները մենք նախկին խորհրդային անցյալից ընկալում ենք միայն որպես ծես եւ որեւէ իմաստ դրանց մեջ չենք դնում: Այն ժամանակ ինչպե՞ս էր. ընտրում էինք ինչ-որ մարդկանց, եւ որեւէ կապ չուներ` ում ես ընտրում. առաջադրվել է, պիտի ընտրվի: Յուրաքանչյուր ժողովից առաջ պատվավոր նախագահություն էինք ընտրում` Լեոնիդ Իլյիչ Բրեժնեւի գլխավորությամբ, անգամ եթե մի փոքր վարսավիրանոցի կոլեկտիվի ժողով էր: Դա ծես էր, որեւէ իմաստ, բովանդակություն չունեցող ծես, եւ մենք շարունակում ենք ընտրություններին վերաբերվել նույնկերպ: Իսկ այն հիմնական արժեքը, որը դրված է ընտրությունների մեջ` ազատություն, հավասարություն, այս իմաստները մենք դեռ չենք գիտակցում: Եվ հիմնական խնդիրն այն է, որ մենք կապկում ենք, եւ միջազգային դիտորդները գալիս-նայում են, ասում են` դե, ոչինչ, վատ չեն կապկում: Լավ է, որ այն երկրների նման, ուր մենք մինչ հիմա էինք, շատ մարդ չեն սպանել, մի ցեղը մյուսին չի կերել, կան թերություններ, բայց սրանք իրար գոնե չեն հոշոտում: Այսինքն, իրենք մեզ վերաբերվում են որպես ոչ քաղաքակիրթ, կիսավայրենի մարդկանց: Սա ինձ համար վիրավորական է, եւ ավելի վիրավորական է, որ նրանք ճիշտ են` մենք քաղաքակիրթ չենք: Ամեն անգամ մենք նման պահվածք, մոտեցում դրսեւորելով մեր ժողովրդի, մեր հասարակության նկատմամբ` ցույց ենք տալիս, որ մենք քաղաքակիրթ չենք:
– Պարոն Հովհաննիսյան, Դուք երկար տարիներ դիվանագիտական աշխատանքով եք զբաղվել: Ինչպե՞ս եք գնահատում Ձեր դիվանագետ գործընկերների արձագանքն այս ամենին եւ դրան հետեւած ՀՀ նախագահի` նրանց դիվանագիտական կոչումից զրկելու հրամանագիրը:
– Նախագահը կարող է զրկել դիվանագիտական աստիճանից միայն ծանր հանցագործություն կատարելու համար, ինչը տեղի չի ունեցել: Ես գտնում եմ, որ իմ նախկին գործընկերները արել են այն, ինչ նրանց թելադրել է իրենց խիղճը, ուստի ողջունում եմ ազատ եւ արժանապատիվ մարդկանց կեցվածքը, հատկապես իմանալով, որ նրանք բոլորն էլ լուրջ մարդիկ են` մեծ փորձ եւ բարձր ինտելեկտ ունեցող, ուստի շատ լավ գիտակցել են իրենց քայլի հետեւանքները:
– Վճռորոշ պահերին ընդունված է ասել` ես, ամեն դեպքում, լավատես եմ: Դուք, ամեն դեպքում, լավատե՞ս եք, կարծո՞ւմ եք, որ իշխանության եւ ժողովրդի միջեւ բախումներ չեն լինի:
– Չէ՛, ամեն դեպքում լավատես լինելը նշանակում է՝ լինել կույր ու խուլ: Ես լավատես չեմ: Կրկնեմ` նման ընտրություններն աղավաղում են հասարակության զարգացման ճանապարհը: Տեսնում եմ բավականին լուրջ միջազգային պրոբլեմներ, որոնք առաջ են գալիս այս ընտրությունների հետ կապված, եւ դա անդրադառնալու է մեր կենսամակարդակի վրա: Այն հսկայական գումարները, որոնք ծախսվել են այս ընտրությունների վրա, մեր քթից են բերվելու. կարող եք խանութներում տեսնել, թե ինչպես է օր օրի թանկանում առաջին անհրաժեշտության սննդամթերքը: Ես լավատես լինել ամենեւին չեմ կարող: