«Պանդոկ» ռեստորանի հրկիզումը

Գույքային պարտություն

Սկզբում վեճը քաղաքացիաիրավական ոլորտին էր վերաբերում: Քաղաքացիներ Տարոն Հակոբյանն ու Վարդգես Հագոփյանը վիճարկում էին Աշտարակ-Գյումրի ավտոճանապարհի 10-րդ կիլոմետրին հարող Աղձք գյուղի տարածքում տեղակայված «Պանդոկ» ռեստորանային համալիրի երկու շենքի եւ գրասենյակի պատկանելության հարցը: Քաղաքացիական կարգով գործը քննվեց բոլոր երեք դատական ատյաններում: Վերոհիշյալ գույքի նկատմամբ ճանաչվեց ու հաստատվեց Հագոփյանի սեփականության իրավունքը: Վճիռն ուժի մեջ մտավ, սակայն սեփականատիրական կրքերը չհանդարտվեցին: Նախկին հայցվորի ու պատասխանողի միջեւ հարաբերությունները ծայրաստիճան թշնամական դարձան, հղի՝ անկանխատեսելի զարգացումների հնարավորություններով: Պարտվող կողմը չէր հաշտվում գույքային կորստի հետ, այդ հողի վրա ավելի ու ավելի էր բորբոքում թշնամանքը եւ մտքերը սեւեռում մեկ նպատակակետի. եթե համալիրն իրենը չէ, ապա ոչ ոքինն էլ լինել չի կարող:

Դիտավորյալ հրկիզում

Ահա այսպես նախկին քաղաքացիական վեճը կամաց-կամաց տեղափոխվեց քրեական ոլորտ: Օրեցօր ուռճացող հակամարտությունը հանգեցրեց նրան, որ Տարոն Հակոբյանն իր սրտի հովացումը տեսավ միայն վիճելի ամբողջ համալիրը կրակի բաժին դարձնելու մեջ: Ինչպես որ թշնամանքի կրակն էր լափել նրա ողջամտությունը, այդպես էլ հրդեհի ամենակուլ լեզուները լափեցին ռեստորանային ամբողջ համալիրն ու գրասենյակը: Դյուրավառ հեղուկի միջոցով Տարոնը հրկիզեց ուրիշին բաժին հասած ունեցվածքը: Հրձիգի դերը նա անթաքույց կատարեց: Անթաքույց էլ խանգարում էր օգնության շտապող մարդկանց, որ մարեին հրդեհը:

Չարության այս պոռթկումով խնդիրը, ինչ խոսք, չէր լուծվում: Տարոնի արարքը քրեական հանցանք էր, որի համար նա արդեն պետք է պատասխան տար որպես քրեական հանցագործ: Ընդ որում, նրա կատարածը դասվում էր ծանր հանցագործությունների շարքը, որովհետեւ դիտավորությամբ, հրկիզման եղանակով ոչնչացրել էր ուրիշի գույքը՝ առանձնապես խոշոր չափերի գույքային վնաս պատճառելով տուժողին:

Խափանման միջոցի ընտրություն

Հենց հրկիզման օրն էլ Տարոնին ձերբակալեցին: Համապատասխան մեղադրանք առաջադրեցին: Արագածոտնի մարզի առաջին ատյանի դատարանը բավարարեց մարզային քննչական բաժնի՝ հատուկ կարեւորության գործերով ավագ քննիչի հարուցած միջնորդությունը եւ Տարոն Հակոբյանի նկատմամբ որպես խափանման միջոց ընտրեց կալանքը՝ երկու ամիս ժամկետով: Նախաքննությունը երկու ամսում չավարտվեց: Ավագ քննիչը եւս մեկ միջնորդությամբ դիմեց դատարան: Նույն առաջին ատյանի դատարանը, հաշվի առնելով Հակոբյանին վերագրվող արարքի բնույթը, հասարակական վտանգավորության աստիճանը, նրան կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացրեց եւս երկու ամսով:

Առաջին ատյանի դատարանի որոշման դեմ վերաքննիչ բողոք բերեց Տարոն Հակոբյանի շահերի պաշտպանը: Իր բողոքում նա միջնորդում էր մեղադրյալի նկատմամբ կալանավորման փոխարեն ընտրել այլընտրանքային խափանման միջոց, այլ խոսքով՝ խնդրում էր կիրառել գրավը:

ՀՀ Քրեական վերաքննիչ դատարանը բավարարեց Հակոբյանի շահերի պաշտպանի բողոքը: Կալանքի ժամկետը երկարացնելու մասին Արագածոտնի մարզի առաջին ատյանի դատարանի որոշումը փոփոխվեց. Տարոն Հակոբյանն ազատ արձակվեց գրավի կիրառմամբ: Գրավի չափ սահմանվեց 1 միլիոն դրամը:

Վերաքննիչ դատարանն իր այս որոշումը պատճառաբանում էր այն հանգամանքներով, որ Հակոբյանը նախկինում արատավորված, դատապարտված չի եղել, բնութագրվում է դրականորեն, ունի մշտական բնակության վայր եւ աշխատանք, ամուսնացած է, խնամքին ունի երկու անչափահաս երեխա, ըստ ապրանքագիտական փորձաքննության եզրակացության՝ պատճառված նյութական վնասը կազմել է ոչ թե 42, այլ՝ 16,5 միլիոն դրամ, մեղադրյալը չի թաքնվի վարույթն իրականացնող մարմնից, նրա հետագա պատշաճ վարքագիծը երաշխավորում էին գյուղապետարանն ու ավագանին: Ըստ վերաքննիչ դատարանի՝ Հակոբյանի նկատմամբ գրավի կիրառումը թույլատրելի էր եւ բխում էր Մարդու իրավունքների Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 3-րդ կետի դրույթներից:

Քրեական վերաքննիչ դատարանի որոշումն էլ իր հերթին բողոքարկեց ՀՀ գլխավոր դատախազի տեղակալը: Բողոքն ընդունվեց վճռաբեկ դատարանի վարույթ:

Գրավի կիրառման անթույլատրելիություն

Վճռաբեկ բողոքի հեղինակը այն կարծիքին էր, որ վերաքննիչ դատարանը, առաջին ատյանի դատարանի որոշումը փոփոխելով, թույլ էր տվել օրենքի խախտում: Չէ՞ որ ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 143 հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ գրավի կիրառումը թույլատրվում է ոչ մեծ եւ միջին ծանրության հանցագործությունների համար կալանավորված մեղադրյալների նկատմամբ: Մինչդեռ Տարոն Հակոբյանի արարքը ՀՀ Քրեական օրենսգրքի 19 հոդվածի 4-րդ մասով համարվում է ծանր հանցագործություն:

Բողոքի հեղինակը մատնանշում էր, որ Հակոբյանը նախաքննության առաջին փուլում իրեն մեղավոր չի ճանաչել, չի զղջացել կատարածի համար, տուժողին պատճառած վնասը չի վերականգնել: Շարունակելով թշնամական հարաբերությունների մեջ գտնվել տուժողի հետ՝ նա, ազատության մեջ գտնվելով, կարող է ավելի ծանր հանցանք կատարել: Կարող է նաեւ խուսափել քրեական պատասխանատվությունից ու պատիժ կրելուց: Վճռաբեկ բողոքով խնդրվում էր բեկանել քրեական վերաքննիչ դատարանի որոշումը եւ ուժի մեջ թողնել Հակոբյանի կալանքի ժամկետը երկարացնելու վերաբերյալ առաջին ատյանի դատարանի որոշումը:

Գրավը կկիրառվի բոլոր դեպքերում

Վճռաբեկ դատարանն այս բողոքը քննելով՝ երկու կարեւոր եզրահանգման եկավ: Մեկը գրավի՝ որպես կալանավորման այլընտրանքային խափանման միջոցի կիրառման վերաբերյալ հարցի նախադեպային լուծումն է: Իրոք, ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 134 հոդվածի 4-րդ մասով գրավը համարվում է կալանավորման այլընտրանքային խափանման միջոց եւ կիրառվում միայն այն դեպքում, երբ ստացվել է դատարանի որոշումը մեղադրյալին կալանավորելու մասին:

ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 143 հոդվածի համաձայն՝ «Գրավը ոչ մեծ եւ միջին ծանրության հանցագործության համար մեղադրվողին կալանքից ազատելու նպատակով դրամի, արժեթղթերի, այլ արժեքների ձեւով դատարանի դեպոզիտ մեկ կամ մի քանի անձանց կատարած ներդրումն է՝ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի տրամադրության տակ մեղադրյալի գտնվելն ապահովելու համար»: Ստացվում է, որ մեր երկրի օրենսդրությամբ ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության կատարման դեպքում գրավի կիրառումը, իրոք, անթույլատրելի է: Մինչդեռ «Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «Ձերբակալված կամ կալանավորված յուրաքանչյուր ոք անհապաղ տարվում է դատավորի կամ այլ պաշտոնատար անձի մոտ, որն օրենքով լիազորված է իրականացնելու դատական իշխանություն եւ ունի ողջամիտ ժամկետում դատաքննության իրավունք կամ մինչեւ դատաքննությունն ազատ արձակելու իրավունք: Ազատ արձակումը կարող է պայմանավորվել դատաքննության ներկայանալու երաշխիքներով»: Նման երաշխիքներից է նաեւ գրավը:

Պարզվում է, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Տարոն Հակոբյանի գործին փաստական եւ իրավական առումներով նման գործ է լսել, այն է՝ Կաբալերոն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության: Իր վճռի մեջ Եվրոպական դատարանը դիրքորոշում է հայտնել, որ եթե գրավի կիրառմամբ անձին ազատ արձակելն արգելվում է երկրի ներքին օրենսդրությամբ, ապա դա Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասի խախտում է:

Ըստ ՀՀ Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի 4-րդ մասի՝ միջազգային պայմանագրերը ՀՀ իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մաս են: Եթե վավերացված միջազգային պայմանագրում սահմանվում են այլ նորմեր, քան նախատեսվում է ներքին օրենսդրությամբ, ապա կիրառվում են միջազգային պայմանագրերի նորմերը:

Հետեւաբար, «Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասում ամրագրված նորմը ՀՀ իրավունքի բաղկացուցիչ մաս է: Ուրեմն՝ ՀՀ իրավասու դատարանները, անկախ անձին մեղսագրված հանցագործության ծանրության աստիճանից, այսուհետեւ լիազորված են քննարկելու մեղադրյալին գրավի կիրառմամբ կալանքից ազատ արձակելու հնարավորության հարցը:

Հիմա արդեն մեր իրավասու դատարանները սկսել են քննել նաեւ ծանր ու առանձնապես ծանր հանցանք կատարած անձանց գրավի կիրառմամբ կալանքից ազատելու հարցը, ինչը չէին անում նախկինում՝ կաշկանդված լինելով ներքին օրենսդրության պահանջով: Բայց, իհարկե, բոլորն անխտիր գրավի կիրառմամբ ազատ չեն արձակվելու: Մեղադրյալին նման հնարավորություն տալով՝ դատարանը պետք է հիմնավորի իր որոշումը եւ համոզված լինի, որ ազատ արձակված մեղադրյալը չի խոչընդոտելու գործի քննությանն ու արդարադատության իրականացմանը, ինչպես նաեւ չի վտանգելու այլոց եւ իր սեփական անվտանգությունը:

Ցավոք, գրավի կիրառման պարագայում անհնարին է խուսափել ունեւորների եւ չունեւորների միջեւ անհավասարության առաջացումից: Գրավ մուծելու համար, ի թիվս այլ հանգամանքների, անհրաժեշտ է նաեւ փող ունենալ կամ՝ փող ճարելու ճարպկություն: Կարեւոր է հիշել նաեւ, որ գրավը պատժից ազատման միջոց չէ, այլ՝ մինչեւ պատժի նշանակումը կալանքից ազատ լինելու հնարավորություն:

Իրավասության սահմանազանցում

Չնայած Տարոն Հակոբյանի գործով Քրեական վերաքննիչ դատարանը փոփոխել էր առաջին ատյանի դատարանի որոշումը եւ, հենվելով Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի վրա, 1 միլիոն դրամ գրավի դիմաց ազատ արձակել մեղադրյալին, պարզվում է, որ կոնկրետ այս գործով դատական երկրորդ ատյանը նման իրավասություն չուներ: Այսինքն, պարզապես խախտել էր օրենքը, կայացրել անօրինական որոշում:

Կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու եւ կալանքի տակ պահելու ժամկետը երկարացնելու հարցերում առաջին եւ երկրորդ ատյանի դատարանների իրավասություններն էականորեն տարբերվում են: Առաջին ատյանի դատարանը քննիչի կամ դատախազի միջնորդության հիման վրա ըստ էության լուծում է մեղադրյալին կալանքի տակ առնելու, կալանքի ժամկետը երկարացնելու կամ կալանքից ազատ արձակելու հարցերը: Ինչպես այդ հարցերը լուծելիս, այնպես էլ հետագայում, հենց առաջին ատյանի դատարանն է, որ լիազորված է կալանքը փոխարինելու դրա այլընտրանքային խափանման միջոց գրավով: Իսկ երկրորդ ատյանի դատարանը՝ վերաքննիչը, իրավասու է միայն այդ հարցում առաջին ատյանի դատարանի որոշման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունը ստուգելու: Հետեւաբար, եթե բողոքարկվել է մեղադրյալին կալանավորելու կամ կալանքի ժամկետը երկարացնելու մասին առաջին ատյանի դատարանի որոշումը, վերաքննիչ դատարանն իրավասու չէ անդրադառնալու կալանքը գրավով փոխարինելու հարցին: ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 288 հոդվածի 5-րդ մասով սահմանվում է քննարկվող գործերով դատական ստուգման արդյունքում վերաքննիչ դատարանի կողմից կայացվող որոշումների սպառիչ ցանկը: Այն չի ներառում ստորադաս դատարանի որոշման փոփոխումը եւ ստորադաս դատարանի ընտրած խափանման միջոց կալանքի փոխարեն գրավի կիրառումը:

Փոխարենը՝ պաշտպանության կողմը կարող է ցանկացած պահի կալանավորված անձին գրավով ազատելու՝ կալանքը գրավով փոխարինելու միջնորդություն հարուցել ընդհանուր իրավասության դատարան: Գրավը կիրառվում է միայն այն դեպքում, երբ առկա է դատարանի որոշումը մեղադրյալին կալանավորելու մասին:

Տվյալ գործի նյութերից երեւում է, որ ո՛չ Հակոբյանը, ո՛չ իր շահերի պաշտպանն առաջին ատյանի դատարան չէին դիմել մեղադրյալին կալանքից գրավով ազատելու միջնորդությամբ: Նման պահանջով վերաքննիչ բողոք էր ներկայացվել, ինչը օրենքի պահանջներից չէր բխում: Եվ վերաքննիչ դատարանն էլ, Տարոն Հակոբյանի նկատմամբ ընտրված խափանման միջոց կալանքը վերացնելու, այն գրավով փոխարինելու որոշումը կայացրել էր այն պայմաններում, երբ օրենքով լիազորված չէր նման որոշում կայացնելու:

Այսպիսով, վերաքննիչ դատարանը դեռ վճռաբեկից էլ առաջ տեսականորեն ճիշտ լուծել էր գրավը բոլոր տեսակի հանցագործությունների դեպքում կիրառելու հնարավորության հարցը, կայացրել առաջադիմական որոշում, սակայն միաժամանակ դուրս էր եկել իր իրավասության սահմաններից, հետեւաբար թույլ տվել օրինականության սկզբունքի խախտում: Դա էր պատճառը, որ վճռաբեկի կողմից վերաքննիչի որոշումը բեկանվեց եւ օրինական ուժ տրվեց առաջին ատյանի դատարանի որոշմանը: Որոշվեց, որ որպես գրավ մուծված 1 միլիոն դրամը ենթակա է վերադարձման:

Այս գործով վճռաբեկ դատարանի կայացրած որոշումը էական նշանակություն ունի հետագայում համանման այլ գործերով ստորադաս դատարանների ճիշտ կողմնորոշման, օրինական ու հիմնավոր դատական ակտեր կայացնելու, ինչպես նաեւ գրավը՝ որպես առավել առաջադիմական այլընտրանքային խափանման միջոց, կիրառելու համար: