Եղերերգ
Գարնան կեսին
ուսիս՝ աշնանային
Մի ինքնասպան տերեւ հանգավ:
Յասունարի Կավաբատա ընթերցելիս, ես մշտապես հիշում եմ հենց իր էսսեներից մեկում մեջբերած Ակուտագավայի մահառաջ գրած տողերը՝ «Ինչ հիասքանչ է բնությունը, երբ արտացոլվում է իմ վերջին հայացքում»: Ահա, այստեղ արտահայտված է ճապոնական արվեստի եւ գեղագիտության ամենաուշագրավ պահերից մեկը՝ իրերի տրտմաթաքուր հմայքը: Ճապոնական արվեստում, ինչպես եւ ավանդական այգում, ոչ մի ավելորդ բան չկա, ոչ մի անպետք բան, բայց մշտապես առկա է երեւակայությունը, ակնարկը, ինչ-որ անավարտություն ու անսպասելիություն:
Հիշում եմ, ասես, հորդահոս ջրերի վրա գրված չան-բուդիստական «մոնդոները» (ուսուցչի եւ աշակերտի զրույցները),Հիշում եմ Վան Գոգի նամակներից մեկի այս հիասքանչ տողերը՝ «Ուսումնասիրելով ճապոնացիների արվեստը, մենք մշտապես զգում ենք նրանց ստեղծածներում խոհուն փիլիսոփային, իմաստունին, ով ժամանակը վատնում է՝ ինչի՞ վրա: Երկրից մինչեւ լուսին ընկած հեռավորությա՞ն: Բիսմարկի քաղաքականության վերլուծությա՞ն: Ոչ: Պարզապես խոտի ծեղի հայեցման»: Հիշում եմ սումիե նկարչությունը (տուշով ճապոնական նկարչությունը), որի մասին ֆրանսիացի ճապոնագետներից մեկն ասում էր՝ «նկարիր բամբուկ տասը տարի՝ դարձիր բամբուկ: Այնուհետեւ մոռացիր ամեն ինչ բամբուկի մասին, երբ նկարում ես»:
Չգիտես ինչու, հիշում եմ նաեւ Ինտրային ու Եղիայի սահմռկեցնող տողը՝ «ես կերակուրս կուտեմ, ու կերակուրս զիս կուտե», եւ եթե մի տողով գրելու լինեմ Կավաբատայի դիմանկարը, պիտի ասեմ՝ «եղերական ու անբասիր»:
Հիշում եմ այնքան բան, որ անհնար է հիշել:
Եվ վերջապես հիշում եմ մի ուրիշ մեծ ճապոնացու՝ XVII դարի բանաստեղծ Մացուո Բասյոյի դասը, որին գոնե մտովի կուզենայի ներկա լինել…
Մի անգամ աշնանը Բասյոն եւ Կիկակուն գնում էին բրնձի դաշտով: Կիկակուն իր երեւակայությունը գրաված կարմիր մորեխի մասին հոքքու գրեց՝
Պոկիր զույգ թեւերը
Մորեխի –
Եվ կստացվի տաքդեղի պատիճ:
Ոչ,- ասաց Բասյոն,- դա հոքքու չէ: Դու մորեխին սպանեցիր: Եթե դու ուզում ես հոքքու ստեղծել եւ նրան կյանք պարգեւել, ապա պետք է ասես՝
Ավելացրու զույգ մի թեւ
Տաքդեղի պատիճին –
Եվ դու մորեխ կարարես:
Այս դասի ամենանուրբ ու բազմաբեղուն շարունակություններից մեկը եղավ Կավաբատայի արձակը՝ վեպերից, վիպակներից մինչեւ «Ափաչափ պատմվածքները», որը նա գրում էր ողջ կենաց ընթացքում, եւ պատահական չէ, որ Ճապոնիայում նրան շնորհվեց «Մարդ-գանձ» կոչումը:
ԱՆԿԱՐ ԱՆՈԹԸ
Հնավաճառի կրպակը տեղակայված էր խաչմերուկի վրա: Մուտքի դռան առջեւ մայթեզրին կեցած էր 12-ամյա աղջնակի հասակի բոդհիսատվա Կաննոնի ճենապակյա արձանը: Երբ կողքով անցնում էին տրամվայները, ապակյա դուռը դռդռում էր, նրա հետ երերում էր եւ արձանը: Ամեն անգամ, երբ ես անցնում էի կրպակի մոտով, տեղս չէի գտնում, մեկ էլ տեսար՝ ընկնի ու փշրվի:
ՄԻ ԱՆԳԱՄ ԵՍ ԵՐԱԶ ՏԵՍԱ…
Արձանը հանկարծ տարուբերվեց ու սկսեց ընկնել: Ես ուզում էի բռնել այն, բայց հանկարծ Կաննոնի ձեռքերն իրանից առանձնացան եւ վզովս ընկան: Ես ընկրկեցի՝ անկենդան արձանի հանկարծ կենդանացած ձեռքերի եւ նրա ճենապակյա գրկախառնումների սառնության մեջ ինչ-որ սահմռկելի բան կար:
Կաննոնն անձայն ընկնում ու մանր կտորների էր փշրվում:
Եվ այդժամ, անհասկանալի է, թե որտեղից, հայտնվում է Նա, եւ ծնկածալ նստած, փութորեն հավաքում է դես ու դեն թռած ճենապակու փայլփլուն բեկորները: Նրա հանկարծահաս հայտնությունից ապշած, ես փորձում եմ ի արդարացում ինչ-որ բան ասել, եւ արթնանում եմ:
Ես փորձեցի մեկնել իմ երազը:
«Այդպես եւ դուք, այրեր, խելամտորեն վարվեք ձեր կանանց հետ, ինչպես անկար անոթի…»:
Այն ժամանակ ես հաճախ էի հիշում Սուրբ գրոց այդ նախադասությունը: «Անկար անոթ» բառերը մշտապես զուգորդվում էին ինչ-որ բանի հետ: Եվ բացի այդ՝ այդպիսի տկար անոթ էր ինձ համար Նա:
Իսկապես, աղջիկը հեշտությամբ կոտրվող մի բան է: Ի՞նչ է սերը նրա համար: Ինքնաքայքայում՝ չէ որ կարելի է եւ այդպես ասել:
Իմ երազում, արդյոք, նա փութով չէ՞ր ժողովում իր սեփական բեկորները, իր սեփական ջարդուփշուր եղած մարմինը:
ԿԱՉԱՂԱԿՆԵՐԸ
Իմ վաղեմի ընկերը եկել էր ինձ մոտ իր երկու ձմեռային բնանկարներով: Մենք նստել էինք հյուրասենյակում եւ խաղաղ զրուցում էինք: Հանկարծ ընկերս վեր թռավ, վազեց ծածկապատշգամբ եւ բղավեց՝«նայիր, արագ, կաչաղակը: Եվ ոչ թե սովորական, այլ՝ չինական»: Ես զարմացա եւ երկու անգամ հարցրի նրան՝ «Կաչաղա՞կ, ասում ես: Ոնց որ թե մեզ մոտ Կամակուրայում ոչ մի չինական կաչաղակ էլ չկա»,- կասկածանքով մտածեցի ես: Սակայն, ընկերս հաճախ էր գնում էտյուդ անելու քաղաքից դուրս եւ թռչուններից լավ էր գլուխ հանում: Գուցե նա եւ ճիշտ էր, միայն թե ես, միեւնույն է, կասկածում էի: Իրականում ես կաչաղակների մասին գիտեի միայն այն, որ հնամենի բանաստեղծները հաճախակի գովերգում էին նրանց: Չէ՞ որ այսպիսի լեգենդ կա նաեւ՝ իբր հուլիսի 7-ին, գիշերով, երկնքում հանդիպում են երկու սիրահար աստղեր՝ Հովիվն ու Ջուլհակուհին. Հարդագողի ճանապարհով նրանք անցնում են կաչաղակների թեւերով կազմած կամրջով:
Մի խոսքով, հենց այդ կաչաղակները, կամ, արդեն չգիտեմ որոնք, սկսեցին չվել-գալ համարյա թե ամեն օր: Իսկ առաջին անգամ մենք տեսել էինք նրանց հուլիսի 7-ից մի քանի օր անց:
Գուցե ընկերս սխալվել էր, բայց հիմա ես ամենայն հյուրի ասում եմ՝ «Իսկ դուք գիտե՞ք, մեզ մոտ այգի կաչաղակներ են չվում»: Կարծես թե իսկապես մտադիր էի իսկական կաչաղակի ներկայացնել:
Երբ ընկերս ասաց կաչաղակների մասին, ես մնացել էի հյուրանոցում՝ իմ տեղում, եւ ոչ մի թռչուն չէի տեսել: Բայց համենայն դեպս ասացի՝ «Քանի՞սն են: Վեց-յոթ հատ կա՞ն: Դրանք հաճախ են այստեղ թռչում: Մինչեւ տասը հաշվել եմ»: Ես այդպես էլ ընկերոջս բղավոցի վրա վեր չելա: Դե, ի՞նչ պետք է ես նրանց նայեմ: Կաչաղակներն առավել շատ ինձ հետաքրքրում էին որպես գրական փաստ: Քանի որ հենց որպես այդպիսին էլ նրանք արմատավորվել էին գիտակցությանս մեջ: Սակայն միայն այժմ, երբ «կաչաղակ» բառը բարձրաձայն արտասանվեց, այդ թռչունն ինձ համար ինչ-որ այլ բան դարձավ: Ահա, այժմ էլ այդպես է՝ լսեցի բառը, եւ ողջ հինավուրց պոեզիան իմ առջեւ կենդանացավ: Ասես առվակ խոխոջաց:
Ընդհանրապես, այդ թռչունները հաճախ էին իմ այգի չվում, եւ ես սովորել էի նրանց: Տնեցիներիս ես հաճախ հարցնում էի, թե ինչպես են նրանք կոչվում, բայց պարզորոշ պատասխան չէի ստանում: Ես չգիտեի թռչունների անունները, սակայն, միեւնույն է, սպասում էի, թե երբ են նրանք գալու: Ես կամենում էի, որ նրանք չվեին-գային, եւ մեկ տարի անց, եւ երկու տարի… Նրանք թռչում էին այստեղ երամով՝ մինչեւ տասը հատ: Ծառերից թռչում էին հատակին՝ կեր էին փնտրում: Ես էլ նրանց ինչ-որ բան կտայի, բայց չգիտեի, թե ինչ է նրանց պետք:
Տունն իմ գտնվում էր բաց երկնքի տակ կեցած Բուդդայի վիթխարի արձանից ոչ հեռու: Տան հետեւում կախված էր մի լեռ, նրա ետեւում խոյանում էր եւս մեկը ու էլի մեկը: Հենց այնտեղից էլ թռչուններն իմ այգի էին թռչում: Կային եւ չվողներ, կային եւ այնպիսիք, որ երբեք չէին լքում լեռը: Ուրուրներ, եղեգնահավեր, բվեճներ… Դե, իհարկե, եւ ճնճղուկներ: Ես նրանց երգելուց էի ճանաչում, եւ այդ երգեցողությունն ինձ շատ էր դուր գալիս: Ահա եղեգնահավերը երգեցին՝ նորից գարուն է: Ահա դուք նորից այստեղ եք. լավ է…
Ես ապրել եմ այստեղ 20 տարի: Եվ բոլոր այդ տարիներին թռչուններն ինձ հետ են եղել: Ինձ թվում էր, որ դրանք միեւնույն թռչուններն են, ինչ 20 տարի առաջ: Ես ինչ-որ չէի մտածում այն մասին, թե ինչքան են նրանք ապրում: Բայց ահա մի հրաշալի օր ես սկսեցի տնեցիներին հարցուփորձել՝ «Ինչքա՞ն է ապրում ուրուրը: Ինչքա՞ն է ապրում եղեգնահավը»: Եվ հենց այդ պահին ես հասու եղա, որ սա միեւնույն ուրուրը չէ, եւ միեւնույն եղեգնահավը չէ… Եվ, որ իմ այգի են թռչում անծանոթ թռչուններ:
Ամեն աշուն ինձ վիճակվում էր լսել, թե ինչպես են երգում եղեգնահավերը: Սկզբում անվստահ՝ նրանց ժամանակ էր պետք, որպեսզի հասնեին իրենց հանրահայտ գեղգեղանքներին: Ի՞նչ է սա: Թե՞ հասուն թռչունը մոռանում է անցյալ տարվա երգը, եւ նրանք ստիպված են վերհիշել այն: Թե՞ այդ ձագն է իր ձայնը փորձում:
Մի խոսքով, ստացվում էր, որ իմ տան ետեւի անտառում թռչունները ծնվում եւ մահանում էին, մահանում եւ ծնվում էին: Եվ իմ այգի էին թռչում այն եղեգնահավերի նորանոր սերունդները: Նստում էին ճյուղերի վրա ու երգում: Եվ կեսօրին, եւ գիշերով: Նստում էին կտուրի վրա ու երգում… Եվ ինչո՞ւ էի ես միայն մտածում առաջ, թե դրանք միեւնույն թռչուններն էին:
Այն բանից հետո, երբ ընկերս արտասանեց այդ բառը՝ «Կաչաղակ», իմ մեջ ինչ-որ բան փոխվեց: Այդ անվան հնչյունները հնչեցին հանց բանաստեղծություն, ասես, հեռավոր նախնիների երգ:
Ընդհանրապես, հենց այդ կաչաղակների ձայնը բավական զզվելի է: Եվ այնպես են պտտվում՝ աչքդ չի հանգստանում: Իսկ կաչաղակաց կամրջի մասին հին բանաստեղծություններն այնքան գեղեցիկ են՝ իմ մեջ բնավ այդ թռչնի հետ չեն կապվում: Մյուս կողմից, դժվար է ենթադրել, որ եթե ես նույնիսկ չկապեմ բանաստեղծությունները հենց թռչնի հետ, ապա այդ ժամանակ նրանք այլեւս իմ այգի չեն չվի:
Թռչունները ոչինչ չգիտեն այն մասին, որ մենք վաղուց ի վեր նրանց «կաչաղակ» ենք անվանել եւ գովերգել ենք բանաստեղծություններում: Նրանք պարզապես իրենք իրենց համար ապրում էին:
Իսկ ընկերն իմ, ի դեպ, Կյուսյուից էր:
ՁԿՆԻԿՆԵՐԸ ԿՏՈՒՐԻ ՎՐԱ
Տիեկոյի տեղաշորի սնարին կարմիր փայտով շրջանակված մի հայելի կար: Մազերն արձակած ու այտը սպիտակ բարձին դրած, նա ամեն օր նայում էր նրան: Որոշ ժամանակ անց հայելու մեջ հայտնվում էին տասնյակ հազվագյուտ ոսկե ձկնիկներ՝ ակվարիումի կարմիր արհեստական ծաղիկները: Երբեմն հայելու մեջ նրանց հետ արտացոլվում էր եւ լուսինը:
Սակայն դա այն լուսինը չէր, որի լույսը թափանցում էր պատուհանից: Տիեկոն հայելու մեջ տեսնում էր արտացոլքն այն լուսնի, որը լուսավորում էր հարթ կտուրի ակվարիումները։ Հայելին նրա համար արծաթյա վարագույր էր, որը բաժանում էր մեր աշխարհը երազներից եւ ուրվականներից: Տեսիլքներն այնքան պայծառ էին, որ նրա հոգին քսվում էր նրանց, ասես գրամոֆոնի ասեղը ձայնապնակին: Տիեկոն չէր կարողանում բաժանվել իր մահճակալից եւ տգեղորեն ծերանում էր նրա վրա: Եվ միայն սպիտակ բարձի վրա արձակած սեւ մազերում էր մնում նախկին գեղեցկությունը:
Մի անգամ գիշերը Տիեկոն տեսավ, թե ինչպես է նրբաթեւ թիթեռը դանդաղ մագլցում հայելու շրջանակով: Տիեկոն վեր թռավ տեղաշորից եւ հուսահատ թխկթխկացրեց հոր սենյակի դուռը:
– Հայրիկ: Հայրիկ: Հայրիկ:
Սպիտակած մատներով ճանկելով հոր թեւքը, նա նրան կտուր քարշ տվեց:
Մի ձկնիկ մակերես էր ելել: Նա սատկած էր: Նրա փորն ուռել էր, ասես ինչ-որ արտասովոր էակով հղի լիներ:
– Հայրիկ, ներիր ինձ: Մի բարկացիր: Դե, ներիր: Չէ՞ որ ես գիշերներն էլ չեմ քնում՝ նրանց եմ հսկում:
Հայրը լռում էր: Նա նայում էր իր ակվարիումներին այնպես, կարծես թե իր առջեւ յոթ դագաղ էր դրված:
Հայրն ակվարիումներ էր բերել եւ սկսել ոսկե ձկնիկներ աճեցնել այն բանից հետո, երբ Պեկինից վերադարձավ: Երկար տարիներ նա այնտեղ ապրեց հարճի հետ: Տիեկոն նրա աղջիկն էր: Նա Ճապոնիա վերադարձավ, երբ ինքը տասնվեց տարեկան էր:
Ձմեռ էր: Խարխլված բնակարանում ոնց ասես դրված էին Պեկինից բերված սեղաններն ու աթոռները: Տիեկոյի խորթ քույրը նստած էր աթոռին: Նա Տիեկոյից մեծ էր: Տիեկոն նստած էր նրա առջեւ՝ հատակին:
– Ես շուտով կամուսնանամ, այստեղ այլեւս չեմ ապրի: Բայց ուզում եմ, որ դու լավ հիշես՝ դու իմ հոր աղջիկը չես: Քեզ բերել են մեզ մոտ, մայրս քո մասին հոգում է: Բայց այդ է ամենը:
Տիեկոն նայում էր հատակին: Քույրը ոտքերը դրել էր նրա ուսերին, գուլպայով դունչը բարձրացրել էր, ստիպում էր նայել աչքերին: Տիեկոն գրկել նրա ոտքերն ու լալիս էր: Քույրը ոտնաթաթերը նրա ծոցն էր մտցրել:
– Կուրծքդ ինչ տաք է: Գուլպաները հանիր, տաքացրու ինձ:
Արտասվելով եւ ծոցից ոտքերը չհանելով, Տիեկոն հանվեցրեց քրոջը եւ սառը ոտնաթաթերը սեղմեց կրծքին:
Տունը շուտով փոխեցին արեւմտյան տեսակի: Հայրը կտուրին վեց ակվարիում տեղադրեց, եւ առավոտից երեկո այնտեղ կորչում էր, խնամելով ոսկե ձկնիկներին: Նա ողջ երկրից մասնագետներ էր կանչում, ձկների հետ հարյուրավոր կիլոմետրեր էր կտրում՝ ցուցահանդեսների:
Որոշ ժամանակ անց ձկներին Տիեկոն սկսեց խնամել: Նա գնալով ավելի ընկճված էր լինում, աչքերի առջեւ միայն ձկներն էին:
Տիեկոյի մայրը Ճապոնիա էր վերադարձել, առանձին էր ապրում, տառապում էր սոսկալի հիստերիաներից: Երբ ուշքի էր գալիս, ամբողջովին սեւանում էր, բառ անգամ չէր ասում: Նրա գեղեցկությունը պեկինյան ժամանակներից ամենեւին չէր խամրել, բայց մաշկն ինչ-որ տհաճորեն մգացել էր:
Տանը քիչ չէին երիտասարդներ լինում, նրանցից շատերը փորձում էին Տիեկոյին սիրահետել: Նա նրանց այսպես էր պատասխանում՝ «Մի հատ մոծակի թրթուր բեր: Ձկներն այն սիրում են»:
– Իսկ որտեղի՞ց գտնեմ:
– Ճահճում փնտրիր:
Ահա այդպես, իր հայելուն հառված, նա ծերանում էր: Նա արդեն 26 տարեկան էր:
Հայրը մահացավ: Բացեցին կտակով ծրարը: Այնտեղ ասված էր, որ Տիեկոն իր աղջիկը չէ: Նա գնաց իր մոտ լացելու: Նայեց հայելուն ու ճչալով սանդուղքով թռավ ձկների մոտ:
Որտեղի՞ց այստեղ իր մայրը: Նա կանգնած էր ակվարիումի մոտ: Նրա դեմքը սեւ էր: Այտերն ուռչել էին ձկներով: Բերանից դուրս էր ցցվել մի տեղը տեղին պոչ: Այն լեզվի պես շարժվում էր: Թեպետ մայրը տեսել էր Տիեկոյին, բայց շարունակում էր կենտրոնացած ծամել:
– Հայրիկ,- ճչաց Տիեկոն ու խփեց մորը: Մայրն ընկավ սալիկներով երեսպատված հատակին ու մահացավ: Ձուկը ցցված էր նրա բերանից:
Հիմա Տիեկոն ծնողներից ազատ էր: Հիասքանչ երիտասարդությունը վերադարձել էր իրեն, նա ճամփորդության ուղեւորվեց՝ երջանկության հետեւից:
ԱՃՅՈՒՆԱՓՈՇՈՒ ԺՈՂՈՎՈՒՄԸ
Հարթավայրում երկու լճակ կար: Ներքեւինի ջուրը շողշողում էր, ասես հալած արծաթ: Իսկ վերեւինը` կարծես իր մեջ էր կլանել լեռան ստվերը` փայլկտում էր մահվան մուգ կանաչությամբ:
Դեմքս կպչուն էր: Ես շրջվեցի ու տեսա, որ իմ ոտնաթաթերով տրորված խոտի ցողուններն ու կարճլիկ բամբուկի տերեւներն արյունոտված են: Կաթիլներն ասես շարժվում էին: Տաք արյունը քթիցս հոսում էր: Ես քանդեցի լաթե գոտիս եւ դրեցի դեմքիս: Պառկեցի մեջքիս վրա: Շողերը ծառի վրա շեղ էին ընկնում, սաղարթը կուրացուցիչ էր:
Ես կուլ էի տալիս ռունգերումս չորացած արյունը: Հենց շունչ էի քաշում, քթիս մեջ սկսում էր կսկծալ:
Միջնօրյա լեռնային օդը ճպուռների երգից ծանրացել էր: Նրանք մեկեն ճռճռացին, ասես ահազանգով: Մի պահ առաջ լուռ էր` եւ հանկարծ այդ երգչախումբը: Ես շարժվել չէի կարողանում: Ծակոտիներիցս քրտինք էր հոսում եւ ծորում էր մարմնովս մեկ: Ծղրիդների ճռճռոցը, կանաչության պայծառությունը, հողի ջերմությունը, սրտիս թմբուկային թպրտոցը խփվում էին ինչ-որ գուղձի: Խփվելով` տարրալուծվում էին: Եվ այդժամ թվում էր, թե երկինքը ներծծում է ինձ:
– Աու, աու: Ո՞ւր ես դու: Լսելով ձայները գերեզմանոցից, ես հլությամբ գետնից ելա:
Թաղման օրվա առավոտյան մենք եկանք վերցնելու պապիս աճյունափոշին, բայց այդ պահին, երբ ցաքուցրիվ էինք անում դեռեւս տաք մոխիրը, քթիցս հանկարծ արյուն եկավ: Ես գոտու ծայրը քթիս դրեցի եւ դիակիզման տեղից թաքչեցի, բարձրանալով լեռը:
Երբ տեսան, որ չկամ, սկսեցին կանչել, ես ներքեւ վազեցի: Արծաթե լճակը թռչկոտում էր իմ աչքերում եւ անհետացավ: Ես սահում էի անցյալ տարվա սաղարթի վրայով:
«Այդ ի՞նչ ես դու ամենահետաքրքիրը բաց թողնում: Ո՞ւր էիր: Հիմա պապին արդեն Բուդդայի մոտ է բարձրացել: Հլա մի նայիր»,- ասաց տատս:
Բամբուկի ցողունը ճկելով, ես հարցրի՝ «Իսկ ո՞ւր նայեմ»: Երկյուղելով, որ տատս կնկատի իմ արձակած գոտին եւ արյան կաթիլները դեմքիս վրա, ես, այնուհանդերձ, մոտեցա նրան: Սպիտակ թղթի թերթիկի վրա, որը նա բռնել էր իր դեղին հոգնատանջ ափի մեջ, մի փոքրիկ ածխակտոր էր: Մի քանի հոգի աչքերը հառել էին դրա վրա: Սկզբում ինձ թվաց, որ ածխիկը ինչ-որ բանով նման է ադամախնձորի, բայց անմիջապես որոշեցի, որ նա նման է մարդուկի:
– Ահա, հենց նոր գտա: Ճիշտ ու ճիշտ պապն է: Դե, ածխիկը դրեք աճյունակալի մեջ:
Այ քեզ գարշելիություն: Ոչ, բերկրանքի կրակն այլեւս չի վառվի պապիս աչքերում, նա դուրս չի գա դիմավորելու ինձ բացվող դարպասների ճռնչոցից: Այնքան տարօրինակ էր այս կնոջը նայելը, նրան տատ կոչելը` ես երբեք նրան սեւազգեստ չէի տեսել:
Կողքիս կեցած աճյունակալը ոսկորներով լեցուն էր` ոտքեր, ձեռքեր, գանգ…
Ոչ ցանկապատ, ոչ ծածկ` միայն նեղլիկ, երկար փոս: Ահա եւ ողջ դիակիզարանը: Այրված փայտերից շիկածուխ էր ելնում:
«Դե, եկեք գնանք գերեզմանի մոտ: Թե չէ այստեղ վատ հոտ է փչում: Եվ կանգնած ենք տապին»,- ասացի ես: Ես վախենում էի, որ գլուխս կպտտվի եւ նորից քթիցս արյուն կհորդի:
Ես շրջվեցի` ինձ էր մոտենում աճյունասափորը ձեռքին մի տղամարդ: Նա հաճախ էր մեր տանը լինում:
Փոսից ժողովված մոխիրը, ծղոտը, որի վրա երեկ ծնկածալ նստել էին անուշահոտություններ վառելուց հետո` ոչ ոք դրանց ձեռք չտվեց: Բամբուկը ճիշտ նույնպես մխրճվում էր օդի մեջ` իր վրա կախված արծաթե թղթիկներով:
Երբ նախորդ գիշեր մեծահասակները նստում էին հանգուցյալի մոտ, նա փոխակերպվեց կանաչ առկայծումի, թռավ տաճարի կտուրից, ցոլաց դիարանում եւ անհետեց երկնքում գյուղի վրա, սարսափելի հոտ արձակելով: Այդպես էին ասում մարդիկ գերեզմանի ճանապարհին:
Մեր ընտանիքը թաղում էր իր հանգուցյալներին գյուղական գերեզմանից քիչ հեռու: Իսկ պապիս դիակիզում էին նրա ամենահեռավոր անկյունում:
Եվ ահա մենք ընտանեկան տապանաքարերի մոտ ենք:
Այդ ամենն ինձ բավականաչափ ձանձրացրել էր: Ես կամենում էի նետվել հողի վրա եւ ներշնչել ծավի երկինքը:
Տատս բերեց հարթավայրում հավաքած ջրով լի պղնձե մեծ թեյնիկը: Այն գետնին դնելով, նա ասաց` «Ամուսինս կտակ է կազմել: Նա կարգադրել էր թաղել իրեն ամենահինավուրց տապանաքարի տակ»: «Կտակ» բառը նա արտասանեց առանձնահատուկ հանդիսավորությամբ:
Կարծես կամենալով կանխել մյուսներին, նրա երկու զավակները մեկեն տեղաշարժեցին բարձունքում կանգնած հին տապանաքարը եւ սկսեցին փորել: Փոսը խոր ստացվեց: Մոխիրը խուլ թխկաց հատակին:
Մահվան մեջ ոչ մի իմաստ չկա` թող որ քո մոխիրը վերադառնա նախնիներին: Կյանք, որի մասին այլեւս ոչինչ չես հիշում:
Տապանաքարը կանգնեցրին տեղում:
«Դե ինչ, հրաժեշտի ժամն է»:
Տատս թեյնիկից ջրում էր պստլիկ տապանաքարը: Անուշահոտությունները մարմրում էին, սակայն վառ արեւի տակ ծուխը ստվեր չէր գցում: Ծաղիկները նույնպես հակվել էին:
Մարդիկ փակել էին աչքերն ու ափերն աղոթկեր ծալել էին: Ես նայում էի դեղին դեմքերին: Հանկարծ նրանք անհետացան: Պապս ապրում էր, իսկ հետո մահացավ:
Աջ ձեռքս լարվել էր, ասես զսպանակ էի սեղմել: Ոսկորներս խրթխրթացին: Ձեռքիս` փոքրիկ աճյունակալ էր:
Պապիս կյանքը չհաջողվեց: Նա ամուսնացավ ծնողների պահանջով: Գյուղում նրան կհիշեն: Այդպես էին խոսում հետդարձի ճանապարհին: Այդ ամենը լսելն անտանելի էր: Նրա համար միայն ես էի վշտանում:
Պապիցս միայն ես էի զրկվել: Նրանք, ովքեր տանն էին մնացել, վշտանում էին, բայց, միաժամանակ, հետաքրքրությամբ նայում էին ապագային:
Գետնին խուլ թփփաց դեղձն ու գլորվեց ոտքերիս մոտ: Հետդարձի ճամփան անցնում էր Դեղձի լեռան ստորոտով:
Պապս մահացավ, երբ ես 16 տարեկան էի: Իսկ գրեցի ես այս ամենը երկու տարի անց, 1916 թվականին: Հիմա ես արտագրել եմ պատմվածքը՝ մի քիչ փոխելով այն: Երբ դու 51 տարեկան ես, արտագրելն այն, ինչ գրել ես 18 տարեկանում, բավական ուսանելի է: Թեկուզ այն բանի համար, որ դու դեռեւս ողջ ես:
Պապս մահացավ մայիսի 24-ին: Սակայն, պատմվածքի գործողությունը տեղափոխված է հուլիս: Դա ոնց որ թե ընթացքում հասկանալի է:
Ինչպես ես գրել եմ «Ձեռագրերի օրագրում» («Սինտոսյա» հրատարակչություն), ձեռագրի մի մասը խարխլվել էր եւ կորել: «Այրված փայտերից շիկածուխ էր ելնում» եւ «Դե, գնանք գերեզմանոցի մոտ» բառերի արանքում եւս երկու էջ կար իմ պատանեկան օրագրից: Բայց ես չսկսեցի վերականգնել դրանք:
«Աճյունափոշու ժողովում»-ից առաջ ես «Նամակ հայրենի գյուղ» վերնագրով գործ էի գրել: Այնտեղ ես պապիս գյուղին «դու»-ով եմ դիմում, ինչպես, եթե այն կենդանի էակ լիներ: Այդ գործը գիշերօթիկ հանրակացարանից մի պատանու նամակ է: Այնպես` դատարկ բան` երեխայական զգացմունքներ: Կմեջբերեմ այն տեղը, որն առնչվում է պատմվածքին`
«… Թեպետ աղոթում էի քեզ համար այնքան եռանդուն, օրերս իմացա այն մասին, որ պապուս տունը, նրա դաստակերտը` վաճառել էին: Ավելի վաղ դու երեւի տեսել էիր, թե ինչպես է առեւտրականը ցախատնից հանում նրա սնդուկն ու պահարանը: Այն բանից հետո, երբ մենք միմյանցից բաժանվեցինք, տունն իմ դարձավ էժանագին իջեւանատուն ամենայն խառնամբոխի համար: Լսե՞լ ես արդյոք դու այն մասին, որ ավելի ուշ, տանտիրուհին մահացել էր ռեւմատիզմից, եւ այդ ժամանակ տունը վերածել էին բանտախցի: Ցախատան իրերը գողացել էին, գերեզմանատան բլրակը բոլորեքյան փորել էին եւ սկսել էին հասնել Դեղձի լեռանը: Մոտենում է պապիս մահվան երրորդ տարելիցը: Նախնիների հիշատակած աղյուսակներով Բուդդայի զոհարանում մկները զուգարան էին սարքել»:
Առաջաբանը եւ թարգմանությունը՝ Վարդան ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԻ