ԵԱՀԿ ԺՀՄԻԳ երկարաժամկետ դիտորդական առաքելության ղեկավար, դեսպան Գերդ Արենսի բացառիկ հարցազրույցը ՄԵԴԻԱՄԱՔՍ գործակալությանը` հատուկ «168 Ժամի» համար
– Պարոն դեսպան, դուք աշխատանքային մեծ փորձ ունեք նախկին Հարավսլավիայում եւ Բալկաններում, 2004թ. գլխավորել եք ԵԱՀԿ դիտորդական առաքելությունը Ուկրաինայի ընտրություններում: Ընտրությունների հետ կապված որոշակի միտումներ տեսնո՞ւմ եք, որոնք հատուկ են նախկին խորհրդային ճամբարի բոլոր երկրներին:
– Հարավսլավիայի եւ նախկին Խորհրդային Միության երկրների միջեւ ակնհայտ տարբերություն կա: Հարավսլավիան ավելի հեռու է գնացել. մեկ տարի առաջ ես գլխավորում էի ԵԱՀԿ դիտորդական առաքելությունը Սերբիայում կայացած ընտրություններում, եւ մենք գրանցեցինք, որ ընտրությունները համապատասխանել են ԵԱՀԿ չափանիշներին, եւ դա շատ դրական գնահատական էր: Մյուս կողմից, նախկին ԽՍՀՄ տարածքում նույնպես կան երկրներ, որոնք մեծ առաջընթացի են հասել, օրինակ, Բալթյան երկրները:
Ես միշտ խուսափում եմ տարբեր երկրների միջեւ շատ մոտ համեմատություններ անցկացնել, քանի որ յուրաքանչյուր երկիր ընտրությունները տարբեր պայմաններում է անցկացնում: Դա կիրառելի է նաեւ Հայաստանի դեպքում: Եթե հետեւենք արտաքին իրավիճակին, ապա դուք ունեք չորս հարեւաններ, որոնցից մեկի հետ գործում է զինադադարի ռեժիմ, իսկ մյուսի հետ սահմանը փակ է: Եվ դուք, բնականաբար, պետք է չափազանց շահագրգռված լինեք նրանում, որ այս ընտրություններից դուրս գաք լավ համբավով, որը կվկայի այն մասին, որ Հայաստանը կարող է անցկացնել ընտրություններ, որոնք համապատասխանում են ԵՍՀԿ առջեւ ստանձնած պարտավորություններին: Եվ, իհարկե, դա շատ կարեւոր է նաեւ ներքաղաքական տեսանկյունից: Հայաստանի նախագահը, կառավարությունը եւ շատ պաշտոնյաներ հավաստիացրել են, որ դա տեղի կունենա, բայց մենք, իհարկե, պետք է համեմատենք իրադարձությունների փաստացի զարգացումը ԵԱՀԿ չափանիշների հետ: Այսպիսով, ես չէի դիտարկի հայաստանյան ընտրությունները որպես տիպիկ դեպք հետխորհրդային տարածքի համար, քանի որ իրականում շատ տարբերություններ կան: Դուք հիշատակեցիք 2004թ. Ուկրաինայի ընտրությունները, սակայն իրավիճակն այնտեղ բոլորովին այլ էր: Բացի այդ, իրավիճակն Ուկրաինայում ընդհանրապես տարբերվում է Հայաստանից, քանի որ այնտեղ մեծ տարբերություններ կան երկրի արեւելյան եւ արեւմտյան մասերի միջեւ, ինչը չկա ձեր երկրում:
– Հունվարի 30-ին հրապարակվեց ձեր առաքելության առաջին միջանկյալ զեկույցը: Որքանո՞վ է արդարացված այն տպավորությունը, որ առաքելության հիմնական մտահոգությունը կապված է մինչեւ պաշտոնական քարոզարշավի մեկնարկը էլեկտրոնային ԶԼՄ-ների կողմից թեկնածուների ոչ հավասարակշռված լուսաբանման հետ:
– Ես դա հիմնական մտահոգություն չէի անվանի: Դա մտահոգություն է, որը մենք արտահայտել ենք ԶԼՄ-ների մոնիտորինգով զբաղվող մեր բաժնի կողմից արձանագրած փաստերի հիման վրա: Ձեզանից չեմ թաքցնի, որ բավականաչափ մեծ մտահոգություն կապված է ընտրությունների օրվա եւ ընտրություններին հաջորդող գիշերվա հետ, երբ տեղի է ունենում ձայների հաշվարկը եւ աղյուսակավորումը: Թեեւ, դա չի նշանակում, որ ես սպասում եմ խախտումների, ես չեմ կարող ոչինչ կանխագուշակել: Սակայն, սովորաբար, ընտրությունների հաջորդ օրը «ընտրությունների կեսն» է, եւ մենք կտեսնենք, թե ինչպե՞ս կզարգանան իրադարձությունները: Մենք նաեւ ուշադրություն ենք դարձրել կարծիքներին` ընտրությունների նկատմամբ վստահության ցածր մակարդակի մասին, եւ կառավարության եւ ընտրական հանձնաժողովների ներկայացուցիչների հետ մեր հանդիպումների ընթացքում ես բարձրացրել եմ այն հարցը, որ քվեարկության գաղտնիության ապահովման համար անհրաժեշտ է անել փոքր-ինչ ավելին: Տպավորություն ունեմ, որ այս երկրում քիչ չեն մարդիկ, որոնք համոզված են, որ ուրիշները կարող են վերահսկել, թե ինչպե՞ս են իրենք քվեարկել:
– Երեւանում կայացած առաջին մամլո ասուլիսում դուք ասացիք, որ «ԶԼՄ-ները երբեմն վճռորոշ դեր են խաղում ժողովրդավարական ընտրությունների ապահովման գործում»: Որքանո՞վ է դա կիրառելի այսօրվա Հայաստանի համար:
– Կարող եմ ասել, որ այնպիսի երկրներում, ինչպիսին իմ հարազատ Գերմանիան է, ԶԼՄ-ների դերը դժվար է գերագնահատել: ԶԼՄ-ները հսկայական դեր են խաղում Գերմանիայում: Հայաստանում այդ դերը նույնպես կարեւոր է, սակայն այդքան վճռորոշ չէ, ամեն դեպքում, այս մասին մեզ ասել են նախագահի թեկնածուներից ոմանք: Նրանք չեն կարծում, որ ԶԼՄ-ների հետ կապված իրավիճակը անհանգստության ամենամեծ առիթն է հանդիսանում քարոզարշավի ընթացքում:
– Ինչպիսի՞ն է ձեր գնահատականը. Հայաստանի նախագահի թեկնածուները որքանո՞վ են քարոզարշավը պատասխանատու վարում: Կարո՞ղ եք պատասխանատու անվանել թեկնածուներից մեկի հայտարարությունն այն մասին, որ իրեն ընտրելու դեպքում Հայաստանը կընտրի «փրկության ճանապարհը», իսկ այլ թեկնածուի ընտրության դեպքում` «անխուսափելի կործանման ճանապարհը»:
– Արեւմուտքում անցկացվող քարոզարշավների ժամանակ դուք շատ բան կարող եք լսել: Ընտրարշավը մնում է ընտրարշավ, երբեմն այն շատ հեռու է գնում, եւ ես գտնում եմ, որ հանդուրժողականության բարձր մակարդակը սկզբունքորեն անհրաժեշտ է: Մենք հետեւում ենք տարբեր թեկնածուների շտաբների ընտրարշավներին, սակայն հիմա որեւէ գնահատականներ չենք տալու: Բայց, իհարկե, գոյություն ունեն որոշ կանոններ, որոնց պետք չէ նայել մատների արանքով:
– Որքանո՞վ են անկեղծ իշխանությունները` ազատ եւ ժողովրդավարական ընտրություններ անցկացնելու ձգտման մասին իրենց հայտարարություններում: Ընդդիմությունը պնդում է, որ իշխանություններն արդեն սկսել են օգտագործել վարչական ռեսուրսներն` առաջին իսկ փուլում իրենց թեկնածուի հաղթանակն ապահովելու համար:
– Դեռեւս վաղ է ինչ-որ գնահատականներ տալ: Ինչպես արդեն ասացի, կառավարությունը հավաստիացրել է լավ ընտրություններ անցկացնելու իր շահագրգռվածության մասին, սակայն, մյուս կողմից, մենք բավականին քննադատություններ ենք լսում թեկնածուներից. մեկից՝ ավելի շատ, մյուսից՝ ավելի քիչ: Մեր խնդիրն է` որոշել ընտրությունների համապատասխանությունը ԵԱՀԿ չափանիշներին եւ տեսնել, թե որքանո՞վ է իրավացի այս կամ այն կողմը:
– Նախագահի թեկնածու Արթուր Բաղդասարյանի նախընտրական շտաբի ղեկավարը հայտարարել էր, որ պարբերաբար ընտրական օրենսդրության խախտումների փաստեր է փոխանցում ձեր առաքելությանը: Կարո՞ղ եք թվարկել այդ փաստերից մի քանիսը:
– Ես հանդիպել եմ պարոն Բաղդասարյանին հունվարի 31-ին: Մենք շատ հետաքրքիր զրույց ունեցանք, որի ընթացքում մենք ասացինք, որ եթե նա քննադատություն ունի ընտրությունների կազմակերպման առումով, ապա կարող է տեղեկացնել մեզ, սակայն մեզ փաստեր են հարկավոր: Մենք չենք կարող գործել միայն ասեկոսեների կամ այնպիսի հայտարարությունների հիման վրա, որ մարդիկ պատրաստ չեն վկայություն տալ, որովհետեւ վախենում են դա անել: Դա դժվարություններ է ստեղծում մեզ համար, եւ ես իրոք խնդրել եմ պարոն Բաղդասարյանին՝ ապացույցներ ներկայացնել, եթե այդպիսիք կան: Սակայն հիմա ես չեմ կարող կոնկրետ օրինակներ հայտնել ձեզ, քանի որ մենք նոր ենք սկսել մեր շփումներն այդ հարցի շուրջ: Նա մի քանի բան հիշատակեց, սակայն մենք պետք է ստանանք դրանց հաստատումը:
– Թեկնածուներից ոմանք թերահավատորեն են վերաբերվում հարցումներին, որոնք պարբերաբար անցկացնում է Gallup-ը` USAID-ի պատվերով: Ինչպիսի՞ն է ձեր վերաբերմունքն այդ հարցումներին:
– Կարծում եմ, որ խոսքը պետք է գնա ընտրողների անհատական վերաբերմունքի մասին: Օրինակ, եթե Գերմանիայում մինչեւ ընտրությունները ես տեսնեմ հարցումների արդյունքները` այս կամ այն կուսակցության օգտին կոնկրետ տոկոսներով, ես, միեւնույն է, չեմ փոխի իմ որոշումը: Միշտ հավանականություն կա, որ ի հայտ կգան մեղադրանքներ այն մասին, որ հարցումները կարող են «սարքված» լինել, ու, թեեւ ես մասնագետ չեմ, որպեսզի գնահատեմ ձեր հիշատակած հարցումների գիտական հավաստիությունը, խորհուրդ կտայի այս երկրի ընտրողներին՝ որոշում կայացնել անկախ հարցումներից: Քվեարկությունը համոզմունքի հարց է, եւ ես չեմ փոխի իմ համոզմունքը, եթե լսեմ հարցման տվյալները:
– ԵԱՀԿ դիտորդական առաքելությունը հետեւում է օրինականության պահպանմանը միայն իշխանությունների՞, թե՞ բոլոր թեկնածուների կողմից: Ինչպե՞ս եք արձագանքում այն դեպքերում, երբ թեկնածուներից որեւէ մեկի գործողությունները խախտում են օրենքը: Օրինակ, մի քանի օր առաջ թեկնածուներից մեկի կողմնակիցներն ավելի քան 100 մեքենաներով ավտոերթ էին կազմակերպել Երեւանի կենտրոնում, իսկ ավտոմեքենաների վարորդները հրաժարվում էին ենթարկվել ոստիկանների հրամաններին:
– Այդպիսի դեպքերում մենք առաջին հերթին փորձում ենք արձանագրել փաստերը: Այսօր (փետրվարի 1-ին) ինձ ընդունեց Երեւանի քաղաքապետը, եւ ես մի քանի հարց տվեցի նրան այդ կապակցությամբ: Ես, մասնավորապես, հարցրեցի՝ արդյոք հայտ ներկայացվե՞լ էր նման ավտոերթ կազմակերպելու համար, եւ քաղաքապետը պատասխանեց, որ նման հայտ չէր ներկայացվել նրանց կողմից: Քանի որ ես իրավաբան եմ, ապա հավատարիմ եմ հայտնի սկզբունքին, այն է` միշտ լսել նաեւ մյուս կողմի կարծիքը: Ես այդ ակցիայի մասին դեռեւս չեմ խոսել պարոն Տեր-Պետրոսյանի շտաբի հետ: Իհարկե, գոյություն ունեն որոշ կանոններ, որոնք թեկնածուները պետք է պահպանեն, սակայն այն տեղեկատվության հիման վրա, որին տվյալ պահին ես տիրապետում եմ, չեմ կարող ասել` խախտվե՞լ են այդ կանոնները, թե՞ ոչ:
– Պարոն դեսպան, չնայած նախորդ խորհրդարանական ընտրություններիn տրված բարենպաստ գնահատականին, աշնանը Հայաստանը միացավ ԺՀՄԻԳ-ին քննադատող եւ միջազգային դիտորդների լիազորությունները կրճատելու մասին Ռուսաստանի նախաձեռնությանը: Կարծիք կա, որ դա կարող է անդրադառնալ առաջիկա ընտրությունների մասին ձեր գնահատականի վրա:
– Ոչ, իհարկե, դա որեւէ ազդեցություն չի ունենա: Առաջինը, ես ԵԱՀԿ ԺՀՄԻԳ-ի աշխատակից չեմ, ես գերմանացի պաշտոնաթող դիվանագետ եմ, իմ կարիերան արդեն ավարտված է, եւ ես շատ անկախ եմ: Ես անձամբ համոզված եմ ընտրությունների դիտարկման ԺՀՄԻԳ-ի մոտեցումների եւ մեթոդաբանության ճշտության մեջ: Ակնհայտ է այն փաստը, որ երկարաժամկետ դիտորդական առաքելություններն անհրաժեշտ են. դուք չեք կարող գալ ընտրություններից երեք օր առաջ եւ հետո հանդես գալ գնահատականներով. դա լուրջ չի լինի: Նաեւ պետք է ունենաք դիտորդների այնպիսի քանակություն, որը համարժեք է երկրի չափերին: Հայաստանում կան 1923 ընտրատեղամասեր, մենք կունենանք մոտ 250 կարճաժամկետ դիտորդներ, գումարած՝ մեր առաքելության անդամները, այսինքն` մոտ 300 դիտորդներ: Իհարկե, դա բավարար չի լինի ամբողջն ընդգրկելու համար, սակայն մենք, ամեն դեպքում, կկարողանանք նախօրոք այցելել որոշ տեղամասեր, որպեսզի հայտնաբերենք այն տեղերը, որոնք որոշակի համբավ եւ ավելի ուշադիր դիտարկման կարիք ունեն: Եվ ես դա անհրաժեշտ եմ համարում:
Եվս մեկ հարց. առաջին գնահատականը, որը տրվում է ընտրությունների հաջորդ օրը: Ես այն նույնպես անհրաժեշտ եմ համարում. հակառակ դեպքում դուք կստանաք տարաբնույթ ձայների կակոֆոնիա: Մենք միշտ ձգտում ենք միասնական կարծիքի գալ Եվրոպայի խորհրդի եւ ԵԱՀԿ Խորհրդարանական վեհաժողովների եւ Եվրախորհրդարանի մեր գործընկերների հետ: Այդ գնահատականը նախնական է, եւ ես ուզում եմ հստակ ասել այդ մասին, քանի որ ընտրությունների օրը միայն ճանապարհի կեսն է, հաղորդագրությունները ստացվում են ողջ գիշերվա ընթացքում, եւ միշտ հավանականություն կա, որ որոշ զարգացումներ հաշվի չեն առնվել այն պահին, երբ մենք հանդես ենք եկել նախնական գնահատականով: Մենք պետք է զգույշ լինենք նախնական գնահատականի հետ, քանի որ կարող է անհրաժեշտություն առաջանալ ադապտացնել այն ավելի ուշ հայտնաբերված փաստերի հետ:
Իհարկե, մենք հնարավորություն ունենք հրապարակել եւս մեկ նախնական զեկույց մինչեւ եզրափակիչը, որը պետք է պատրաստ լինի ընտրություններից երկու ամիս անց, սակայն ես ցանկանում եմ խուսափել դրանից եւ հանդես գալ այնպիսի գնահատականով, որն անփոփոխ կմնա:
– Չնայած բոլոր տարբերություններին, ակնհայտ է, որ վերջերս Վրաստանում կայացած ընտրությունները կդիտվեն որպես նախադեպ: Հայաստանի իշխանությունները, օրինակ, կարող են հայտարարել, որ ի տարբերություն Վրաստանի, Հայաստանում ընտրություններից առաջ հեռուստաալիքներ չեն փակվել: Բացի այդ, Սահակաշվիլու հաղթանակը նվազագույն առավելությամբ առաջին փուլում նույնպես կօգտագործվի որպես նախադեպ: Գուցե միջազգային հանրությունը պետք է ավելի խիստ վերաբերվեր Վրաստանի ընտրություններում տեղ գտած խախտումներին, որպեսզի բացառեր նման նախադեպի առաջացումը:
– Ես չեմ դիտարկել Վրաստանի վերջին ընտրությունները, սակայն ճիշտ չեմ համարում այդ ընտրություններին չափազանց մեծ ուշադրություն դարձնելը: Ամեն դեպքում, իրադարձությունները Վրաստանում որեւէ կերպ չեն ազդելու Հայաստանի ընտրությունների իմ գնահատականի վրա:
– Դուք արդեն 20 օր է, ինչ աշխատում եք Հայաստանում, իսկ մինչեւ ընտրությունները մնում է մոտ երկու շաբաթ: Ենթադրում եմ, որ դուք եկել եք դրական ակնկալիքներով: Առաջիկա ընտրությունների որակի վերաբերյալ ձեր ակնկալիքներում կա՞ն արդյոք լուրջ փոփոխություններ:
– Չեմ կարծում: Ես շատ դրական եմ համարում այստեղ հավաքված մեր թիմը: Բացի այդ, մեր հայ գործընկերները շատ լավն են եւ հասկանում են այս առաքելության նպատակները: Եվ երկրորդ, Հայաստանում մեզ համար ստեղծվել են աշխատանքային լավ պայմաններ, եւ մենք զգում ենք, որ մեզ այստեղ իսկապես ընդունում են որպես առաքելություն: Իհարկե, պարզ է, որ բոլոր դերակատարներն ունեն իրենց ակնկալիքները. կառավարությունը գոհ կմնա, եթե մենք հանդես գանք առաջընթաց արձանագրող հայտարարությամբ, իսկ ընդդիմության որոշ ներկայացուցիչներ լրջորեն կհիասթափվեն, եթե մենք բաց թողնենք որոշ բաներ, որոնք իրոք կարող էին տեղի ունենալ: Դա մեծ պատասխանատվություն է դնում մեզ վրա, եւ հենց այդ պատճառով ես ճիշտ եմ համարում զգուշորեն գործել եւ ուսումնասիրել միայն այն, ինչը մենք տեսել ենք սեփական աչքերով, կամ գոնե տեսել ենք դրանց ապացույցները: