Հարցազրույց Ռուս-հայկական համալսարանի համալսարանական կրթության զարգացման գծով
պրոռեկտոր, էկոնոմիկայի եւ ֆինանսների ամբիոնի վարիչ Էդուարդ Սանդոյանի հետ:
– Կարելի՞ է պնդել, թե մեր կրթական համակարգն այսօր ճգնաժամային վիճակում է:
– Միանշանակորեն կարելի է: Կրթությունը երկրի, տնտեսության ու մնացած ամենի համալիր զարգացման ամենաթանկ ու ամենաբարդ տարրն է: Ու երբ այդ տարրի մասին խոսում ենք այլ տարրերի հետ ինստիտուցիոնալ միասնության տեսանկյունից, մենք իրավունք չունենք հաշվի չառնելու համատեղելիության, միջազգային մասշտաբով ճանաչման գործոնը: Այսինքն, կրթական համակարգը պետք է ինտեգրված լինի համաշխարհային համակարգում: Եթե մենք, ընդունենք, օգտագործում ենք համաշխարհային հանրության, մարդկանց ու այլ երկրների տնտեսությունների կողմից ստեղծվող տեխնոլոգիաները, գիտելիքները, գիտական ձեռքբերումները, գործիքները, տարբեր նորարարական երեւույթները եւ այլն, ապա, ուզենք թե չուզենք, մենք հայտնվում ենք միջավայրում, որտեղ մեր գիտելիքները ոչ միայն բավարար ու խորը պետք է լինեն, այլեւ նման ու համատեղելի այն ամենի հետ, ինչ կատարվում է աշխարհում: Այլապես մենք դուրս ենք մնում ընդհանուր համակարգումից եւ ինստիտուցիոնալ առումով չենք համատեղվում:
– Փաստը, որ կրթական համակարգն անմխիթար վիճակում է, վերջին 15 տարիների ոչ ճիշտ ձեւափոխումների արդյո՞ւնք է, թե՞ դա զարգացման անհրաժեշտ փուլ էր, որի միջով մենք պետք է անցնեինք:
– Սա սադրիչ հարց է: Բանն այն է, որ թե՛ մեկ, թե՛ մյուս մոտեցումները ճիշտ են: Մինչեւ 90-ականների կեսերն ուղղակի ժամանակ չկար զբաղվելու կրթությամբ եւ գիտությամբ: Ռեսուրսներ չկային, բացարձակապես որեւէ հնարավորություն չկար, եւ մենք, լռության ռեժիմում, կարծես թե փակելով աչքերը, տրվեցինք իներցիային:
– Այսինքն համակարգը չէր ռեֆորմացվում, այլ ուղղակի քայքայվո՞ւմ էր:
– Բացարձակապես ոչինչ չէր արվում: Համակարգն ամբողջությամբ փլուզվեց: Մեր հասարակության մեջ առկա բացասական բոլոր գործոններն անդրադարձան կրթական համակարգի վրա` թե միջնակարգ, թե բարձրագույն դպրոցում:
– Կարելի՞ է առանձնացնել այն պահը, երբ մենք ուշքի եկանք ու սկսեցինք զբաղվել ռեֆորմով:
– Ոչ: Ես կարծում եմ, որ մինչ այսօր մենք այդ ամենը դեռ չենք արել: Կան խոսակցություններ, կան որոշ կազմակերպչական «մարմնաշարժումներ», սեմինարներ, ֆինանսավորում, դրամաշնորհներ, մասնակցություն հեղինակավոր միջազգային կազմակերպություններում, հատկապես Բոլոնյան գործընթացում: Վերջին երեք տարիներին ռեֆորմների բուռն գործընթացներ են կատարվում, հատկապես բարձրագույն դպրոցում, ներդրվում է կրթության կրեդիտային-վարկանիշային համակարգը: Այդ գործընթացում մենք առաջատարներից մեկն ենք: Սա համալիր առաջադրանք է, որը սկսվում է դպրոցից: Բայց, այդ ամենով հանդերձ, ես կարծում եմ, որ ժամանակ է վատնվել, քանի որ չէր կարելի համակարգն այս աստիճան բաց թողնել:
Համակարգի բարձիթողի վիճակը մեր վրա անդրադառնում է թեկուզ այն պատճառով, որ կորցրեցինք մի ամբողջ սերունդ: Համալսարանական տարիքի հասած նոր սերունդն արդեն կորսված է, քանի որ չկա կրթության ֆորմատի միասնական համակարգ, չկա կրթության արդյունավետություն, չկա արդյունավետ դպրոց: Այնպես, ինչպես տնտեսության բոլոր ոլորտներում, այստեղ եւս զարգանում են ինչ-որ ոչ պաշտոնական կառույցներ (օրինակ` կրկնուսուցումը), որոնք աստիճանաբար վերածվում են պաշտոնականի: Այսինքն, ընթանում է ոչ պաշտոնական կառույցների պաշտոնականացում, ինչը խիստ բացասական երեւույթ է:
– Այսպիսով, վերջին տասնհինգ տարիների ընթացքում անընդհատ ազգի ինտելեկտուալ դեգրադացիա է կատարվել…
– Ես այդպես չեմ ասում: Սովորաբար ես ասում եմ, որ մեզ մոտ մարդկային կապիտալի լրջագույն ամորտիզացիա է կատարվել:
– Արեւմտյան տնտեսագետները հստակ կապ են հայտնաբերել ժողովրդի ինտելեկտի եւ ՀՆԱ-ի միջեւ: Ավանդաբար հայերն իրենց շատ բարձր ինտելեկտով ազգ են համարում, բայց ՀՆԱ-ի առումով վիճակը խիստ լարված է: Ինչո՞ւ այդ տեսությունը հայերի պարագայում չի գործում:
– Ինչպես ասում էր Լուժկովը` Հայաստանի բյուջեն մի շփոթեք հայ ժողովրդի բյուջեի հետ: Նմանապես, հայերին մի շփոթեք Հայաստանի Հանրապետության բնակչության հետ: Ես ստիպված եմ ասելու, որ այսօր Հայաստանն ինտելեկտուալ մակարդակով (եթե մշակենք ինչ-որ ցուցիչ ու հաշվարկենք) շատ ցածր աստիճանի է: Տեսեք, ինչ երաժշտություն են նրանք լսում, ինչի մասին են զրուցում: Մյուս կողմից, չնկատել, որ այս ժողովուրդն ի սկզբանե ունի գենետիկորեն տրված շատ լուրջ հնարավորություններ, նույնպես ճիշտ չէ: Նայեցեք մեր շախմատիստներին: Անհավատալի է, փոքրիկ Հայաստանը դառնում է օլիմպիական չեմպիոն, հաղթելով լրջագույն երկրների, ընդ որում՝ շախմատային գերտերությունների: Սա բացարձակապես անհասկանալի է: Այսինքն՝ սա այն ազգն է, որն ունի ինտելեկտուալ զարգացման պոտենցիալ մեծ հնարավորություններ, եթե կա համակարգ: Ահա մենք ոտքի կանգնեցրինք շախմատի դպրոցը, դրա համար մեծ ռեսուրսներ պետք չէին:
– Ես հավասարության նշան չէի դնի բարձր ինտելեկտի եւ շախմատ խաղալու կարողության միջեւ: Ինչպես իր գրքում ասել է Կասպարովը, ենթադրությունն այն մասին, թե շախմատ խաղալու ունակությունը հզոր ինտելեկտի նշան է, լիովին բնական է, սակայն, ցավոք, այդ հիպոթեզն առանձնապես ապացույցներ չունի: Այնուամենայնիվ, դա հաջող կլաստերի հազվագյուտ օրինակ է, երբ ջանքերն ու մոտիվացիան ուղղված են ոչ թվացյալ արդյունքին…
– Միանշանակ: Այդ ձեռքբերումն ապացուցում է, որ անհրաժեշտ է համակարգային մոտեցում, ինստիտուցիոնալ մոտեցում: Ցավոք, կրթական համակարգում այդ համակարգային մոտեցումը լիովին բացակայում է, եւ մենք այժմ ունենք նման անմխիթար իրավիճակ: Երբ տեսնում ենք, թե ինչ է կատարվում շրջապատում, հանգստանալ նրանով, թե ահա` մեր մոտ բարձր ինտելեկտ է, ուղղակի չի կարելի:
– Ի՞նչն այսօր չի բավարարում գործը տեղից շարժելու համար` դրա՞մ, մարդի՞կ, գաղափարնե՞ր:
– Սկսեմ նրանից, որ մենք լիովին բարոյազրկվել ենք: Մեր հասարակությունն անբարոյական է մինչեւ ուղնուծուծը: Աշխատելով համալսարանում, ես չեմ դադարում զարմանալուց, թե ինչ աստիճանի ենք մենք կորցրել մարդակերպության հիմնարար տարրերը: Մենք հիմա գտնվում ենք մարդասիրության ամենացածր մակարդակին: Գաղափարախոսությունը, որը հիմնվում է նույնիսկ ոչ թե փողի, այլ այն վստահության վրա, թե ամեն ինչ կարելի է գնել ու վաճառել, թե ամեն հարց կարելի է լուծել` շրջանցելով օրենքը, կարգը, ավանդույթն ու ոչ օրենսդրական անխախտելի ինստիտուտները, վստահությունը, թե նույնիսկ ոչ թե ուժը, այլ կոպիտ բռնությունն է ցանկացած խնդրի լուծման հիմնական մեթոդն ու տեխնոլոգիան` ահա մեր իրականությունը: Ամբողջ հասարակությունը լիովին կորցրել է բարոյականությունը: Նայեցեք, թե ինչ է կատարվում Ազգային ժողովում, քաղաքական դաշտում, բիզնեսում, բացարձակապես բոլոր ոլորտներում: Իսկ այդ ամենն ուժգին հարվածում է կրթությանը: Չէ՞ որ կրթությունը զուտ տնտեսական կատեգորիա չէ: Այստեղ առկա է դաստիարակության մասնիկը, իսկ ընդհանուր առմամբ, դա բազմաթիվ գործոնների բարդ միահյուսում է: Այդ մասնիկներից յուրաքանչյուրի բացակայությունը կազմալուծող ազդեցություն է ունենում այդ գործընթացի վրա: Եվ մենք այսօր ունենք ճիշտ այդպիսի փոխհարաբերություններ:
– Ինստիտուցիոնալ առումով ինչպե՞ս պետք է լուծվի մոտիվացիայի խնդիրը դպրոցում: Ի՞նչը պետք է ու կարող է ուսուցչին ստիպել լինել ուսուցիչ եւ շուկայական հարաբերությունները վերացնել դպրոցից:
– Առաջին հերթին` բարձր աշխատավարձը, բայց դա պետք է կատարվի համալիր կերպով: Ուսուցիչը պետք է ստանա արժանի աշխատավարձ: Ոչ թե բավարար, այլ հենց արժանի: Շատ բարձր, դա՝ առաջին, պետք է բարձրացնել ուսուցչի հեղինակությունը: Նայեցեք, թե որքան բարձր է ուսուցչի հեղինակությունն արեւելյան մշակույթում: Ոչ միայն ուսուցչի, այլեւ մարզական ակումբի մարզչի, համալսարանի դասախոսի, ցանկացած մարդու, որը սովորեցնում է, գիտելիք է փոխանցում: Դա այդ հանրության թիվ մեկ մարդն է: Ընդ որում՝ պետք են ոչ միայն նյութական միջոցներ, այլեւ հարգանք, պատիվ ու փառաբանում` բարձրացնելու համար այդ մարդկանց հարգն ու հեղինակությունը: Այսօր մեզ մոտ այդ հարգանքն անթույլատրելիորեն ցածր աստիճանի վրա է: Չեք պատկերացնի, թե որքան վիրավորական է, երբ պատահաբար վկա ես լինում, թե երիտասարդությունն ինչպես է արտահայտվում մանկավարժների մասին` որպես հանրության թափթփուկի, քանի որ նրանք վատ են հագնված, քանի որ նրանք վատ են ապրում, քանի որ նրանք միշտ չեն կուշտ: Նրանք դարձել են սոցիալապես չպահանջված, նյութապես չապահովված: Երբ աշխատանքը դառնում է չհարգված ու երկրորդական, նոր սերունդը չի էլ ձգտում գնալ այդ ճանապարհով: Ստացվում է այնպես, որ վերջին տարիներին մենք կադրեր ենք կորցնում ոչ միայն ծերացման, այլեւ չվերարտադրելու պատճառով: Սա ճգնաժամային իրավիճակի եւս մեկ պատճառ է:
Եթե մեր երեխաների ուսուցիչներին մենք դրել ենք այն վիճակում, երբ հասարակությունը նրանց չի հարգում, նշանակում է՝ մենք չենք հարգում մեր երեխաներին, չենք հարգում մեր ապագան, այս երկրի ապագան: Վերջ: Նայեցեք 15 հազար դրամ կրթաթոշակ ստացող ասպիրանտներին: Դա նոնսենս է: Ինչպե՞ս կարելի է ապրել նման պայմաններում, զբաղվել գիտությամբ, աշխատել քեզ վրա: Սա պետության անճոռնի վերաբերմունքն է իր երիտասարդ էլիտայի հանդեպ: Չէ՞ որ նրանք երիտասարդ գիտնականներ են: Ու եթե հասարակությունը հինգ-վեց տարի հետո մնա այնպիսին, ինչպիսին այսօր է, այս երեխաները խաբված կլինեն: Նրանք պահանջարկ չեն ունենա այս հասարակության մեջ եւ նույնիսկ բիզնեսում, որն ուղղորդվում է ոչ թե մրցակցությամբ ու արդյունավետությամբ, այլ ինչ-որ այլ շարժառիթներով: Նման բիզնեսին մասնագետներ եւս պետք չեն, ուստի ստացվում է այնպես, որ մենք մասնագետներ ենք պատրաստում արտահանման համար: Դեպի գիտություն ձգտում չկա, քանի որ այնտեղ վաստակելու, ընտանիք կերակրելու, արժանապատվորեն ապրելու հնարավորություն չկա:
– Կարելի՞ է արդյոք պնդել, թե արեւմտյան ազատական արժեքները չամրապնդվեցին Հայաստանում:
– Իսկ կարելի՞ է Հայաստանում կատարվածն ազատականություն անվանել: Իհարկե ո՛չ: Այստեղ ազատականության հետքն էլ չկա: Եթե մենք նկատի ունենք, որ գործարար սուբյեկտների տնտեսական ազատությամբ, ՀՆԱ-ում մասնավոր սեկտորի տեսակարար կշռով Հայաստանը բաց, ազատական տնտեսության ակնհայտ ներկայացուցիչ է, ապա այո՛, սա ազատական տնտեսության փոքր, բաց մոդել է: Բայց մենք շուկայական երկիր չենք, այլ հիվանդ տնտեսությամբ հիվանդ երկիր: Հիվանդությունը կայանում է մենաշնորհային-օլիգարխիկ տնտեսության, ազգային եկամտի կոնցենտրացման ու կենտրոնացման մեջ: Բնականաբար, հաջորդ փուլը կլինի իշխանության կոնցենտրացումն ու կենտրոնացումը: Այդ հասարակությունները վերածվում են մենաշնորհային-օլիգարխիկ տնտեսությունների, որոնք քիչ են տարբերվում ֆեոդալական տնտեսություններից: Իսկ դա ամենեւին ազատականություն չէ: Ավելին, շատ ավելի լավ է ունենալ պետական մենաշնորհային ինստիտուտներ ու կլաստերներ, քան մասնավոր մենաշնորհային:
– Եթե մենք արտագրենք եվրոպական օրենսդրությունն ու մեզ մոտ ներդնենք այդ ինստիտուտները, կմոտենա՞նք արդյոք «եվրոպական երկիր» հասկացությանը:
– Կրկին սադրիչ հարց: Իհարկե ո՛չ: Պատրաստին վերցնելն ու հանգստանալն անիրական է, անհնարին ու անլուրջ: Բայց եթե խոսում ենք իրականում եվրոպական ինստիտուտները ներդնելու եւ բարձր մակարդակի հասնելու մասին, ապա` այո՛, հազար անգամ` այո՛: Ինստիտուտների ներկրումն այնպիսի երկրի համար, ինչպիսին Հայաստանն է, զարգացման միակ ճանապարհն է: Ստեղծել սեփական նոր ինստիտուտներ մենք երբեք չենք կարող, քանի որ մենք ռեսուրսներ ու ժամանակ չունենք:
– Դա հասկանալի է: Բայց արդյոք իմիտացիայի վտանգ չկա՞:
– Ճիշտ այդպես: Ցավոք, Հայաստանում հաճախ հենց այդպես էլ արվում է, այսինքն՝ ինստիտուտը նմանակվում է: Սակայն ես խոսում եմ իրական ներկրման մասին, երբ այն իսկապես արդյունավետ է աշխատում: Իսկ երբ ինստիտուտը չի աշխատում, նշանակում է՝ մեզ չի հաջողվել այն ներկրել: Ինստիտուտների ներկրումը հենց նշանակում է՝ տեղական պայմանները, առանձնահատկությունները եւ այլն հաշվի առնելով՝ նրանց ադապտացումը: Մյուս կողմից, ես վստահ եմ, որ հայ իրականության մեջ չկան այնպիսի առանձնահատկություններ, որոնք թույլ չեն տա եվրոպական ինստիտուտները ներդնել:
– Ես այդ առանձնահատկությունը տեսնում եմ միայն սուբյեկտիվ չկամության մեջ, քաղաքական կամք կոչվող հասկացության բացակայության մեջ:
– Ես չեմ կարող ասել, թե հույներն ու թուրքերն ավելի եվրոպական ժողովուրդներ են, քան հայերը: Փառք Աստծո, մենք տեսնում ենք, թե ինչ է կատարվում Հունաստանում` զարգացման, բարոյականության, արդյունավետության ու այլնի ինչ բարձր մակարդակ կա: Իսկ ինչո՞ւ դա չի կարելի անել Հայաստանում: Կարող եմ գրազ գալ, որ եթե մի փոքր շտկվի օրենսդրությունը, մի փոքր առաջ գնանք կոռուպցիայի հարցում, մի փոքր ճշգրտվի կարգավորումը, մենք կունենանք օտարերկրյա ներդրումների մեծ հոսք: Եթե Ադրբեջանում նավթ կա, ապա մեր նավթը սփյուռքն է: Մեզ ուղղակի մնում է օգտագործել այդ ներուժը, ինչը չի արվում: Կրկին լավ իմիտացիա:
– Սփյուռքի հետ աշխատանքում նո՞ւյնպես:
– Բացարձակապես ոչ մի աշխատանք չկա:
«Դելովոյ էկսպրես»