Ինչո՞վ է Հայաստանն այսօր աշխարհին հայտնի: Ցեղասպանությամբ եւ ղարաբաղյան խնդրով: Այն, որ հայոց լեզուն հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի առանձին ճյուղ է, որ հայերը քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունած առաջին ժողովուրդն են, գիտեն աշխարհում շատ քչերը: Հայերիս հետ շփվելով` վերոնշյալ առանձնահատկությունների մասին գլխի ընկնելը բարդ է: Հայերենով մտքերը գրագետ արտահայտելու խնդիր ունեն համարյա բոլոր հայերը` ընդհուպ մեր երկիրն աշխարհին ներկայացնող ՀՀ նախագահը: Իսկ Հայաստանում ամենուր հնչող մուղամները, հարեմից կարծես կես ժամ առաջ դուրս եկած հայ օրիորդների հագուկապը տպավորություն են ստեղծում, որ Հայաստանը իսլամական խորը արմատներ ունեցող երկիր է: Հետեւաբար, ուրույն քաղաքակրթության համար անհրաժեշտ պայմանները, որոնք ունի մեր ժողովուրդը, դեռեւս լուրջ հիմնավորումներ չեն, որ նա կարող է գլոբալացման եւ արտաքին բազում մարտահրավերներին դիմակայել` չկորցնելով ոչ միայն քաղաքական ինքնիշխանությունը, այլեւ էթնիկ ինքնությունը:
Հատկապես քաղաքագիտական շրջանակներում այսօր օրակարգային է հայ ժողովրդի` որպես ուրույն քաղաքակրթական միավոր մնալու խնդիրը: Բանն այն է, որ հասարակության գիտակցական այն մակարդակը, այն արժեքները, որոնք այսօր դոմինանտ են, աշխարհաքաղաքական զարգացումները եւ դրանցով պայմանավորված արտաքին մարտահրավերները, տագնապի ահազանգ են հայ ժողովրդի մտածող, բայց չափազանց փոքր հանրության շրջանում: Հայ ժողովրդի ինքնության հարցերով զբաղվողներից մեկն էլ «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի նախագահ Գագիկ Հարությունյանն է:
– Պարոն Հարությունյան, Դուք Ձեր հոդվածներում պարբերաբար անդրադառնում եք համաշխարհային քաղաքակրթության մեջ հայ ժողովրդի ոչ միայն մնալու, այլեւ ուրույն դիմագծով մնալու խնդրին: Սակայն չե՞ք կարծում, որ քաղաքակրթությունները, ազգերը, լեզուները մնում են բնական ընտրության սկզբունքով: Կային խիստ զարգացած քաղաքակրթություններ, որոնք այսօր արդեն չկան: Եվ հետո, մեր ժողովուրդը գիտակցո՞ւմ է արդյոք քաղաքակրթական համակարգում իր մնալու անհրաժեշտությունը:
– Սոցհարցումները, որոնք կատարել են տարբեր կազմակերպություններ, ցույց են տալիս, որ հանրության մեջ մեր քաղաքակրթական ուրույնության զգացումը կա բավական հստակ: Հարցվողների 60-70 տոկոսը համոզված է, որ Հայաստանն ուրույն քաղաքակրթական միավոր է: Այսինքն` մենք չենք առաջնորդվում միայն մեռյալ, պատմական կատեգորիաներով: Ի դեպ, շատ դասակարգումներում կան քաղաքակրթություններ, որոնք, իրոք, մեռյալ են: Օրինակ` ինկերի քաղաքակրթությունը: Քաղաքակրթություն է, բայց չկա: Բայց մենք ինկեր չենք: Մենք կանք, եւ կա այն զգացողությունը, որ մենք քաղաքակրթորեն ուրույն ենք:
– Այսինքն, միայն գիտակցությունը բավարա՞ր ռեսուրս է` հուսալու, որ մենք կարող ենք մնալ որպես քաղաքակրթական ինքնատիպ միավոր:
– Գիտակցությունը եւս կատեգորիա է եւ բավական հիմք, եթե հաշվի առնենք նաեւ պատմական, մշակութային այն ռեսուրսները, որոնք ունենք: Մենք կանգնած ենք լուրջ հիմնախնդիրների առջեւ, քանի որ կարող ենք ձեռք բերել մասնատված հանրության կարգավիճակ. հասարակական, հանրային տարբեր խմբեր, կուսակցություններ ունեն միմյանցից տարբերվող պատկերացումներ մեր քաղաքակրթական կողմնորոշումների մասին: Ոմանք՝ եվրոպական, մյուսները` ամերիկյան, ոմանք` ռուսական կամ այլ կողմնորոշում ունեն: Սա հղի է վտանգներով եւ հակասում է մեր ազգային անվտանգությանը: Այս առումով մենք գտնվում ենք ռիսկային գոտում: Նման մոտեցումը կոնտրպրոդուկտիվ է, այսինքն` արդյունավետ չէ: Հայկական ուրույն քաղաքակրթության առանձնահատկությունն այն է, որ նա չի մերժում այլ քաղաքակրթական միավորներին, կարող է նրանց հետ բանակցել, երկխոսել, համագործակցել: Մենք պետք է լինենք մաքսիմալ բաց այլոց նկատմամբ` պահպանելով մեր ինքնությունը:
– Մնալով քաղաքակրթական դաշտում, ի՞նչ կարող ենք առաջարկել այսօր աշխարհին, ո՞րն է մեր առաքելությունը:
– Մեր առաքելությունը երեւի թե մեր հոգեւոր եւ մտավոր արտադրանքում է: Միշտ ընդունված է խոսել այլոց մասին, որոնք ստեղծել են տարբեր արժեքներ: Հայության մեջ եւս նման մարդիկ բավական շատ են, որոնք ստեղծել են արժեքներ եւ տվել ողջ աշխարհին: Կարճ ասած, մենք այն հանրությունն ենք, որ տվել ենք, ասենք, Չարենց, Արամ Խաչատրյան, գիտնականներ եւ այլն: Եվ սրանք լոկ խոսքեր չեն: Սա նշանակում է, որ մենք՝ մնալով ինքներս մենք, կարող ենք աշխարհին ինչ-որ բան տալ: Չեմ ուզում ասել, որ այն, ինչ կա, միայն հայերն են անում, քավ լիցի: Բայց մենք մեր փոքր, բայց արժանավայել մասն ունենք համաշխարհային քաղաքակրթությունում: Միջին դարերում մեր ճարտարապետությունը բարձր տեխնոլոգիա էր, եւ հայերն այդ էքսպանսիան անում էին: Տվել ենք գրականություն, ինչո՞ւ չշարունակենք: Մենք պետք է լինենք ոչ թե ուրիշի ստեղծագործությունները, արժեքները սպառող, այլեւ սպառելով հանդերձ` նաեւ տվող:
– Որո՞նք են մեր ժողովրդի նորագույն պատմության ընթացքում ստեղծված այն արժեքները, որոնք տեսնելով` աշխարհը կարող է հասկանալ, որ հայության՝ քաղաքակրթական համակարգում մնալն անհրաժեշտություն է:
– Ցավոտ հարց եք տալիս: Վերջին 15 տարում, իրոք, հպարտանալու բան չունենք: Բայց սրանք այն տարիներն են, երբ գնում է ադապտացիա նոր աշխարհի հետ: Մենք դեռ պետք է վերականգնենք մեր ունեցածը: Խորհրդային Միությունում կար համակարգ, որը նպաստում էր արժեքների ստեղծմանը: Այսօր էլ հպարտանալու բան ունենք. մեր շախմատիստները բարձր տեղեր են զբաղեցնում աշխարհում: Ուզում եմ ասել, որ ամենաընդունակ ազգերի ռեյտինգում մենք արժանապատիվ տեղ ենք գրավում: Մենք ստեղծել ենք բավական ինքնուրույն պետություն: Մենք տարածաշրջանային առաջատարն ենք մի շարք կարեւորագույն հասկացություններում, ինչպիսին է ռեալ սուվերենիտետը, մարդու զարգացման չափորոշիչները: Խոսքն՝ ինքը եւս համակարգ է: Նման հարցազրույցներով, տարբեր դասախոսություններով եւս հնարավորություն է ստեղծվում ձեւավորել ստեղծագործող հանրությունը: Իսկ քաղաքակրթության կրողը համարվում է ստեղծագործ փոքրամասնությունը` լինի մեծ, թե փոքր քաղաքակրթության մասշտաբով:
– Որքանո՞վ արդյունավետ կլինեն նորը ստեղծելու կամ եղածը վերագնահատելու ջանքերը, եթե կան հզոր արտաքին մարտահրավերներ` մոռացության մատնելու եղած հոգեւոր եւ մշակութային արժեքները, եւ այդ արտաքին մարտահրավերները ներքին որեւէ դիմադրության չեն հանդիպում: Ձեր նշած փոքրաթիվ ստեղծագործ հանրությունն ի վիճակի՞ է պայքարել այդ մարտահրավերների դեմ` չունենալով գիտակից եւ կրթված «չստեղծագործ», սակայն մեծաքանակ հանրության աջակցությունը:
– Երեւի թե` այո, որովհետեւ այսօր այն ազգերն են հաջողության հասնում, որոնք ունեն իրենց քաղաքական, մշակութային ընտրանին: Հայությունը մշտապես կարողացել է ստեղծել նման ընտրանի: Անցումային փուլում, հատկապես 88-93 թվականների ընթացքում, ստեղծվեց այդ նոր, ազգային ընտրանին: Դրանք նախկին Ցեկայի, Սովմինի կամ ԿԳԲ-ի աշխատողները չէին: Այդ դժվար պայմաններում կարողացանք պահել թե՛ մեր անկախությունը, թե՛ Արցախյան պատերազմում հաջողություններ ունենալ: Իսկ սա, առաջին հերթին, մտավոր, ինտելեկտուալ աշխատանքի արդյունք էր:
– Որտե՞ղ է Ձեր նշած ընտրանին. ԱԺ-ո՞ւմ, կառավարությունո՞ւմ, մշակութային օջախներո՞ւմ:
– Դժվար հարց եք տալիս: Մենք գտնվում ենք ձեւավորման շրջանում, եւ ամեն ինչ չէ, որ ակնհայտ տեսանելի է: Այսօր կա, այսպես կոչված, ընտրանի, որի օրինակին, լավ կլինի` հանրությունը չհետեւի: Այսօր մենք, ես կասեի, ընտրանու ձեւավորման նախնական փուլում ենք: