Ռուսաստանի մշակույթի եւ կինեմատոգրաֆիայի գործակալության ղեկավար Միխայիլ Շվիդկոյը ծանոթ է ոչ միայն մշակույթի մարդկանց նեղ շրջանակներին, այլ՝ գրեթե բոլորին։ Նա իր գիտելիքներով եւ հմայքով կարողացավ չինովնիկի կերպարը ընդունելի ու գեղեցիկ դարձնել։ «Կուլտուրա» հեռուստաալիքով հեռարձակվող իր հեղինակային «Մշակութային հեղափոխություն» ծրագիրը Միխայիլ Շվիդկոյը ՌԴ Մշակույթի նախարարության ամենահաջողված PR նախագիծն է համարում։
«Հեռուստատեսությամբ երեւացող մարդկանց բոլորովին այլ կերպ են ընկալում, քան գերատեսչություններում նստած բյուրոկրատներին։ Իսկ դա շատ կարեւոր է ինձ համար, քանի որ մշակույթն իսկապես պարբերական հեղափոխությունների կարիք ունի»,- ասում է նա։ Մի քանի օր առաջ Միխայիլ Շվիդկոյը Հայաստան էր այցելել թարգմանիչների միջազգային ֆորումը բացելու համար։ Նա նկատեց, որ հայաստանյան ֆորումից հետո թարգմանիչների ասոցիացիա կամ միություն պետք է ստեղծվի, որպեսզի հավաքն ապարդյուն չանցնի։ Նա ասաց, որ, ինչպես եւ ողջ մշակութային դաշտը, այնպես էլ թարգմանչությունը գովազդի կարիք ունեն։ Պատմության եւ մշակույթի մեծ գիտակ Մ. Շվիդկոյի հետ մեր զրույցը սկսեցինք ազգայինը պահպանելու ու համաշխարհայինից դուրս չմնալու մասին։
– Ազգային հպարտությունը, մեծ պատմության ու արժեքների մասնիկ լինելն ինչ-որ պահի կարող է արգելակման դեր խաղալ ու ազգային բարդույթի վերածվել։ Սկսում ես քո ազգի արածը միայն գնահատել։ Ինչպե՞ս կարող են փոքր ժողովուրդները շրջանցել այդ պահը։
– Սկսեմ նրանից, որ փոքր ժողովուրդներ չկան։ Բոլոր ժողովուրդներն էլ մեծ ու անկրկնելի են։ Ազգային բարդույթները բավականաչափ անիմաստ են։ Կան փոքրաթիվ ժողովուրդներ, ժողովուրդներ, որոնք աշխարհով մեկ են սփռված։ Պարզ է, որ ազգային ողբերգությունները հակադարձ ռեակցիայի են հանգեցնում, այդ ռեակցիան կարող է ազգային մեծամտության, ազգային ներփակվածության տեսք ունենալ։ Հոգու խորքում բոլոր ժողովուրդներն էլ իրենց ընտրյալ են համարում։ Այդպես է։ Ե՛վ չինացիները, եւ՛ ռուսները, եւ՛ հայերն իրենց ընտրյալ են զգում։ Եվ յուրաքանչյուր ժողովրդի մեջ այնպիսի ինտելեկտուալ ուժեր կան, որոնք հենց այդ՝ ընտրյալ լինելու թեման են զարգացնում, ասում են՝ մենք եզակի ենք, մենք Աստծո կողմից ենք ընտրվել, Աստված ուրիշներին չի ընտրել ու այդքան տառապանք չի պարգեւել։ Տառապանքը դառնում է ընտրյալ լինելու նախապայմանը։ Դա բնական է։ Գիտեք, ժամանակին «Կուլտուրական հեղափոխություն» հաղորդման շրջանակներում ես մի ծրագիր արեցի, որը կոչվում էր՝ «Ռուսական ֆաշիզմը գերմանական ֆաշիզմից սարսափելի է»։ Այդ ծրագրից հետո բոլորն ինձ վրա հարձակվեցին. խորհրդարանը, «աջերն» ու «ձախերը» սկսեցին գոռալ, որ ես վիրավորեցի ռուս ժողովրդին, եւ, որ ռուս ժողովուրդը ճակատագրի բերումով ֆաշիստ լինել չի կարող։ Իսկ հիմա բոլորն արդեն ռուսական ֆաշիզմի մասին որպես ընդունված երեւույթի մասին են խոսում։ Կասեմ ավելին՝ դա շատ բնական երեւույթ է։
– Ինչո՞ւ։
– Բացատրեմ՝ ինչո՞ւ։ Երբ քանդվեց Սովետական Միությունը, բոլոր ժողովուրդները, որոնք այդ միության կազմում էին, ինչ-որ բան ձեռք բերեցին։ Բոլորը պետականություն, անկախություն, ինքնուրույնություն ձեռք բերեցին, իսկ ռուս ժողովուրդը 25 մլն նախկին համաքաղաքացիների կորցրեց։ Եվ սկսեցին իսկական դրամաներ ծավալվել։ Ուզբեկստանում, Տաջիկստանում կամ Մերձբալթիկայում տեղի ունեցող մարդկային դրամաները մետրոպոլիայում չափազանց մութ ռեֆլեքսներով արձագանքվեցին։ Ի հայտ եկան այնպիսի քաղաքական ու ինտելեկտուալ տենդենցներ, որոնք ՌԴ-ի ներկա վիճակը կապեցին աղետի հետ։ Շատերը սկսեցին ասել՝ ահա՛ տեսե՛ք, Ուկրաինան, Հայաստանը, Բելառուսը հաղթեցին, իսկ մենք պարտվեցինք։ Քչերը կարողացան հասկանալ, որ այլ երկրների հաղթանակը բնավ էլ ՌԴ-ի պարտությունը չէ։ Եվ այդ ֆոնի վրա ծայրահեղ ազգայնամոլական շարժումների ի հայտ գալը շատ բնական է։ Այստեղ գաղտնիք չկա, նման տրամադրություններ գրեթե բոլոր ժողովուրդների մոտ էլ հայտնվում են։ Առավելեւս՝ հայերը, որոնք վերջին 15 տարիների ընթացքում պարզապես հերոսաբար դիմակայում էին, դա պիտի հասկանան։ Ազգային բարդույթներ, իհարկե, կան, պարզապես հայերը, որոնք փոքրաթիվ են, բայց ոչ երբեք՝ փոքր, դրանք պիտի անիմաստ ու անհեռանկար համարեն։ Մեծ պատմությունն ու աշխարհով մեկ տարածված սփյուռքը հայերի համար, իհարկե, պետք է հարստություն դառնան։ Իսկ ազգային մեծամտությունը փակուղու է միշտ հանգեցնում։
– Նկատե՞լ եք, որ որպեսզի մարդը կարողանա սիրել իր հարեւանին, պետք է փոքր-ինչ ցածրացնի նրան։ Որոշակի բարձունքից սիրելն ավելի հեշտ է։
– Այդպես էլ է լինում, բայց ես, միեւնույն է, համոզված եմ, որ պետք է սիրել հավասարին։ Ինչպես հայտնի է, Ռուսաստանում մինչեւ 18-րդ դարը «սիրել» բառը գոյություն չի ունեցել, եղել է նույն նշանակությունն արտահայտող «խղճալ» բառը։ Երբ ասում էին, որ տղամարդը խղճում է կնոջը, նշանակում էր՝ սիրում է նրան։ Հիմա կյանքը փոխվել է, եւ հարեւանին սիրելու համար հարկավոր չէ նրան խղճալ, պետք է հավասարի պես սիրել։ Ուրիշներին նսեմացնելով մենք ինքներս մեզ ենք նսեմացնում։
– Ես դա ասում եմ, քանի որ Ռուսաստանի բարձրաստիճան պաշտոնյաները Հայաստանը Ռուսաստանի ֆորպոստն անվանեցին։ Եվ դա շատ բացասական ռեակցիա առաջացրեց մեզ մոտ, մենք ֆորպոստ լինել չենք ցանկանում։ Հոգեբանորեն չենք ցանկանում։
– Գուցե այդ ձեւակերպմամբ Ռուսաստանը ցանկացավ ընդգծել Հայաստանի՝ որպես Անդրկովկասում իր կարեւոր ռազմավարական պարտնյորի դերը։ Թեեւ ես համաձայն եմ, որ հոգեբանական մակարդակի վրա այդ ձեւակերպումը հայերին չպիտի դուր գար։ Գուցեեւ «ֆորպոստը» լավագույն բառը չէ, բայց կարծում եմ, որ մենք իսկապես լիարժեք համագործակցում ենք տարբեր ոլորտներում, իսկ դա շատ ավելի կարեւոր է, քան բառերը։
– Իսկ համախմբող «ազգային իդեա» հասկացողություն կարո՞ղ է գոյություն ունենալ։ Եթե` այո, ապա՝ ինչպիսի՞ն պետք է այն լինի։
– «Ազգային գաղափարին» դժվարությամբ եմ հավատում։ Ճիշտ կլինի ասել, որ այդ գաղափարին ընդհանրապես չեմ հավատում։ Երբ փլվեց Սովետական Միությունը, փլվեց նաեւ կոմունիստական գաղափարախոսությունը, որը երկիրը ցեմենտի պես ամրացնում էր։ Փաստորեն, ազգային գաղափարի մասին բոլոր խոսակցությունները երբեք ազգային անհրաժեշտություն չեն եղել։ Գաղափարները միայն պետական գործիք են, որոնց օգնությամբ կարելի է բացատրել երկրին, որ պետք է միասին լինել։ Ազգի ինքնապահպանման, դիմակայման համար դրանք հարկավոր չեն, ազգի մասին հնարվող գաղափարները քաղաքական գործիք են։ Ինչո՞ւ էին, օրինակ, բոլշեւիկները վատ վերաբերվում կրոնին։ Որովհետեւ մարքսիստական գաղափարախոսությունից բացի՝ մեզ մոտ կար այլ հավատ։ Պրոֆեսիոնալները հավատը հավասարեցնում են գաղափարախոսությանը։ Հավատացեք, որ Ցարական Ռուսաստանում ոչ մի հնարած «ազգային գաղափար» չի եղել։ Գաղափարի հնարված լինելը նման էր տոնածառի վրա կախվող փայլին, այդ պատճառով էլ՝ այն անկարող է կայանալ։ «Ազգային գաղափարի» հարցը ՌԴ-ի համար (կարծում եմ՝ նաեւ ՀՀ-ի), շատ նուրբ հարց է։ Մեզ համար տարօրինակ է, որ ՌԴ-ի բնակչության 80%-ն էթնիկ ռուսներ են, բայց մեր երկիրը համարվում է բազմազգ երկիր, որտեղ 160 ժողովուրդներ են ապրում։ Ստացվում է, որ պետք է խոսել նաեւ թաթարական, բաշկիրական ազգային գաղափարների մասին։ ՌԴ-ում պետք է արժեքների այնպիսի բուրգ ստեղծել, որն ընդունելի կլինի եւ՛ ռուսների, եւ՛ բաշկիրների, եւ թաթարների համար։ Եվ դա շատ լուրջ հարց է։ Մինչդեռ այդպիսի կոդ, այդպիսի համակարգ արդեն իսկ գոյություն ունի, այդ կոդը շարադրված է «Հին կտակարանում», մի գրքում, որը ընդունելի է բոլոր կրոնների համար։
– Իսկ ինչո՞ւ ծնվեց «Ռուսաստանը ռուսների համար» մեծ արձագանք ստացած գաղափարը։
– Դարեր շարունակ բոլոր ազգերին միացրել է լեզուն ու մշակույթը. դա փաստ է։ Բայց Դոստոեւսկին իզուր չի ասել, որ ռուսական մշակույթը շատ զգայուն է համաշխարհային մշակույթի հանդեպ։ Մեր մշակույթը երբեք իր երկրի պատերի մեջ փակված մշակույթ չի եղել։ Մեր մշակույթի նման մշակույթ ունեցող երկրում պարզապես չէր կարող ձեւավորվել «Ռուսաստանը միայն ռուսների համար» գաղափարը, այդ գաղափարը մեր մշակույթից դուրս է։ Շատ կարեւոր է դա հասկանալ։ Նոր ժամանակներում մենք չունեցանք այնպիսի խոշոր մտածողներ, որոնք կկարողանային դա ասել։ Խոսքը ոչ թե ազգային գաղափարի, այլ՝ արժեքային համակարգի մասին է։ Իսկ արժեքային համակարգի բազան մշակույթն է։ Այդ արժեքները բոլորին էլ հայտնի են, սեւը` սեւ է, սպիտակը` սպիտակ է։ Հավատացեք ինձ, նորմալ գոյություն ունենալու համար դրանք ընդունելը բավարար է։ Ե՛վ պատմության մեջ, եւ՛ ժամանակակից կյանքում, եւ՛ ազգի, եւ՛ պետության համար դրանցից ավելի պարզ ու հստակ արժեքներ դեռեւս չեն ստեղծվել։ Այլ հարց է, որ պետք է սեփական պատմությունն ու մշակույթն իմանալ, սեփականը միշտ լավն է։ Մարդը միշտ էլ իր մայրիկին ավելի շատ է սիրում, քան օտարի մայրիկին։ Օտարի մայրիկին հարգել է պետք։ Այդ հարգանքն էլ մարդու եւ ազգի կայացման մասին են խոսում։
– Խաղը, թատրոնը կյանքում շա՞տ են։
– Մարդիկ հենց իրենց ծնված օրվանից էլ թատերականացնում են կյանքը։ Լույս աշխարհ գալու, ամուսնանալու, նույնիսկ՝ մահվան արարողությունները ծիսակարգեր են։ Իսկ ծեսն ու թատրոնը ոչ միայն բարեկամներ են, այլեւ՝ իրար մեջ ներթափանցող երեւույթներ են։ Մենք ծիսականացնում ենք կյանքը, միստերիաներ ենք կառուցում, այդ միստերիաները ժամանակին կրոնական էին, իսկ հիմա կյանքի էլեմենտներ են, ավելի ստույգ ասած՝ կյանքի կոդեր են։ Պատահական չէ, որ երբ որեւէ միջոցառման եք գնում, հրավիրատոմսի վրա կարդում եք՝ ինչ է հարկավոր հագնել։ «Դրես-կոդը» նորմա է։ Երբ ինձ ինչ-որ տեղ են հրավիրում, ես, ծիսակարգի համաձայն՝ առաջին հերթին հարցնում եմ՝ իսկ ինչպիսի՞ն է «դրես-կոդը»։ Դա էլ է խաղ։ Ֆրանսիայում անցյալ դարի վերջում, օրինակ, լրջագույն բանավեճեր էին ընթանում, մարդիկ ուզում էին պարզել` արդյոք կարելի՞ է Փարիզի օպերա առանց սմոքինգի գնալ։ Հետո ուզեցին պարզել՝ փողկապը պարտադի՞ր է, թե՞ոչ։ Հետո ուզեցին արգելել ջինսերը։ Այդ հարցադրումները նույնպես ծիսակարգային են, թատերային տարրեր ունեն։ Ոչ մի սկզբունքային տարբերություն չկա՝ շորտե՞ր ես հագնում, թե՞ երեկոյան զգեստ, բայց այդպիսին է կյանքը։
– Երբ վարում եք մեզ շատ սիրելի «Կուլտուրական հեղափոխությունը», թվում է, որ բոլոր հյուրերին ճանաչում եք, գիտեք նրանց նախասիրությունները։ Դա իրո՞ք այդպես է, թե՞ բեմադրված է։
– Դահլիճում նստած հյուրերի ու մասնակիցների 80%-ին իսկապես անուն-ազգանունով ճանաչում եմ։ Իսկ ինձանից հեռու ոլորտներում աշխատող մարդկանց ներկայացնելու համար, այո, պատրաստվում եմ։ Երբ շատ վաղուց, դեռ անցյալ դարում ես սկսեցի որպես թատերական քննադատ աշխատել, մի շատ տարեց ու փորձառու թատերական քննադատուհի մեզ ասաց՝ դուք կարող եք ցանկացած բան ասել մարդու մասին, վիրավորել նրան, «սպանել» ձեր կարծիքով, բայց դուք պարտավոր եք նրա անունն ու ազգանունն իմանալ։ Եվ սկսած այդ օրվանից, ես բոլորին անունով ու հայրանունով եմ դիմում, այդպես են ինձ սովորեցրել։ Հասկանո՞ւմ եք, երբ մարդուն անուն-հայրանունով եք դիմում, դուք նրա հանդեպ հարգանք եք ցուցաբերում։ Այլ կերպ դիմելը սխալ է։ Այլ կերպ դու ինքդ քեզ չես հարգի։
– Մեր երկրում խոսում էին Մշակույթի նախարարության կառույցի անպիտանելիության մասին, նույնիսկ ասվում էր, որ այն պետք է վերացնել։
– Վերացումը կարող է աղետալի լինել։ Երբ ՌԴ-ի մշակույթի նախարար էի աշխատում, գտնում էի, որ այդ նախարարությունը պետք է ազատել պրոդյուսերական ֆունկցիաներից։ Մտածում էի, որ հսկա գերատեսչություն ստեղծելը նպատակահարմար չէ, այլ ընդհակառակը՝ որոշ ֆունկցիաները պետք է ազատ շուկային հանձնել։ Կարելի է կինոյի, թատրոնի կամ երաժշտության ինստիտուտներ ստեղծել։ Եվ այնպես անել, որ դրանք շուկայի կանոններով աշխատեն։ Նույնիսկ, եթե գլխավորը շարունակի չինովնիկ մնալ, դրանք պետք է կոմերցիոն կառույցներ լինեն։ Այդ դեպքում չինովնիկները, միջոցներ ներդնելով մշակույթի՝ ֆիլմերի, գրքերի արտադրության մեջ, ավելի խելամիտ կծախսեն պետական փողերը, կֆինանսավորեն այն պիեսները, երաժշտական ստեղծագործությունները, որոնք կարող են ընկալվել շուկայում։ Պետք է անել այնպես, որ մշակույթով ստացված փողերը վերադառնան ու կրկին մշակույթի մեջ ներդրվեն։ Հիմա մեզ մոտ պետությունը մշակույթից եկամուտ չի ստանում։ Կարծում եմ` դա ճիշտ չէ։ Մշակույթն աճող եւ շատ հեռանկարային շուկա է։ Այն գործակալությունը, որը ես այժմ գլխավորում եմ, փորձում է հիմա այդպես աշխատել։ Ձեր երկրում գտնվելով, օրինակ, ես հասկացա, որ մենք կարող ենք մի քանի բնագավառներում իրար հետ հաջող աշխատել։ Ոչինչ չի խանգարում մեզ համատեղ ֆիլմեր արտադրել։ Մտածում եմ նաեւ հայկական ջազը Մոսկվայում ներկայացնելու մասին։ Շուկան մեծ է, այն հաշվարկել է պետք։
– Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչն է պակասում մեր կյանքում։
– Մեր երկրի հիմնական խնդիրներից մեկն այն է, որ մարդիկ դադարել են ուրախանալ։ Կյանքն, ինչպիսին որ այն կա, այլեւս ուրախության աղբյուր չէ։ Օբյեկտիվորեն մարդիկ սկսել են ավելի լավ ապրել, սակայն սուբյեկտիվորեն իրենք իրենց ավելի վատ են զգում։ Մարդիկ հակված են հնարել ուրախություններ, բայց կյանքով, պարզապես իրենց կենսական գոյությամբ չեն ուրախանում։