Հոկտեմբերի 28-ին կլրանա Ստամբուլում հրատարակվող «Ժամանակ» օրաթերթի 100-ամյակը: Հիշեցնենք, որ այն հիմնադրվել է 1908 թվականին, հետեւաբար «Ժամանակ» թերթը համարվում է սփյուռքում ամենահին եւ առանց ընդհատումների տպագրվող միակ օրաթերթը: Թերթի գլխավոր խմբագիր Արա Քոչունյանի խոսքերով` խմբագրակազմն արդեն նախապատրաստվում է հոբելյանական շրջանի մեկնարկին:
– Թերթը հիմնադրվեց Միսակ եւ Սարգիս Քոչունյան եղբայրների կողմից, որոնք իրենց ապրած շրջանում արեւմտահայ մտավորականության կարեւոր դեմքերից էին: Մանավանդ գլխավոր հիմնադիր Միսակ Քոչունյանը գրական գործունեություն ծավալած, վիպագիր անձնավորություն էր, «Մատյան ողբերգության» աղոթագրքի աշխարհաբարի առաջին թարգմանողը: Միեւնույն ժամանակ նա հասարակական գործիչ էր եւ Ստամբուլում Ազգային պատգամավորական ժողովի անդամ: Թերթը հիմնադրեց կրտսեր եղբոր` Սարգիսի հետ, որը գովազդային գործակալություն ուներ եւ այդ ոլորտում ընտելացած էր:
– Որքա՞ն է թերթի տպաքանակը:
– Սկզբնական շրջանում 15.000-ի մակարդակով տպաքանակ ուներ, իսկ այսօր` 1500: Նախկինում թերթը աշխարհագրական մեծ տարածքի վրա էր ցրվում` Բալկաններից մինչեւ Կովկաս եւ հարավում՝ մինչեւ Եգիպտոս, իսկ այսօր` սոսկ Ստամբուլում սահմանափակված վիճակում է, որովհետեւ Թուրքիայի մյուս քաղաքներում գրեթե հայեր չեն ապրում, իսկ ովքեր էլ ապրում են՝ հայախոս չեն, հետեւաբար ընթերցող զանգվածը մնացել է միայն Ստամբուլում:
Այսօրվա դրությամբ Ստամբուլում ունենք բավական ճոխ մամուլ՝ երկու օրաթերթ, շաբաթաթերթ եւ այլ մանր հրատարակություններ, որոնք համայնքային զանազան կառույցների կողմից են հրատարակվում: Այդուհանդերձ, համայնքի գլավոր լրահոսը հիմնականում ապահովում են երկու օրաթերթերն ու շաբաթաթերթը:
– Իսկ թուրքական իշխանությունները հետաքրքրվո՞ւմ են, թե հայալեզու մամուլում ինչ հրապարակումներ են լուսաբանվում եւ, մասնավորապես, նրանց կողմից որոշակի արգելքներ լինո՞ւմ են այս կամ այն ինֆորմացիան տպագրելու հարցում: Հատկապես, եթե հաշվի առնենք, որ Հրանտ Դինքի սպանությունն անմիջականորեն կապված էր նրա գործունեության հետ, հետեւաբար ձեր գործունեությունն այդ դեպքից հետո ինչ-որ կերպ չի՞ խաթարվել:
– Փաստորեն, Հրանտի սպանությանը հաջորդող կամ նախորդող շրջանի միջեւ որեւէ տարբերություն չկա, այսինքն՝ մամուլի համար բեկումնային պահ չի եղել: Այսօր Ստամբուլի հայկական մամուլն ունի այն դժվարությունները, որոնք ի զորու են երկրի զանգվածային բոլոր լրատվամիջոցների համար: Երբ խոսում ենք հավանական ճնշումների մասին՝ ակնարկվում է այն, որ սոսկ հայկական թերթ լինելու համար լրացուցիչ պրոբլեմներ կա՞ն մեր առջեւ, թե՞ ոչ: Ես ուրախ եմ ասել, որ այդ իմաստով բախտավոր ենք, որովհետեւ համայնքային ուրիշ կառույցներ, ասենք՝ զուտ իրենց փոքրամասնական բնույթի բերումով ունենում են որոշ խնդիրներ, բայց մամուլն այն ոլորտն է, որը բացարձակապես խտրականության դրսեւորում չունի: Կաշկանդված գործունեության վիճակում չենք հայտնվել, այսինքն՝ կարողանում ենք մեր կենսագործունեությունը նորմալ ծավալել:
– Աբդուլլահ Գյուլի նախագահ ընտրվելուց հետո շատ է խոսվում հայ-թուքական հարաբերությունների բարելավման մասին: Թուրքիայում ինչպիսի՞ տրամադրություններ կան երկկողմ հարաբերությունների վերանայման վերաբերյալ:
– Թուրք-հայկական հարաբերությունները բավականին պրոբլեմատիկ ֆոնի վրա են ընթանում, եւ մենք շատ կոնյունկտուրային ասպեկտներով պիտի չպայմանավորենք դրանք, որովհետեւ երկու կողմն էլ որդեգրած պետական գիծ ունի: Թե՛ Թուրքիան, թե՛ Հայաստանը հավատարիմ են մնում այդ գլխավոր առանցքներին: Ներքուստ դիտարկելով՝ պիտի ասեմ, որ ստամբուլահայությունն այսօր շատ մեծ ցանկություն ունի, որ թուրք-հայկական հարաբերություններում շոշափելի առաջընթաց լինի, որովհետեւ, համենայնդեպս, պետք է ընդունենք, որ Թուրքիայի հայությունը Հայաստանի հարեւան երկրի գաղութ է: Իրանի կամ Վրաստանի հայությունն իրենց երկրներում եւ Հայաստանի հարաբերություններում ակտիվ դերակատարություն ունեն եւ մասնակցում են համագործակցության զանազան գործընթացներին՝ նշանակում է, որ երկու երկրների՝ Թուրքիայի եւ Հայաստանի բարիդրացիական հարաբերությունների մշակման պարագայում նման դերակատարություն կարող է ունենալ նաեւ Թուրքիայի հայությունը:
– Մենք այստեղ դիտում ենք վավերագրական ֆիլմեր, նյութեր, որտեղ շարքային թուրք քաղաքացին իր իշխանությանն անվախ կոչ է անում՝ ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը եւ ընդունել պատմական սխալները: Ի տարբերություն թուրքական իշխանությունների, սովորական քաղաքացիներն իսկապե՞ս գիտակցում են Հայոց ցեղասպանության ճանաչման անհրաժեշտությունը, օրինակ՝ Ստամբուլում կա՞ նման մթնոլորտ:
– Ե՛վ շարքային քաղաքացիների, եւ՛ ընդհանրապես որեւէ շրջանակի մի խումբ մարդկանց համար այս պրոբլեմն այնպիսին է, որ ընդհանրացումներից պիտի խուսափենք: Այսինքն՝ կան հանդուրժողականությամբ վերաբերվող եւ կան ավելի արմատական մոտեցումով տրամադրված մարդիկ: Սակայն այս տրամադրվածությունները երկու կողմերի հասարակություններում էլ կան: Հարցն այն է, որ նյութը վերաբերում է երկու կողմերի ազգային շահերին, արտաքին քաղաքականության օրակարգին, հետեւաբար՝ մի համաձայնության եզր փնտրվում է, որպեսզի երկխոսություն ծավալելու հնարավորություն լինի հարեւան երկրների միջեւ: Այդ երկխոսության արդյունքում կողմերը կկարողանան կարգավորել իրենց հարցերը եւ կկարողանան նորմալ հարաբերվել: Երբ պատմությունից ժառանգված հարց է՝ դա իր հետ բերում է նախապաշարումներ, թշնամու կերպար, կարծրատիպեր, ինչի պատճառով այդ ամենը հնարավոր չէ հաղթահարել առանց շփվելու: Եթե ժողովուրդների ազատ շփման հնարավորություն ստեղծվի՝ այդ ամենը ժամանակի ընթացքում կհաղթահարվի: Պետությունները հաճախ գործում են հաշվի առնելով կոնյունկտուրային հավասարակշռությունները, հաշվի առնելով մի ամբողջ տարածաշրջանի հավասարակշռության բոլոր գործոնները, եւ թե՛ Հայաստանը, թե՛ Թուրքիան այդ տեսակետից պետք է հետամուտ լինեն բավական նուրբ բալանսի: Այսքան տարի շոշափելի առաջընթաց չի արձանագրվում այս պրոցեսի մեջ, գործընթացը բավականին դանդաղ է ընթանում, մենք բոլորս հուզվում ենք, բայց վերջին հաշվով անակնկալ կամ անսպասելի չէ, որ այսքան խնդիրներով ծանրաբեռնված գործընթացը դանդաղ է ընթանում: Ըստ երեւույթին, մենք ավելի հետաքրքրված պիտի լինենք, որ գործընթացը թեկուզ փոքր, բայց ամուր քայլերով շարժվի, որովհետեւ այս պահին արագություն ակնկալելն իմաստ չունի: Արագության փոխարեն՝ թեկուզ դանդաղ, բայց հիմնավորվածություն պիտի ակնկալենք, որպեսզի կողմերի միջեւ նաեւ վստահության մթնոլորտ ձեւավորվի:
– Թուրքիայում ապրող հայերի մեջ թուրք հասարակությունը տեսնո՞ւմ է այդ թշնամու կերպարը: Օրինակ՝ մեզ մոտ հաճախ իրար վիրավորելիս հայը հային թուրք է անվանում:
– Դե՛, մենք Թուրքիայի քաղաքացի ենք, ինտեգրված համայնք ենք, եւ մեր պարագայում նման ընկալումներ դժվար թե լինեն, բայց մենք ապրում ենք մեծ քաղաքում, որտեղ մարդկանց աշխարհայացքները շատ տարբեր են: Այդ կարծրատիպերն ընդհանրապես վերաբերում են հասարակության այն խավերին, որոնք բացարձակապես շփում չունեն իրար հետ: Այսինքն՝ այն հայ մարդը, որը թուրք բարեկամ ունի, կամ այն թուրք մարդը, որը հայ բարեկամ ունի՝ դժվար թե հայի կամ թուրքի մեջ թշնամու կերպար պատկերացնի: Մինչդեռ հասարակության այն խավերը, որոնք իրար հետ չեն շփվում՝ այդ կանխակալ կարծիքների ազդեցության տակ են, եւ հենց դրա համար ենք ասում, որ շփման հնարավորությունները պետք է ավելանան: Դա աստիճանաբար կառուցողական ազդեցություն կթողնի պրոցեսի վրա:
– Թե՛ Վրաստանի, թե՛ Ադրբեջանի եւ թե՛ Հայաստանի իրավապահ մարմինները բավականին օպերատիվ կերպով, գրեթե ամեն օր հաղորդագրություններ են տարածում այն մասին, որ վերոնշյալ երկրներում ձերբակալություններ են կատարվում Թուրքիայում իրականացվող մարդկանց առեւտրի դեպքերի հետ կապված: Թուրքական իշխանություններին չի՞ անհանգստացնում, որ Թուրքիայում թրաֆիկինգի հզոր ցանց կա, որտեղ ներգրավված են նաեւ կովկասյան մյուս երկրները: Բացի այդ, Ստամբուլի ԶԼՄ-ների համար դա ակտուալ թեմա չէ՞:
– Եթե նման իրադարձություններ լինում են, բնականաբար անդրադառնում ենք: Օրինակ՝ հիշում եմ, մի քանի տարի առաջ հայաստանյան ներկայացուցչությունը Ստամբուլում այս թեմայով համաժողով էր կազմակերպել: Ստամբուլում աշխատելու եկած ՀՀ քաղաքացիներին ասելու բան ունեին, եւ մենք ակտիվ լուսաբանեցինք այդ թեման: Թրաֆիկինգը մեծ ցանց է, եւ իրավապահ մարմիններն էլ միջազգային համագործակցության ցանց են ստեղծում, որպեսզի այդ երեւույթի դեմն առնեն: Այդ գործում մենք առանձնապես անելիք չունենք, որովհետեւ ստանում ենք պաշտոնական հաղորդագրություններ եւ լուսաբանում ենք, որ, ասենք՝ ձերբակալվել է 27 հոգի, որոնցից 2-ը հայեր են: