Վենետիկում հայտնվելուն պես յուրաքանչյուր հայ քաղաքի քարտեզին սկսում է փնտրել նախեւառաջ Ս. Ղազար կղզին, որտեղ 1717թ. գտնվում է Մխիթարյան միաբանությունը (միաբանությունը հիմնվել է 1701 թվականին, Կ. Պոլսում, Մխիթար Սեբաստացու նախաձեռնությամբ): Վենետիկ քաղաքի ամեն փողոց եւ նավակայան կրում է որեւէ սրբի անուն, եւ այդ սրբերի քաղաքում գտնել Սուրբ Ղազարի անունով կղզին` բարդ է: Սակայն՝ ոչ անհույս: Սպասվածից շուտ գտնելով Սանտ Լազարը` մի քանի րոպե անց արդեն կղզում էինք: Սակայն զարմանալի բան. այնտեղ ոչինչ չէր վկայում Մխիթարյանների 300-ամյա գոյության մասին: Դարերի խորքից եկող ինչ-որ տխուր դռնակի ետեւում մի մութ եկեղեցի էր, ուր այդ պահին տեղի էր ունենում հոգեհանգստի պաշտոն:
Հանգուցյալին դեպի գոնդոլ ուղեկցելուց հետո, երբ եկեղեցու աբբահայրն արդեն մեզ էր ուսումնասիրում, մոտեցանք նրան` վստահ, որ հարգարժան ծերունին գիտի Մխիթարյաններին ու ցույց կտա դեպի միաբանություն տանող ճանապարհը: «Այո՛, սա Սանտ Լազար կղզին է»,- հաստատեց աբբահայրը: Սակայն մեր հաջորդ հարցերն արդեն նրան ոչինչ չէին ասում` չե՞ք լսել Մխիթարյանների մասին, կաթոլիկ միաբանություն, Մխիթար Սեբաստացի, հայեր: Ծերունու աչքերը յուրաքանչյուր հարցից հետո զարմանքից լայնանում էին: Աբբահոր հիշողությունը թարմացնելու նպատակով որոշեցինք գործածել վերջին միջոցը` հուսով, որ այն աբբահորը կստիպի անպայման տեղը բերել մեր Մխիթարյաններին: «Գիտե՞ք, դա այն կղզին է, ուր 1816-18թթ. եղել է Ջորջ Բայրոնը: Նա հայերեն է սովորել, գրաբարից անգլերեն թարգմանություններ արել»: Ջորջ Բայրոնի անունը հարգարժան ծերունուն վերջնականապես շփոթեցրեց. այն իրեն անհայտ էր ավելի, քան Մխիթարյան միաբանությունը: Բացի վերոնշյալ եկեղեցուց եւ նրա միակ աբբահորից` կղզում կար նաեւ հիվանդանոց. եւ բարեհամբույր բժիշկներն ու գթության քույրերը գուցե թե կարողանային մեզ օգնել, եթե առողջական խնդիրներ ունենայինք կամ խնամքի կարիք, սակայն ամենեւին ո՛չ Մխիթարյան միաբանությունը գտնելու հարցում: Քիչ անց արդեն ակնհայտ էր` սա «մեր» Ս. Ղազարը չէր:
Բանն այն էր, որ այն Ս. Ղազար կղզին, որի վրա Մխիթարյան միաբանությունն է, Վենետիկ քաղաքի քարտեզում չկա: Եվ չկա որեւէ իտալացի, որն, անգամ մեծ ցանկության դեպքում, կարողանա ձեզ օգնել` գտնելու այն: Գոնդոլավարնե՛րը: Ահա այն մարդիկ, ովքեր կասեն` սինյորա, ամեն օր, ժամը 14 անց 45 նավակը ձեզ կհասցնի Ս. Ղազար եւ 17 անց 15-ին կվերադարձնի Վենետիկի նավահանգիստ: Այստեղից Ս. Ղազար նավակով 15 րոպեի ճանապարհ է: «Բարի գալուստ, սիրելի՛ հայրենակից». հայատառ այս ողջույնն ուղղված է հայ զբոսաշրջիկներին: Ի դեպ, ինչպես ավելի ուշ պարզվեց Մխիթարյան միաբանների հետ զրույցից, ամեն օր նավակով Ս. Ղազար շտապողներն ամենեւին էլ Իտալիա կամ, ավելի կոնկրետ, Վենետիկ այցելած հայաստանցի զբոսաշրջիկները չեն («հայեր այստեղ շատ հազվադեպ են լինում»), այլ հայ ժողովրդի պատմությամբ հետաքրքրվող այլազգիներ:
Մինչ միաբանության շենք մտնելն, անհրաժեշտ է ձեռք բերել տոմսակ, որն արժե 6 եվրո: (Սա, ի դեպ, ամենեւին թանկ չէ, եթե հաշվի առնենք, որ, օրինակ, Վատիկանի թանգարանի տոմսն արժե 26 եվրո): Կղզի ամեն տարի այցելում է մոտ 40.000 զբոսաշրջիկ: Այս նյութական զեղումից տեղին է անցնել հոգեւոր ոլորտ:
Ս. Ղազար կղզին մի փոքրիկ դրախտ է հիշեցնում, թեեւ միաբանների` այնտեղ հաստատվելուց մի քանի դար առաջ` 12-րդ դարում, կղզին եղել է անկելանոց` բորոտների համար: Վենետիկում հաստատվելու, կաթոլիկություն ընդունելու եւ, առհասարակ, Մխիթարյանների գիտական ժառանգության մասին տեղեկությունները հնարավոր չէ տեղավորել թերթի շրջանակում, հետեւաբար՝ բազմակողմանի տեղեկատվություն կարելի է ստանալ` ընթերցելով գիտական աղբյուր, օրինակ` Լեո: Կղզում վանական հայրերը, աշխարհիկ կյանքի ունայնությունից հեռու, ինչպես իրենք ասացին, շարունակում են զբաղվել հայ մշակույթի տարածման խնդրով: Ժամանակակից Մխիթարյանների գիտական պրպտումների մասին որոշակի բան ասել հնարավոր չէ, քանի որ վերջին մեկ տասնամյակում որեւէ արժեքավոր աշխատություն միաբանությունը չի հրատարակել: Եվ, առհասարակ, տպավորությունն այնքան էլ ուրախ չէր այն առումով, որ ժամանակին պատկառելի թվով միաբաններ ունեցող եւ օրնիբուն գիտությամբ զբաղվող միաբանությունն այսօր ունի մի շատ լուրջ խնդիր, որն է՛ սերնդափոխության խնդիրը: 1773-ից միաբանությունից առանձնացել էր մի թեւ եւ հաստատվել Վիեննայում: 2000-ին միաբանությունները միավորվել են: Եվ այս երկու միաբանությունները միասին այսօր ունեն ընդամենը 25 միաբան, որոնցից վերջինը ձեռնադրվել է 10-12 տարի առաջ: Այս տարվա սեպտեմբերի 8-ին, Աստվածամոր ծննդյան տոնակատարության օրը (հենց այդ օրն է հիմնադրվել միաբանությունը), կղզում պատրաստվում են ձեռնադրել եւսգ մեկ վարդապետի:
Մխիթարյան միաբաններից մեկը զբոսաշրջիկներին իտալերենով, ապա եւ անգլերենով (եւ ամենեւին ոչ հայերենով) ներկայացնում էր Մխիթարյանների պատմությունը: Հայերեն լեզվի իր իմացությունը վարդապետն օգտագործեց մի քանի վայրկյան միայն. որպեսզի զբոսաշրջիկները զգան` որքան երգեցիկ է գրաբարը: Այն, որ Մխիթար Սեբաստացուն Իտալիա է հասցրել անբավարարվածությունը 17-18-րդ դդ. հայ եկեղեցու ներքին բարքերից, որ նա, մինչ Վենետիկ մեկնելը, փորձել է հաստատվել Կ. Պոլսում, ապա Էջմիածնում, Սեւանի վանքում, սակայն նրան ոչինչ չի կարողացել պահել նշված վայրերում, զբոսաշրջիկներին պատմվում էր, հասկանալի է, մի փոքր խմբագրված: Թեեւ Մխիթարյաններն ընդունել են կաթոլիկություն, այսինքն` որպես եկեղեցու գլուխ են ճանաչում Հռոմի պապին եւ որեւէ կախվածություն չունեն Հայ Առաքելական եկեղեցուց եւ Սուրբ Էջմիածնից, սակայն, ինչպես վստահեցրեց վարդապետը, թե՛ ժամասացությունը, թե՛ պատարագը որեւէ մեկ տարբերություն անգամ չունի Հայ Առաքելական եկեղեցում կատարվող ժամասացությունից ու պատարագներից:
Զրուցակիցս՝ Մխիթարյան միաբան հայր Վրթանես Ուլուհոճյանը, գիտուն, կատակասեր ու բարի մի վանական էր: Հայաստանյան մամուլին նա ծանոթ չէր, քանի որ նրա համար ընթերցման արժանի է միմիայն դասական հայերենով շարադրված միտքը:
Հայր Վրթանեսն իր ազգանունն ասելուց առաջ հեգնեց. «Գոնե ազգանունս իսկական հայերենով գրեք», ու ավելացրեց.
– Հին ուղղագրությունը պետք է վերականգնվի: Նորը մտած է, բայց պետք է հին ավանդականը վերականգնեք: Լեզուն խանգարում է, որ հայերն իրար լավ հասկանան, որովհետեւ մշակույթը կարդալով է, որ կտարածվի: Եթե մի հայը մյուսի գրածը չի կարողանում կարդալ, ինչպե՞ս կարող է նրան հասկանալ:
– Սակայն, համաձայնեք, որ թե՛ միաբանները, թե՛ սփյուռքահայերն` առհասարակ, բավական ջանասիրաբար սերտում են այնպիսի բարդ քերականություն ունեցող լեզուներ, որպիսիք են լատիներենը, արաբերենը, գերմաներենը: Ինչո՞ւ չփորձել հաղթահարել նաեւ արեւելահայերենի քերականական բարդությունները:
– Ինչո՞ւ պիտի սովորենք նորը: Մենք արդեն ունենք մեր լեզուն: Դո՛ւք սովորեք մեր իսկական լեզուն, դո՛ւք, որովհետեւ դո՛ւք եք այն փոխել:
– Միաբանությունը կաթոլիկ է, եւ թե՛ Կ. Պոլսի պատրիարքները, թե՛ հայ կաթողիկոսները, միաբանության ստեղծման օրից առանձնապես չեն խանդավառվել միաբանության գործունեությամբ: Լեոյի վկայությամբ, պատճառը նաեւ միաբանության` Հռոմի կողմից պարտադրված առաքելությունն էր` հայերին դարձնել կաթոլիկ: Ինչպիսի՞ հարաբերություններ ունեք Էջմիածնի հետ այսօր:
– Մենք Էջմիածնի հետ խնդիր չունենք, բայց իրենից կախում էլ չունենք: Մենք ճանաչում ենք կաթոլիկ եկեղեցին, որից ունենք բացառապես իրավական կախում:
– Իսկ ի՞նչ միջոցներով է այսօր գոյատեւում միաբանությունը:
– Հավատացեք, միայն Աստծո նախախնամությամբ ենք պահում այս շենքը: Մեզ օգնել են եւ օգնում են միայն բարերարները: Նրանք հողեր են գնել, այդ հողերը միաբանությունը վարձակալության է տվել եւ դրանից ստացված եկամուտներով էլ գոյատեւում է: Սակայն այդ գումարները բավարար չեն, քանի որ ունենք առաքելություններ Ամերիկայում, Բեյրութում, ունենք վարժարաններ, որոնք պահելու համար եւս գումարներ են պետք:
– Որքան էլ միաբանությունն ընդունում է պապի գերակայությունը, այնուամենայնիվ, ձեր առաքելությունը հայ մշակույթի տարածումն է, եւ Հայաստանից եկող աջակցությունը` լինի նյութական թե բարոյական, ցանկալի է: Կա՞ նման աջակցություն:
– Ո՛չ, չկա: Եվ, ասեմ ձեզ, Էջմիածնից հոս չեն գար: Վեհափառ կաթողիկոսը դեռ չի եկել: Վազգեն Առաջինը երեք անգամ եղել է մեզ մոտ: Գարեգին Ա-ն էլ է երկու անգամ եղել: Ասեմ ձեզ, որ Հայ Առաքելական եկեղեցին ունի մեզնից սովորելու բան, քանի որ մենք պահել ենք եկեղեցական ավանդույթները: Մենք պետք չունենք իրենից սովորելու: Մխիթար աբբահայրը եղել է Էջմիածնում, ճանաչել է, բայց Էջմիածնի միջավայրը հարմար չէր վանական կյանքին: Հին, իսկական վանքի գաղափարն Էջմիածնում չկա:
Վարդապետը փոքր-ինչ տաքացավ, եւ արդեն հասկանալի էր, որ հայ, բայց կաթոլիկ միաբանության եւ Հայ Առաքելական եկեղեցու միջեւ ներկայացվող ջերմությունն այնքան էլ անկեղծ չէ: Գուցե այդ դարավոր սառնությունը հաղթահարելուն են կոչված տարին մեկ կազմակերպվող հանդիպումները Էջմիածնի հոգեւորականների եւ Մխիթարյան վարդապետների միջեւ, որոնք, ինչպես մեր զրուցակիցը նշեց` «միմյանց մերձենալու եւ ավելի լավ հասկանալու նպատակով են, ինչի կարիքն ունենք մենք»:
Հ.Գ. Հայաստանում վստահ են, որ մինչ օրս Ս. Ղազարում պահպանվել են այն ձիթենիները, որոնց տակ նստած` Ջորջ Բայրոնը գրաբար է սովորել Հ. Ավգերյանից, աշխատել է հայերեն-անգլերեն եւ անգլերեն-հայերեն քերականության վրա, անգլերեն-հայերեն բառարանի վրա: Հայր Վրթանեսը զարմացավ, երբ խնդրեցինք ցույց տալ այդ ձիթենիները: «Կա՛ն երկու ձիթենիներ, որոնք մոտ 200 տարվա պատմություն ունեն: Սակայն դժվար է ասել` դրանց տակ Բայրոնը նստե՞լ է, թե՞ ոչ: Դա ձեզ մոտ` Հայաստանում եք հնարել: Գուցե եւ նստել է: Գուցե` ոչ: Սակայն բլրակն, ամեն դեպքում, կրում է Բայրոնի անունը»:
Վենետիկ, Ս.Ղազար-Երեւան