«Տե՛ր, անսասան պահի՛ր Դու միշտ
Քո իսկ հիմնած Մայր Աթոռ»։
Հայրապետական մաղթերգ
Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին ամեն տարի Համբարձման տոնի հետ (այս տարի` մայիսի 17-ին) նշում է նաեւ պատմական մի կարեւոր իրողության` Հայրապետական Աթոռի՝ Սսից Ս. Էջմիածին տեղափոխվելու հիշատակը։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ԶԼՄ-ներով գրեթե անդրադարձ չի կատարվում այդ փաստին, ավելորդ չենք համարում երկու խոսքով ներկայացնել այն:
Հայ Եկեղեցու պատմությունն անբաժան եւ միահյուս է հայ ժողովրդի պատմությանը. այն պատմությունն է քրիստոնյա մի ժողովրդի, որն իր գոյության գրեթե ողջ ընթացքում շրջապատված է եղել բազմաթիվ թշնամիներով ու մահացու վտանգներով, հաճախ է ստիպված եղել օրհասական պայքար մղել հանուն իր անկախության եւ անգամ գոյության իրավունքի, ապավինել է իր հավատքին ու Եկեղեցուն՝ այն զենք ու պատվար դարձնելով թշնամի աշխարհի տարատեսակ սպառնալիքների դեմ։ Հայ Եկեղեցին ապրել ու շնչել է իր հավատավոր զավակների ցավերով եւ ուրախություններով, պայծառացել իր ժողովրդի բարգավաճումով եւ թուլացել նրա անկումներով։ Հայ ժողովրդի ճակատագրի վատթարացումներով հաճախ վտանգվել է նաեւ Հայ Եկեղեցու սիրտը՝ Հայրապետական Աթոռը, որը հայ ժողովուրդն ու հայ հոգեւորականները ձգտել են տեղափոխել առավել ապահով վայրեր՝ այնտեղ, ուր հզոր է եղել աշխարհիկ իշխանությունը։
Եվ այսպես, Ս. Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքով հաստատված Հայոց Հայրապետական Աթոռը 484թ., ժամանակի իրադարձությունների թելադրանքով, Հովհաննես Մանդակունի կաթողիկոսի կողմից դուրս է բերվել Միածնաէջ իր սուրբ վայրից եւ տեղափոխվել Դվին։ Այնուհետեւ, մեր ժողովրդի ճակատագրի վայրիվերումների եւ աշխարհիկ վարչական կենտրոնի փոփոխման հետեւանքով հաստատվել նախ` Աղթամարում (927թ.), ապա Արգինայում (947թ.), Անիում(1001թ.), Սեբաստիայում (1051թ.), Թավբլուրում(1062թ.), Ծամնդավում (1066թ.), Քեսունի Կարմիր Վանքում (1090թ.), Ծովքում (1116թ.), Հռոմկլայում (1149թ.) եւ, ի վերջո, 1192թ., հանգրվանել Սսում։
15-րդ դարի սկզբներին ակնհայտ դարձավ, որ բուն Հայաստանից դուրս գտնվող կաթողիկոսական Աթոռն այլեւս չի կարող համահայկական նշանակություն ունենալ։ Վերացել էին այն բոլոր պայմանները, որոնք կարող էին այս կամ այն չափով արդարացնել Մայր Աթոռի՝ Հայաստանից դուրս գտնվելը։ Փոխարենն առաջացել էին խնդիրներ, որոնք անհետաձգելի էին դարձնում Աթոռի տեղափոխության հարցը։ Ինչպես վկայում են ժամանակի պատմիչները` կաթողիկոսական Աթոռը խաղալիք էր դարձել մի քանի անարժան հոգեւորականների ձեռքին։ Կաթոլիկ Եկեղեցու՝ հետզհետե սաստկացող ճնշումները լրջագույնս վտանգել էին Հայ Եկեղեցու ինքնուրույնությունն ու գոյությունը։ Կիլիկիայում վերացել էր հայկական պետականությունը, Սիսը քանդվել ու թալանվել էր։ Կիլիկյան Հայաստանը հայտնվել էր մահմեդական երկրների օղակի մեջ եւ աստիճանաբար հայաթափվում էր։ Մինչդեռ Հայաստանում տիրում էր քաղաքական ու տնտեսական համեմատական կայուն իրադրություն, բարվոք վիճակում էին վանքերն ու վանականությունը, ժողովուրդը զանգվածաբար վերադառնում էր Հայաստան։
Աստիճանաբար հասունացավ Մայր Աթոռն իր սկզբնահաստատ վայրը՝ Ս. Էջմիածին վերադարձնելու գաղափարը։ Աթոռի տեղափոխության գաղափարը, որ արտահայտվել էր դեռեւս Սյունյաց մետրոպոլիտ Ստեփաննոս Օրբելյանի եւ եռամեծար վարդապետ Ս. Գրիգոր Տաթեւացու կողմից, սկսեց կյանքի կոչվել նույն Տաթեւացու աշակերտների կողմից։
1441թ. Թովմա Մեծոփեցու, Հովհաննես Հերմոնացու եւ այլոց ակտիվ նախաձեռնությամբ հրավիրվեց ազգային-եկեղեցական ժողով, որի ավելի քան 300 (մեկ այլ վկայության համաձայն` 700) մասնակիցները հավաքվեցին նախ Երեւանում, ապա մեծ թափորով ուղեւորվեցին Վաղարշապատ։ Ժողովը բացվեց 1441թ. մայիսի 25-ին` Համբարձման տոնի օրը։ Ժողովին մասնակցում էին Արեւելյան Հայաստանի 4 մեծ վանքերի՝ Արտազի, Տաթեւի, Հաղպատի եւ Բջնիի վանահայրերը, Աղթամարի, Գանձասարի կաթողիկոսության, Սյունյաց, Արարատյան Միջնաշխարհի եւ Արեւմտյան Հայաստանի հոգեւոր առաջնորդներ եւ բարձրաստիճան հոգեւորականներ, իշխանավորներ եւ ժողովրդի ներկայացուցիչներ։ Մինչ այդ արդեն ստացվել էր Կիլիկիայի մի խումբ եպիսկոպոսների ահազանգ-նամակը` Աթոռի տեղափոխության խնդիրը շուտափույթ լուծելու` հաշվի առնելով առկա սպառնալիքները: Ժողովին հրավիրված էր նաեւ օրվա կաթողիկոս Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանը (1439-1441թթ.), սակայն ենթադրվում է, որ նա հրաժարվել է իր պարտավորություններից։
Ժողովի որոշումով Մայր Աթոռը Սսից տեղափոխվում է Ս. Էջմիածին, եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս է ընտրվում Կիրակոս Ա Վիրապեցին (1441-1443թթ.)։
Հայրապետական Աթոռի` շուրջ հազարամյա տարագրությունից հետո վերստին իր աստվածընտիր սուրբ վայրում հաստատվելու իրողությունը Հայաստանյայց Եկեղեցին հայտարարել է ազգային տոն։ Ամեն տարի` Համբարձման տոնի Ս. Պատարագից հետո, հայոց եկեղեցիներում կատարվում է Հայրապետական մաղթանքի արարողություն եւ աղոթք է բարձրացվում առ Աստված, որ անսասան պահի Իր իսկ հիմնած Մայր Աթոռը: