Գարնանային երեկո է: Ես հյուր եմ պրոֆեսիոնալ լուսանկարիչ Սերգեյ Մատվեեւին: Մենք նրա հետ հաճույքով նայում ենք Արագածի մեծ լուսանկարները` զրուցելով լուսանկարչական արվեստի՝ որպես ժամանակակից վիդեոարտի, կարեւոր բաղադրիչի մասին: Մատվեեւն այժմ առանց տեսախցիկի ոչ մի տեղ չի գնում: Իսկ այն ժամանակ` 80-ականներին, Սերգեյը երկու անգամ եղել է Հայաստանում: Նրա արվեստի սկզբունքը բացարձակ հավաստի լինելն է: Ողջ երեկո մենք խոսում էինք «օդի մեջ բնանկար»-ի մասին. նա այդպես է անվանում այն լուսանկարները, որտեղ պատկերված են լեռնագագաթները: Լուսանկարների մեջ նրան հետաքրքրում են սարերի ուրվագիծը, ամպրոպն ու կայծակը, անձրեւները, ալպիական ծաղիկների բույրը, մամռոտ քարերը, գագաթներից վեր օդը, մայրամուտի թախիծը, աստղերի մաքրությունն ու չարաճճիությունը, լուսինը, ամպերը… Եվ դա փոխանցվում է յուրաքանչյուրին, ով գեթ մեկ անգամ առնչվել է վարպետի արվեստին: Լուսանկարիչը մի կողմից մոտ է Ման Ռեյին, մյուս կողմից` ռուս լուսանկարիչ Ալեքսանդր Ռոդչենկոյին: Կոնստրուկտիվիզմն ու սյուրռեալիզմը խաչաձեւվում են նրա արվեստում, թեեւ այստեղ քիչ չեն նաեւ ռեալիզմն ու անսպասելիությունը:
Արագածը, որտեղ, ըստ ավանդույթի, գտնվում է Գրիգոր Լուսավորչի կանթեղը, Մատվեեւի հայկական շարքի ամենակարեւոր խորհրդանիշներից մեկն է: Նա համոզված է, որ Արագածի մեջ ինչ-որ սրբազան բան կա: Ես համաձայնում եմ, թեեւ հասկանում եմ նաեւ, որ այսօր հայերիս հայացքը հիանում է Արարատով: Խոսելու ընթացքում նա հիշում է Գեւորգ Բաշինջաղյանի վրձնին պատկանող բնանկարը` Արագածի ֆոնին, որ գտնվում է իմ հավաքածուում: Իսկապես, արդեն մի քանի ամիս է` այդ նկարը կախված է Պետերբուրգի իմ բնակարանի հյուրասենյակում` Երեւանից Մոսկվա, ապա եւ՝ Պետերբուրգ տարօրինակ ուղի անցնելով: Կտավը հետաքրքիր է մի քանի պատճառներով: Ամենակարեւորն այն է, որ այն նկարված է 1918թ. աշնանը, այսինքն` Առաջին Հանրապետության ստեղծման ժամանակաշրջանում` Սարդարապատի եւ Բաշ-Ապարանի հերոսամարտում հայոց զենքի հաղթանակից հետո: Կտավում մի տեսակ ներքին հանգստություն եւ զարմանալի թախծոտ լռություն կա: Մայրամուտ է, ամենուր խաղաղություն ու հանդարտություն է տիրում: Նկարում պատկերված է Արագածը, որը երեւում է աշնանային դեղնած ծառերի արանքից: Հանդարտ լողում են թեթեւ ամպերը, երեւում է երկինքը, որը նույնպես խաղաղ է, ինչպես առաջին պլանում նշմարվող ճանապարհը: Այն դիտողին հրավիրում է անտառի միջով ուղեւորություն կատարել դեպի սարի ստորոտը: Աջ կողմում լեռնաշղթան է, որը պսակված է Արագածի չորս գագաթներով: Լեռնազանգվածն ընդգծում է բնապատկերի ուժն ու հզորությունը: Ծառերի սաղարթը, թափված տերեւները, առաջին պլանում նոսր թփերը ստեղծում են լուռ ու հանգիստ տպավորություն, որով ներծծված է ողջ նկարը: Այնպիսի տպավորություն է, որ այս հողի վրա ապրող մարդիկ չգիտեն, թե ինչ է պատերազմն ու ցեղասպանությունը: Այնինչ նկարը նկարված է Հայաստանի պատմության ամենածանր շրջաններից մեկի ընթացքում:
Այսպիսի մտորումների մեջ էի ես երեկոյան, երբ տաքսիով վերադառնում էի լուսանկարչի մոտից: Կեսգիշերն անց էր, երբ տուն հասա: Նկարը կախված էր սենյակի կիսախավարի մեջ, եւ ես սկսեցի այն ընկալել իբրեւ այն հեռավոր դարաշրջանի կենդանի էակի: Ինչ-որ շատ հարազատ ու անձնական բան հանկարծ արթնացավ սրտիս ու գիտակցությանս մեջ: Նկարն ինձ ստիպեց ետ նայել դեպի անցյալը, թեեւ նկարիչը երեւի թե այդպիսի խնդիր չէր դրել իր առջեւ: Բաշինջաղյանի բնանկարը (ի դեպ, նա Պետերբուրգի Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի սան է) այս հյուսիսային քաղաքում ընկալվում էր որպես իմ հայրենիքի մի փոքրիկ կտոր, որպես այն հեռավոր տարիների չուղարկված նամակ: Բնանկարն ինձ առաջ էլ էր դուր գալիս (եթե դուր չգար, ես այն ձեռք չէի բերի), բայց ես երբեք դրա մասին չեմ մտածել այն տեսանկյունից, ինչի մասին այժմ գրում եմ: Իմ առջեւ անսպասելի բացվեց մի այնպիսի հզոր ուժ, այնպիսի համր թախիծ եւ լուռ ուրախություն: Եվ ինչպիսի խաղաղություն, խորը ապրումների ինչպիսի հոգեկան ալիք է զգացել նկարիչը, երբ 1918թ. աշնանը հայրենի Հայաստանում, որն ընդամենը մի քանի ամսվա ընթացքում անկախություն եւ պետականություն է ձեռք բերել, նկարում էր այս փոքրիկ բնանկարը: Ահա ես պատկերացնում եմ, թե ինչպես է նա, ավարտելով նկարը, վերցնում ուրիշ վրձին, ներքեւի աջ անկյունում տեղ ընտրում եւ բավականին խոշոր տառերով դնում ստորագրությունն ու տարեթիվը`1918: Հավանաբար դա եղել է նոյեմբերի կեսերին: Տաք ու արեւոտ երեկո է եղել…
Ես դանդաղ նստեցի բազկաթոռին: Կեսգիշերն անց է, պատուհանից այն կողմ երեւում է քաղաքը` լուսավորված լապտերների դեղին լույսով: Իսկ հորիզոնին երեւում է, թե ինչպես են վայրէջք կատարում երկու ինքնաթիռ: Նրանց կրակների թրթռացող լույսը հավանաբար ուրախություն է պատճառում նրանց, ովքեր այդ ուշ ժամին եկել են օդանավակայան` դիմավորելու հարազատներին: Իսկ իմ թռիչքուղին այս բնանկարն է, այս անբառ համեստությունը, հողի այս փոքրիկ կտորը` հրաշալի նկարված ծառերով, տերեւներով, ճանապարհով, ամպերով ու սարով, որը թագի պես պսակում է բնապատկերը:
Պատկերացնենք 1918թ.: Հայոց Առաջին Հանրապետությունը դեռ նոր-նոր է ծնվել: Նա դեռ չգիտի, թե ինչ է իրեն սպասվում 1-2ամիս, մի տարի հետո… Երեւանում դեռ ապրում եւ գործում է Արամ Մանուկյանը, դեռ առջեւում է Նժդեհի սխրագործությունը` երկրի ամբողջականությունը փրկելը, Սարդարապատի եւ Ապարանի գյուղացիներն ու զինվորները դեռ վերքերն են բուժում: Իսկ լեռնային գյուղերի բնակիչները մտածում են հանապազօրյա հացի մասին, ցախ ու փամփուշտներ են հավաքում… Երեւանի մեծ շուկայի հենց դարպասների մոտ նստած է մի մեծահասակ ռուս տղամարդ` փաթաթված շինելի մեջ: Ռուսական կայսրության նախկին զինվոր է: Ողորմություն է խնդրում: Նրան բոլորը ճանաչում են: Ինչ-որ մեկը օղի է նրան հյուրասիրում. «Ա՛ռ, Յուվան, խմի՛ր»: Ծեր զինվորը վեր է կենում տեղից. նրա մի ոտքը չկա: Նա ասում է իր միակ կենացը. «Իմ ձիու կենացը, որ Վանից Էրիվան է հասել»: Հայաստանի մայրաքաղաքը դեռ ռուսական ձեւով Էրիվան է կոչվում: Խմբապետ Սմբատն ու խմբապետ Շավարշը դեռ ընկերներ են: Իսկ Էրզրումից արդեն եկել է մեծ ընտանիքը` 6 եղբայր եւ 2 քույր. նրանք զինվորագրվելու են Առաջին Հանրապետության կանոնավոր բանակին, որ բոլորն էլ զոհվեն 1919թ. հունվարին: Եվ ծեր մայրը չի ողբալու իր զավակների մահը, այլ կամավոր է գրվելու՝ «եթե ոչ ես, ապա էլ ո՞վ» խոսքերով: Այս հարցն այսօր էլ արդիական է ողջ աշխարհում եւ միշտ էլ արդիական է լինելու…
Արագածի ստորոտում գտնվող մեծ հայկական Բաշկյադիկլար գյուղում ընդամենը մի քանի օր է, ինչ ուսուցչություն է անում XX դարի ամենաողբերգական բանաստեղծներից մեկը` Եղիշե Չարենցը: Նա վերադարձել է Ռուսաստանից` տոգորված քաղաքացիական պատերազմի բոցով: Դեռ Չարենցը չի մեկնել մայրաքաղաք` ներկայանալու լուսավորության մինիստր Նիկոլ Աղբալյանին՝ «Ես Չարենցն եմ» բառերով: Նա դեռ չի սիրահարվել բանաստեղծուհի Արմենուհի Տիգրանյանին, դեռ չի գրել «Փողոցային պչրուհուն», «Էմալե պրոֆիլը Ձեր» շարքերը եւ դեռ չի դարձել ամերիկյան որբանոցում ապրող պատանի բանաստեղծներ Գուրգեն Մահարու եւ Նաիրի Զարյանի գրական կնքահայրը: Դեռեւս մերն է Կարսի անառիկ բերդը` Չարենցի ծննդավայրը: Սակայն այսօր Կարսը Թուրքիայում է… Ռուս մեծ գրողներ Օսիպ Մանդելշտամն ու Անդրեյ Բելին դեռ չեն գրել իրենց հրաշալի տողերն այս հնագույն ու պատանի երկրի մասին… Ոստանիկ Ադոնցի աչքերում դեռ թախիծ չկա, նա դեռ չի դարձել Արշիլ Գորկի, նրա մայրը դեռ ողջ է եւ չի էլ կասկածում, թե շուտով մեռնելու է: Դեռ ուրախ ու անհոգ են Ոստանիկի հասակակից տղաներն ու աղջիկները, որոնց մտքով էլ չի անցնում, թե աքսորվելու են Ալթայի երկրամաս, եւ 25 տարի էլ չանցած` կռվելու են գերմանական ֆաշիզմի դեմ, իսկ իրենց թոռներն 80-ականների վերջին գնալու են Ղարաբաղում մարտնչելու:
Ես մեխանիկորեն վառեցի լույսը: Լույսից սկսեց փայլփլել Բորիս Երմոլաեւի` իմ ավագ ընկերոջ եւ 20-30-ականների հրաշալի ավանգարդիստ նկարչի կտավի վրայի լաքը: Կրկին նայում եմ Բաշինջաղյանի նկարին. Արագածի բոլոր գագաթները ծածկված են ձյունով (դեռ նրանց գլխավերեւում չէին թռչում «Բոինգ»-ներն ու «ՏՈՒ»-երը. անցավ մտքովս): Եվ այնտեղ` գրեթե 4 կմ բարձրության վրա, ամենամաքուր լճի մոտ դեռ չի կառուցվել տիեզերական ճառագայթների ուսումնասիրության լաբորատորիան: Դեռ առջեւում է համաշխարհային գիտության ցանկությունը` ճանաչել վերերկրային քաղաքակրթությունները, իսկ տարբեր կայսրությունների կողմից բռնաբարված այս լուռ եւ իմաստուն երկրում մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ տեղի են ունենալու վերերկրյա քաղաքակրթություններին նվիրված նախ՝ առաջին, ապա՝ երկրորդ գիտաժողովները: Եվ համաշխարհային մեծության գիտնականները` Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրները, դեռ գալու են Արագածի լանջերը: Դեռ առջեւում են 1926 եւ 1988թթ. երկրաշարժերը: Դրանք բոլորիս համար փորձություն դարձան, եւ այս նկարի համար նույնպես, քանզի 1918թ. աշնանային խաղաղությունը ոչ մի կերպ չէր կանխատեսում այդպիսի համաշխարհային ողբերգություն, մարդկային վիշտ ու միաժամանակ այդպիսի արիություն: Բնանկարը բացում է իմ աչքերը նաեւ դեպի Չարենցը, քանզի Բաշկյադիկլար գյուղն այսօր մնացել է Թուրքիայի տարածքում, թեեւ այդ թվականին Օսմանյան Կայսրությունը պաշտոնապես փլուզվել էր: Սակայն Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ արդեն սահմաններ են հայտնվել, ինչպես շնչելու եւ արտաշնչելու միջեւ: Սահմանը հայտնվել է այնտեղ, որտեղ այն չպետք է լիներ: Այսպես հասունանում էր ժողովուրդը, եւ հասունանում էին նրա պատանի բանաստեղծները: Առաջին Հանրապետությունն այնքան կարճ գոյատեւեց, որ Եվրոպայում տպագրված փողերը չհասցրին տարածվել Հայաստանի բնակչության շրջանում: Առաջին Հանրապետությունից հետո եղավ Երկրորդը, իսկ 2007թ., այստեղ` Ռուսաստանի հյուսիսում, ես արդեն Երրորդ Հանրապետության քաղաքացի եմ: Իմ պետերբուրգյան բնակարանի պատի տակ շարված են հենց նոր լույս տեսած գրքերս` անգլերեն եւ ռուսերեն: Նրանք պատմում են այն ճանապարհի մասին, որ անցել է Երեւանը՝ որպես Հայաստանի մայրաքաղաք, որպեսզի դառնա մի ողջ ազգի մշակութային մայրաքաղաք: Չէ՞ որ ոչ բոլոր մայրաքաղաքներն են միաժամանակ իրենց երկրի եւ ազգի մշակութային մայրաքաղաքը լինում: Օրինակ` Ռուսաստանի մշակութային մայրաքաղաքը Պետերբուրգն է, ոչ թե Մոսկվան, նույնն է նաեւ Նյու Յորքի եւ Վաշինգտոնի դեպքում:
Խոհանոցում ինչ-որ գործ է անում Նատաշան` իմ ընկերն ու կինը: Մյուս սենյակում քնած են երեխաներս` աղջիկս ու տղաս: Քաղաքը լուռ է եւ հանգիստ: Նատաշան անձայն ներս է մտնում, եւ հայերեն հարցնում ինձ. «Ինչո՞ւ ես տխուր, ի՞նչ է պատահել»: Ես գրեթե անձայն պատասխանում եմ. «Ոչ մի բան…»: