Մեկուսարանի պատժախուց հիշեցնող փոքրիկ սենյակում մի կերպ խցկած մահճակալի վրա` հնամաշ, անպետք ծածկոցներ են գցված, որոնց արանքից մի փոքրիկ աղջիկ զարմացած աչքերն է ճպճպացնում: Մրսում է, դրա համար էլ մայրը նրան ծածկել է տանը եղած բոլոր փալասներով ու հաստ պիջակներով:
Դալուկ ու սփրթնած 3-ամյա Լուսինեն փորձում է անկողնում միաժամանակ եւ՛ տաքանալ, եւ՛ ուտել. չի ստացվում: Դեն նետելով ծածկոցները՝ մրսելով արագ-արագ ուտում է: Հարցնում եմ` «Ի՞նչ ես ուտում»: Նայում է պլաստմասսայե ափսեի միջի զանգվածին ու զարմացած պատասխանում՝ «Եսի՞մ…»: Փոքրիկն իր կերակուրին չի կարողանում անուն տալ, որովհետեւ ափսեն քերելով ինչ-որ անհասկանալի փշրանքների խառնուրդ է ուտում:
Մայրը 37-ամյա Ալվարդն է, ով ամուսնացել է Սպիտակի երկրաշարժից տուժած, հարազատներին կորցրած, միայնակ Էդիկի հետ: «Երկրաշարժի ժամանակ հարազատները բոլորն էլ մահացել են: Տուն-տեղ, ամեն ինչ մնացել էր փլատակների տակ: Իրան անմիջապես տեղափոխել են էստեղ, ասել են` ժամանակավոր մնա, մինչեւ բնակարան կտանք, ու տենց էլ՝ ժամանակավորը դարձավ անժամանակ: Ոչ փոխհատուցում, ոչ բնակարան: Ամուսնացանք, ասում էին` շենքը պիտի վերանորոգեն, ջուր միացնեն, կոմունալ հարմարություններ ստեղծեն»,- պատմում է Ալվարդը: Էդիկն աղետի գոտուց տեղափոխվել է Վարդաշենի Արհեստագործական ուսումնարանի հանրակացարան ու այնտեղ էլ ամուսնացել, ընտանիք է կազմել: Սենյակը, որտեղ նրանք ապրում են, սոսկալի է, ու այնտեղ գտնվելով՝ միակ բանը, որ զգում ես` տագնապն է: Այն նման է պատժախցի: Ալվարդն ու Էդիկը երեք երեխա են մեծացնում, իսկ չորրորդին վերջերս կորցրել են: «Չկարողացանք պահել, մահացավ երեխաս: Ցուրտ էր տունը»,- ասում է Ալվարդը, ով ցրտահարված երեխային կորցնելուց հետո այլեւս ամեն ինչի պատրաստ է` միայն թե երեխաներին պաշտպանի: Ասում է` «Գնում ենք գերեզմանոցներում ման ենք գալիս, փայտ-մայտ, ռեզին, ինչ որ գտնում, բերում-վառում ենք, որ երեխեքը չցրտահարվեն: Կարելի է ասել, որ Թոխմախի գերեզմանատնով ենք գոյատեւում: Տեղանքն էնքան էինք ուսումնասիրել, որ մի օր միամիտ տեղը ածուխի կույտ գտանք, բերեցինք ահագին ժամանակ դա վառեցինք-տաքացանք»: Թեեւ Ալվարդն այդ մասին չի ասում, բայց փոքրիկ Լուսինեի ուտելիքը տեսնելով՝ հասկանում եմ, որ երեխաները հաճախ սնվում են գերեզմանատներում հոգեհացից հետո թողած մնացորդներով: Էդիկը բանվորություն է անում եւ օրվա հացի գումարը վաստակելու համար համաձայնում է անգամ ամենածանր աշխատանքին: Ալվարդն ասում է` «Աշխատանքից վախեցող չի, շատ աշխատող է, բայց ստաբիլ չի, պատահում է, որ օրվա համար գործ չի լինում ու հաց էլ չենք կարողանում առնել»: «Փարոսից» 19.000 դրամ նպաստ են ստանում, որով կարողանում են գոնե էլեկտրաէներգիայի գումարը վճարել: Երեք անչափահաս երեխաները մեծանում են ուրիշների տված հին հագուստներով, երբեմն էլ` օգնություն են ստանում:
Ռոբերտը 4-րդ դասարան է եւ ամբողջ խոսակցության ընթացքում եղբոր` 8-ամյա Սահակի հետ նույն աթոռին խցկված, թախծոտ հայացքով նայում է: Երեխաների հայացքները տեսնելով՝ միակ բանը, որ կարող եմ հարցնել նրանց, այն է, թե ինչի՞ կարիք ունեն: Ռոբերտը հարցից անակնկալի եկած պատասխանում է` «Ոչ մի բանի կարիք չունեմ: Ամեն ինչ էլ ունեմ»: Հարցնում եմ` «Իսկ ի՞նչ ունես»: Պատասխանում է` «Ոչինչ»: Ութամյա Սահակին եմ հարցնում. «Ինչի՞ կարիք ունես»: Պատասխանում է` «Ոչնչի»: Երկու եղբայրները շշմելու չափ դաստիարակված ու խելացի են: Յուրաքանչյուր հարցին պատասխանելուց առաջ նայում են մորը` հասկանալու համար, թե կարելի՞ է արդյոք խոսել: Փոքրիկ Լուսինեին հարցնում եմ` «Դու ի՞նչ կասես»: Գոհունակությամբ, բերկրանքով լի հայացքով, որ վերջապես հարցին պատասխանելու հերթն իրեն էլ հասավ, ասում է` «Հացի: Ես հացի կարիք ունեմ, որովհետեւ ամենաշատը հաց եմ սիրում»: Հարցնում եմ` «Ցամաք հա՞ց»: «Ըհը,- ասում է,- իմ ամենասիրած բանը հացն ա: Եթե շատ լինի` շատ կուտեմ»: Ալվարդն ասում է, որ դպրոցում հավաքագրվող գումարների հարցում ինքն իրեն անօգնական է զգում: Երկու դպրոցական երեխաները շատ են ճնշվում, երբ դասարանում ուսուցիչը գումար հավաքագրելիս բոլոր աշակերտների ներկայությամբ հայտարարում է` «Մնացել ես դու, ի՞նչ ես մտածում…»: Ալվարդը դպրոցին գումար է պարտք: «2000 դրամ ֆոնդի փող եմ պարտք: Մեկ էլ՝ հես ա տոներ են գալիս, արդեն հավաքում են: Ասում եմ` գնա՛, ասա՛, մամաս «Փարոսի» փողը կստանա՝ կտանք»,- նեղսրտած ասում է Ալվարդը: 37-ամյա այս կինն ամեն ինչի մասին կամ շատ անտարբեր է խոսում, կամ էլ շուտ բռնկվում ու բղավում է: Ասում է` «Երկու ամսական հղի էի, մի քիչ պրոբլեմներ կար, չկարողացա գնալ, ինձ հետեւել ու դեղորայք առնել: Ստամոքսի պրոբլեմ ունեմ: Փոխարինող դեղեր եմ խմել ու հիմա ոտքի վրա վիժում եմ»: Ասում է` առողջական խնդիր ունենալու դեպքում երբ դիմում է բժշկի` սկսում են ստորացնել, ծաղրել ու մեղադրել: «Շատ կոպիտ են: Երբ գնում եմ, որ ստուգվեմ, դե՛, բնական է, չեմ կարողանում վճարել: Բժիշկն էն օրն ասում է` գիշերները քեզ լավ ես զգում, բայց բժշկի գալուց ձեռդ 2 կոպեկ չկա՞: Հարեւանուհիս գնացել էր աբորտ անելու, մեկ ամսական հղիության համար 32.000 դրամ փող էին վերցրել»: Լուսինեն մոտենում ու շշուկով ինձ ասում է` «Գիտե՞ս, ես դպրոց եմ գնում»: Ասում եմ` «Ո՞նց, 3 տարեկան հասակո՞ւմ»: Շատ լուրջ կեցվածքով ասում է` «Հա՛, դպրոց գնալ ու դաս սովորել շատ եմ սիրում, բայց ուղղակի մտքում եմ գնում: Մտքում էլ դաս եմ սովորում»:
Ալվարդը վստահեցնում է, որ երեխաների հարցում իր բախտը բերել է, որովհետեւ պատահել է, երբ ընդհանրապես ուտելու բան չի եղել` երեխաները հարմարվել են: «Եթե ասեմ` երեխեք ջան, էս ա, ուրեմն` վերջ, ձայն չկա»:
Ինչ խոսք, զուսպ ու խելամիտ երեխաների հարցում Էդիկի եւ Ալվարդի բախտը բերել է, որովհետեւ միայն երեխաներն են, որ դատավոր չեն: Լսում եմ Ալվարդի վիրավորված խոսքերն ու հասկանում եմ, որ մեր հասարակությունը դատավորների հասարակություն է: Բժիշկները նրան դատապարտում են հղիանալու համար, ուսուցիչները դատապարտում են իրենց նվերի համար հավաքելիք գումարը չտալու համար, մյուսները դատապարտում են սոցիալական ճգնաժամից դուրս գալու «անբաշարության» համար…