Ռեժիսոր Ռոբերտ Ստուրուան միաժամանակ եւ շատ իմաստուն է, եւ լի է հեգնանքով: Նա ամեն վայրկյան պատրաստ է փոխել խաղի կանոնները: Հարցազրույցն իր համար նույնպես խաղի պես բան է: Թատերական աշխարհահռչակ ռեժիսոր Ռոբերտ Ստուրուան 100-ից ավելի թատերական եւ օպերային բեմադրությունների հեղինակ է։ Վրացի վարպետի ներկայացումները չի կարելի որպես զվարճանք դիտել, դրանք լի են փիլիսոփայական ընդհանրացումներով ու մտքերով։ Եվ նրա բոլոր ներկայացումներն էլ շատ թատերային ու տարբեր են, այլ կերպ ասած՝ արդիական են։ Թեեւ ռեժիսորը հաճախ է ասում, որ իր առջեւ ժամանակակից ներկայացում անելու խնդիր չի դնում, այլ՝ պարզապես ցանկանում է, որպեսզի հանդիսատեսի համար ներկայացումը հետաքրքիր լինի, այնուամենայնիվ, նրա ներկայացումները միշտ ժամանակակից են։ Դասական հեղինակների գործերը՝ նույնպես։ Ռ. Ստուրուայի բեմադրությունները շրջել են ու շրջում են աշխարհով մեկ, իսկ ինքը տարբեր երկրներում աշխատելու նոր հրավերներ է ստանում։ Երեւան ժամանած ռեժիսորը «Արմմոնո» թատերական փառատոնի շրջանակներում հայ հանդիսատեսին ներկայացրեց Շեքսպիրի «Համլետի» նոր տարբերակը, որը միաժամանակ «Համլետի» ու «Տասներկուերորդ գիշերվա» խառնուրդն էր։ Ռ. Ստուրուայի հնարած նշաններն ու փոխակերպումները վերծանման պահանջ ունեին։ Ռեժիսորն ափսոսում էր, որ բեմադրությանը զուգահեռ թարգմանություն արված չէր։ «Այս ներկայացման մեջ տեքստը շատ կարեւոր է»,- ասաց նա։ Սակայն առանց տեքստի ամբողջական ընկալման էլ ներկայացումը մի շնչով էր դիտվում։ Համլետները մի քանիսն էին, քանի որ բեմադրիչի համոզմամբ՝ «այսօր բոլորս էլ մի քիչ Համլետ ենք»։ Երեւանում ցուցադրվածը Ռ. Ստուրուայի երրորդ «Համլետն» էր։ Առաջինը նա Լոնդոնում է բեմադրել, իսկ երկրորդը՝ Մոսկվայի «Սատիրիկոն» թատրոնում՝ Կոնստանտին Ռայկինի համար։
– Իմ այս ներկայացումը կատակ է։ Ավելի շուտ էքսպրոմտ-կատակ է, որը ես դեռ պետք է խելքի բերեմ, ավարտուն տեսք տամ ու ցուցադրեմ Ռուսթավելու անվան թատրոնում։ Միայն Համլետի մենախոսություններն արտասանելով՝ նոր բան չես ասի, պետք է ուշադրություն դարձնել այն պահերի վրա, որոնք միանշանակ չեն։ Այս «Համլետի» գաղափարը ծնվեց այն պահին, երբ ուզեցի մեր թատրոնի դերասան Զազա Պապուաշվիլուն նվեր անել ու ցուցադրել այն ամենը, ինչ նա կարող է բեմում անել։ Մանավանդ, որ նրա տարիքն անցել է 30-ից, եւ այլեւս նա դժվար թե Համլետ խաղա։ Ընդհանրապես բոլոր ստեղծագործ մարդկանց կյանքը մի քիչ տարօրինակ ու սյուրռեալիստական է։ Այդպիսինը եղավ նաեւ այս «Համլետը»։ Շեքսպիրը երբեք իր ժամանակակիցների մասին չի պատմել, նա գրել է հեքիաթներ, խրոնիկաներ, սյուժեներ է հնարել, առասպելներին անդրադարձել, բայց երբեք Էլիզաբեթ թագուհու դարաշրջանի մարդկանց մասին չի գրել։ Բայց մինչ օրս էլ նա ամենաժամանակակից հեղինակն է։
– Լավ թատրոն ունենալու համար ռեժիսորի դիկտատը անհրաժե՞շտ է։
– Այո, բայց ես թավշյա դիկտատոր եմ։ Տովստոնոգովն ասել է, որ թատրոնը կամավոր դիկտատուրա է, երբ դերասանները գիտակցաբար համաձայնում են, որ իրենց պետք է դիկտատոր ղեկավարի։ Այլ կերպ չի ստացվի։ Ես սովորաբար իմ առաջ միայն մեկ խնդիր եմ դնում՝ ուզում եմ հանդիսատեսի համար հետաքրքիր ներկայացում անել։ Եվ համոզված եմ, որ ռեժիսորն առաջին հերթին պետք է հանդիսատես լինի։
– Ինչո՞ւ է այդպես ստացվել, որ ողջ աշխարհը ճանաչում ու գնահատում է վրացական թատրոնը, իսկ, ասենք, հայ թատրոնի մասին գրեթե ոչինչ չգիտի։ Ինչո՞ւմ է վրացական թատրոնի ֆենոմենը։ Գուցե ազգային հատկանիշների՞ մեջ է…
– Խնդիրը մոտեցման մեջ է։ Գուցեեւ մի քիչ վիրավորական բաներ եմ ասելու, բայց կարծում են` ձեր ազգն այսօր մի քիչ ցրված ու բաժան է իրարից։ Իսկ թատերական կուլտուրայի գոյության համար անհրաժեշտ է, որ ազգը միախմբված լինի, միասին գոյատեւի։ Արվեստի մարդիկ կարող են եւ շատ լավ էլ գոյատեւում են աշխարհի տարբեր երկրներում։ Նրանք արտասահմանյան կուլտուրաներում մեծ ներդրումներ են անում եւ համարվում են միջազգային մակարդակի արվեստագետներ։ Շատերը հնչեղ անուններ ունեն, բայց ես նրանց դժվարությամբ կարող եմ հայ արվեստագետ անվանել։
– Իսկ կարո՞ղ է հակառակը լինել՝ մեկ արվեստագետը կարո՞ղ է միախմբել ազգը։
– Միգուցե, բայց ակնառու հայ ստեղծագործողների մեծ մասը Հայաստանում չեն գտնվում։ Նկարիչներ, դերասաններ կարող են լինել, բայց նրանք միակը կլինեն։ Իսկ թատրոն ունենալու համար կոլեկտիվ ստեղծագործ աշխատանք է պահանջվում։ Ես, օրինակ, շատ քիչ ժամանակ եմ լինում Վրաստանում, հաճախ եմ աշխատում արտասահմանում։ Իհարկե, միշտ փորձում եմ նորություններին հետեւել, ուր էլ որ լինեմ՝ աշխատում եմ վրացական հեռուստաալիքները դիտել, բայց, միեւնույն է, երբ վերադառնում եմ Վրաստան, հասկանում եմ, որ շատ բան չգիտեմ ու չեմ հասկանում։ Շատ բաներ արդեն բաց եմ թողել… Ազգի ու ստեղծագործողի կապը միայն ինտելեկտուալ կապ չէ, այն որոշ իմաստով տելեպատիա է։ Հայաստանից դուրս ապրող հայերը հստակ չեն կարող հասկանալ՝ ի՞նչ է կատարվում իրենց Հայրենիքում։ Իհարկե, իմ ասածներն անվերապահորեն ընդունել պետք չէ, ես էլ լավ չգիտեմ, թե ի՞նչ է ձեզ մոտ կատարվում, ես Հայաստան որպես տուրիստ եմ եկել։ Ես ավելի շուտ իմ տպավորություններն ու իմ զգացածն եմ ասում։
– Գոյություն ունե՞ն այնպիսի թեմաներ, որոնց դուք երբեք չեք ցանկանա անդրադառնալ, եւ որոնք ձեզ համար տաբու են։
– Արվեստում տաբուներ լինել չեն կարող։ Իհարկե, կային թեմաներ, որոնց ես սովետական ժամանակաշրջանում անդրադառնալ չէի կարող, բայց այդ տաբուները կամաց-կամաց վերացան։ Արվեստի նպատակը, երեւի, հենց ամեն ինչը լեգալ դարձնելու մեջ է։ Նույնիսկ հայհոյանքը։ Երբ Հեմինգուեյն առաջին անգամ իր պատմվածքներում օգտագործեց «fuck» բառը, ամբողջ Ամերիկան ըմբոստացավ։ Ջեյմս Ջոյսի «Ուլիս» վեպը հայհոյանքների պատճառով արգելված էր տպագրել եւ Անգլիայում, եւ Ամերիկայում, ստիպված՝ Փարիզում էին տպագրում։ Իսկ հիմա այդ նույն բառերը բոլորն էկրանից են լսում։ Արգելելն արդեն անիմաստ է, քանի որ այդ բառերը կորցրել են իրենց իմաստը, ցենզուրայի շրջանակներն են մտել։ Առաջ ամենասարսափելի բառը «սրիկան» էր, հիմա այդ բառով ոչ մեկին չես վիրավորի: Այնպես որ, ամեն ինչն էլ արվեստի շնորհիվ լեգալացվում է: Բայց թատրոնը չի կարող միայն ընդդիմադիր լինել եւ վերջ: Ընդհանրապես թատրոնն ու քաղաքականությունը պետք է տարբեր լեզուներով խոսեն։ Այստեղ քաղաքական տաբուներ փշրելով հաջողության չես հասնի։ Թատրոնը միայն փոքր պատուհաններ է բացում: Կամ` դռներ: Կամ էլ` պատերից գոնե մեկ աղյուս է հանում, որպեսզի հանդիսատեսը լույս տեսնի:
– Թատրոնի կենսունակությունը ժամանակին եւ ճիշտ արված սերնդափոխության շնորհիվ է պահպանվում: Ձեր թատրոնում այն կարծես միշտ առանց մեծ կորուստների է տեղի ունենում:
– Հիմա մեր թատրոնում տաղանդավոր երիտասարդ դերասաններ կան: Ինձ շատ է դուր գալիս այսօրվա երիտասարդների պրագմատիզմը: Նրանք ուզում են լինել առողջ, գեղեցիկ ու հարուստ: Մենք էլ ենք դա ուզում, դրանում ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում: Միակ բանը, որ ես դերասանների մեջ չեմ սիրում, հաշվենկատությունն է, պրիմիտիվ փառքին ձգտելու ցանկությունը: Եվ այդ փառքով հրճվելու ցանկությունը։ Այդպիսի դերասանը երբ իր ուզածին չի հասնում, դառնում է չար, ցինիզմով է լցվում ու սկսում է ուրիշներին խանգարել: Այսօրվա երիտասարդները շատ են շտապում, լավ իմաստով են շտապում։ Ցանկանում են ամեն ինչ արագ սովորել, իմանալ, ճանաչել։ Դա շատ լավ հատկանիշ է։
– Համաձա՞յն եք, որ արվեստում թարմություն է մտնում արեւելյան կուլտուրայի շնորհիվ։
– Սկսեմ նրանից, որ մենք Արեւելքին լավ ծանոթ չենք: Իսկ Եվրոպան միշտ էլ կարողացել է լավագույնը վերցնել ու տարածել: Ճապոնական արվեստն, օրինակ, մեծ ազդեցություն է ունեցել ֆրանսիական իմպրեսիոնիզմի վրա, շատ նկարիչներ ներշնչվել են Արեւելքից: Եվրոպան շարունակում է կենտրոն մնալ, քանի որ նա իր հողում քաղաքակրթություն է ստեղծել:
– Ի՞նչ է ձեզ համար հայրենասիրությունը:
– Հայրենասիրությունը կապված է ֆիզիոլոգիայի հետ: Գոնե սկզբում… Ասում ես` ես ծնվել-մեծացել եմ այս հողի վրա, այդ պատճառով էլ սիրում եմ իմ այդ հողը: Հետո արդեն գալիս է գիտակցությունը: Երբ գիտակցում ես Հայրենիքի գաղափարը, սկսվում է քո ծառայությունը Հայրենիքին: Գիտակցության հետ մեկտեղ սկսում ես շատ լավ տեսնել քո երկրի ու ժողովրդի թերությունները, նկատում ես, որ հայրենասիրությունը հեշտությամբ նացիոնալիզմի է փոխակերպվում: Ինձ շատ են տանջում նացիոնալիստական գաղափարները, դրանք ուղղակի սարսափելի վնաս են պատճառում: Նացիոնալիզմը հայրենասիրություն չէ, դա ֆունդամենտալ ֆանատիզմ է:
– Հետեւո՞ւմ եք Ռուսաստանում կատարված այլազգիների սպանությունների թվի աճին:
– Հայաստանում գտնվելուս այս երկու օրերի ընթացքում նոր դեպքե՞ր են տեղի ունեցել: Ո՞չ։ Փառք Աստծո: Շատ լավ գիտեմ, թե ինչ է կատարվում Ռուսաստանում: Մեր խորեոգրաֆին էին ծեծել Մոսկվայում, նրա երկու աչքերը կուրացել են: Պատկերացնո՞ւմ եք, այդ երիտասարդին երկաթյա ձողերով էին ծեծել, նա ընկել է, եւ հետո նրան սկսել են ոտքերով հարվածել: Ծեծողները գոռում էին՝ «Ջհուդներ, հեռացե՛ք Մոսկվայից…»: Իսկ երբ տղան ասել է, որ ինքը հրեա չէ, այլ` վրացի է, նրան ավելի ուժգին են սկսել ծեծել, ուղղակի կիսամեռ վիճակում թողել են փողոցում:
– Ձեր բոլոր բեմադրությունները շատ թատերային են, լրջությունը միշտ շատ թեթեւ է մատուցվում, իսկ հայ թատրոնում ավելի ծանրակշիռ ու տառապալի բեմադրություններ են ստեղծվում: Կարելի՞ է ասել, որ թեթեւությունը վրացական հատկանիշներից մեկն է:
– Իհարկե, վրացիներն էլ են տառապում, բայց նրանք տառապանքին լիովին չեն տրվում: Նրանք հասկանում են, որ ամեն ինչ անցողիկ է: Շատ արագ են ամեն ինչ մոռանում, մանավանդ՝ վատը։ Երբ ինձ հարցնում են` թե ո՞րն է վրացի դերասանների առավելությունը, ես պատասխանում եմ` վրացիները շատ լավ գիտակցում են, որ ի վերջո մահանալու են: Իհարկե, ուրիշ ազգերն էլ գիտեն, որ մահանալու են, բայց նրանք թաքցնում են այդ միտքը: Եվ առաջին հերթին` իրենք իրենցից են թաքցնում: Իսկ վրացիները յուրաքանչյուր օրն աշխատում են այնպես ապրել, որպեսզի կյանքից ստանան ամեն ինչ: Այդ հատկությունը միաժամանակ եւ լավն է, եւ վատը: Երբ նման մոտեցմամբ է դերասանը խաղում, դա հիանալի է: Դերասանը պատրաստ է մի երեկոյի ընթացքում ամեն ինչ հանդիսատեսին տալ, քանի որ կարծում է, որ վաղն արդեն ուշ կլինի: Վրացիներն ընդհանրապես լաց լինել չեն սիրում, հպարտությունը թույլ չի տալիս սեփական թուլությունները ցուցադրել: Վրացին կգնա, պարտքով ուրիշից փող կվերցնի ու կհյուրասիրի քեզ, նույնիսկ եթե այդ գումարն ուղղակի օդի պես անհրաժեշտ է իր երեխաներին: Միայն թե դու համոզվես, որ իր մոտ ամեն ինչ շատ լավ է:
– Ճակատագիրը մարդու կյանքում մե՞ծ դեր է խաղում:
– Կասեմ այսպես: Ես մի մարդ եմ, որը թփերի մեջ նստած սպիտակ ձիու հայտնվելուն է սպասում: Կգա՞ այդ սպիտակ ձին, կհասցնե՞մ արդյոք նրա վրա նստել, ես չգիտեմ: Դա բոլորի համար է անհայտ: Բայց ես այդ ձիուն պետք է սպասեմ: