Թուրքիայի կողմից հայոց ցեղասպանության ճանաչման եւ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցը եղել եւ մնում են ՀՀ ներքին ու արտաքին քաղաքականության վայրիվերումների հիմնական պատճառը: Զրուցակիցս՝ քաղաքագետ եւ սոցիոլոգ, դոկտոր պրոֆեսոր Էքարտ Շտրատենշուլտեն Բեռլինի Եվրոպական ակադեմիայի տնօրենն է: Նրա հետ հարցազրույցն այս երկու կարեւոր հարցերի շուրջ է:
– Միջազգային հանրությունը պնդում է, թե Ղարաբաղյան հակամարտության խնդիրը պետք է լուծում ստանա 2006 թվականին: Դուք ինչպե՞ս եք գնահատում իրավիճակը:
– Կարծում եմ, որ ղարաբաղյան հակամարտության լուծումն էապես պայմանավորված է այն հանգամանքով, թե արդյոք «գործող անձինք», ովքեր այս տարածաշրջանում կարեւոր դերակատարում ունեն, իսկապես շահագրգռվա՞ծ են խնդրի լուծման մեջ: Խոսքը տվյալ դեպքում հատկապես վերաբերում է Ռուսաստանին: Քաղաքականության մեջ միշտ էլ լուծման ճանապարհներ գտնվում են, եթե հակամարտող կողմերը դա ցանկանում են: Հարցն այստեղ այն է, թե արդյոք Հայաստանի եւ Ադրբեջանի քաղաքական էլիտայում բավարար չափով անձինք կա՞ն, ովքեր ձգտում են խնդրի լուծմանը: Թե՞ էլիտայի մեծամասնությունն այնպիսի անձինք են, ովքեր այդ հակամարտությունից շահում են, քանի որ դրա առկայությունը լավ պատրվակ է՝ հասարակության մեջ որոշ բարեփոխումներ չանցկացնելու կամ հետաձգելու համար: Դժվար է այստեղ՝ Բեռլինում նստած՝ ասել, թե դեռ որքան կտեւի ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացը: Կարծում եմ՝ առավել ճիշտ գնահատական կարող են տալ Հայաստանը կամ Ադրբեջանը՝ հաշվի առնելով այն որ, Ռուսաստանն այսօր շահագրգռված չէ տարածաշրջանային կոնֆլիկտների լուծման մեջ, քանի որ, այսպես կոչված, «frozen conflict»-ի (սառեցված կոնֆլիկտ) միջոցով նա կարողանում է ուժեղ դիրք պահպանել: Այնպես որ, կարեւոր է գտնել նախ այն հարցի պատասխանը, թե ինչպե՞ս կարելի է համաձայնության գալ Ռուսաստանի հետ: Դժվար է ասել՝ արդյոք դա կհաջողվի՞: Կամ դա կլինի շատ արագ, կամ երկար տարիներ կտեւի, որովհետեւ այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանն իր հայացքն այլեւս կուղղի դեպի իր երկրի նախագահական առաջիկա ընտրություններ, այլեւս նման որոշումներ չեն կայացվի: Ինչպես տեսնում եմ, Ղարաբաղն ունի երկու խնդիր` նախ պետական մակարդակով իրավունքների բախումն է, երբ Ադրբեջանը պահանջում է իր տարածքային ամբողջականությունը, իսկ Հայաստանը` ինքնորոշման իրավունքը: Իսկ մարդկային հարթության առումով երկու կողմում միասին կան հարյուր հազարավոր փախստականներ: Եվ հարց է ծագում՝ ի՞նչ է լինելու այս մարդկանց հետ: Ինձ մոտ այնպիսի տպավորություն է, թե կարծես վտանգ կա, որ այդ փախստականները, ինչպես դա տեղի ունեցավ Պաղեստինում, պարզապես կվերածվեն խաղագնդակի, միմյանց վրա ճնշում գործադրելու միջոցի: Պաղեստինի հիմնախնդիրը կարող էր վաղուց լուծված լինել, եթե արաբական պետություններն այդ փախստականներին որպես իրենց քաղաքացիներ ինտեգրեին իրենց հասարակության մեջ: Բայց դե, իհարկե, իրենց ձեռք չէր տա նման լծակ կորցնելը: Այսինքն՝ ուշադրություն պետք է դարձնել նաեւ խնդրի կոնկրետ՝ մարդկային հարթությանը: Ահա սա է վճռականը:
– Ի՞նչ կարող եք ասել Թուրքիայի՝ Եվրամիությանը (ԵՄ) հնարավոր անդամակցության վերաբերյալ:
– Դա թե՛ Թուրքիային եւ թե՛ ԵՄ-ին նոր մարտահրավերներ է նետում: ԵՄ-ում որոշում է ընդունվել Թուրքիայի հետ բանակցություններ սկսելու վերաբերյալ, որն արդեն ընթացքի մեջ է: Բայց ԵՄ բնակչության մեջ Թուրքիայի անդամակցության վերաբերյալ իրական կոնսենսուս չկա: Մոտակա 10-15 տարիների ընթացքում այս իրավիճակն, իհարկե, կարող է փոխվել: Դա կախված է այն բանից, թե որքանով Թուրքիան կփոխվի: Բայց շատ կարեւոր է նաեւ, թե Եվրամիության հետագա զարգացումն ի՞նչ ընթացք կստանա, կամ արդյոք Եվրամիությունն ի վիճակի կլինի՞ նոր երկրներ ընդգրկել իր մեջ, քանի որ Թուրքիայի անդամակցությունն էապես կարող է փոխել ԵՄ տեկտոնիկան, կառուցվածքը: Անդամակցության դեպքում Թուրքիան կլինի Եվրոպայի ամենամեծ բնակչություն ունեցող եւ, միեւնույն ժամանակ, ամենաաղքատ երկիրը: Աշխարհագրական տեսանկյունից այն կլինի Եվրոպայի ծայրամաս: Բացի այդ, դա մի երկիր է, որը տարբերվում է մյուս անդամ երկրներից իր մշակույթով` կապված կրոնական կողմնորոշման հետ: Սրանք կարեւոր հանգամանքներ են, որոնք, իհարկե, անհաղթահարելի չեն: Այստեղ կարեւոր է, որպեսզի ինստիտուցիոնալ առումով փոխվի նաեւ Եվրամիությունը: Այսինքն, «տնային աշխատանք» պետք է կատարի ոչ միայն Թուրքիան, այլեւ ԵՄ-ն:
– Արդյոք հնարավոր համարո՞ւմ եք Թուրքիայի անդամակցությունը ԵՄ-ին՝ առանց Հայոց ցեղասպանության ճանաչման:
– Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը Թուրքիայի անդամակցության համար պահանջ կամ չափանիշ չէ: Կարելի է ասել, որ մեկը մյուսի հետ կապ չունի: Բայց այն, թե ինչպես են վարվում այս թեմայի հետ Թուրքիայում, խոսում է այն մասին, որ Թուրքիայի քաղաքական մշակույթի մեջ խնդիրներ կան, որոնք, ըստ էության, խոչընդոտում են անդամակցության ընթացքը: Բայցեւայնպես, հարկավոր է սպասել, միգուցե գալիք տարիներն ինչ-որ փոփոխություն բերե՞ն իրենց հետ: Կարծես թե Թուրքիայում կամաց-կամաց պատմության վերլուծություն են ուզում անել: Իհարկե, դժվար է դրսից մեր կարծիքը, տեսակետը Թուրքիային պարտադրելը՝ ասելով, թե՝ դուք պետք է Ցեղասպանությունն ընդունեք: Անցյալի վերլուծությունը պետք է ներսից տեղի ունենա: Դա մենք՝ գերմանացիներս, շատ լավ գիտենք: Կարծում եմ, որ տվյալ դեպքում դա թեեւ պահանջ չէ կամ անդամակցության համար չափանիշ չէ, սակայն խոչընդոտող հանգամանք է: Նշեմ, որ Թուրքիայի անդամակցության հարցն այսօր կամ վաղը չի լուծվելու: Դեռ ժամանակ կա: Հարց է նաեւ, թե արդյոք Թուրքիայի հասարակությունը կցանկանա՞ եւ պատրա՞ստ է արդյոք գնալ այդպիսի մեծ փոփոխությունների, կամ թե՝ արդյոք թուրքական հասարակության մեջ այդ խնդրի վերաբերյալ կա՞ քաղաքական համաձայնություն: Չէ՞ որ դա նաեւ ինչ-որ չափով նշանակում է հրաժարում սուվերենությունից: Այստեղ արդեն շատ հարցեր որոշվելու են միասնաբար, եւ այլեւս հնարավոր չի լինի ասել, թե դա միջամտություն է երկրի ներքին քաղաքական կյանքին, քանի որ ներքին գործեր, որպես այդպիսին, այլեւս չեն լինի: ԵՄ-ն խաղաղության եւ արժեքների միություն է, որը բաղկացած է պետություններից, որոնք որոշակիորեն հրաժարվել են իրենց սուվերենությունից: Եվ այս ամբողջ համակարգը կենսունակ պահելու համար՝ այն վեր է ածվել մի մեծ մեքենայի, որն անընդմեջ փորձում է անդամ երկրների միջեւ կոնսենսուս ստեղծել եւ պահպանել: Այսինքն՝ սա մի մեծ կոմպրոմիսային շարժիչ է, որը խթանում է Եվրոպայի խաղաղ զարգացումը:
– Ինչո՞վ եք բացատրում ԵՄ Սահմանադրության ընդունման ձախողումը:
– Սահմանադրությունն այսօր բարդ փուլում է գտնվում, քանի որ այն չի վավերացվել երկու երկրներում` Ֆրանսիայում եւ Հոլանդիայում: Մնացյալ 16 երկրներում այն վավերացվել է, այդ թվում՝ Ռումինիայում եւ Բուլղարիայում, որոնք 2007 թվականին անդամակցելու են ԵՄ-ին: Նաեւ Ֆրանսիան եւ Հոլանդիան պետք է այս խնդրում տեղից շարժվեն: Պետության եւ կառավարության ղեկավարների կողմից որոշում է կայացվել սահմանադրության ճգնաժամի լուծումը հետաձգել մինչեւ 2008թ.: Իհարկե, դա պայմանավորված է նաեւ այն հանգամանքով, որ նույն թվականին նաեւ ավարտվում է Ժակ Շիրակի նախագահությունը: Միտքս այլ կերպ ձեւակերպեմ՝ սահմանադրությունը չի մահացել, բայց «կոմայի» մեջ է: Այսինքն՝ այն կարող է վերստին ծաղկել, կենդանանալ, սակայն դրա համար անհրաժեշտ պայմանները կապված են Ֆրանսիայում եւ Հոլանդիայում կատարվելիք փոփոխությունների հետ:
– Իսկ կա՞ արդյոք Սահմանադրության անհրաժեշտություն:
– Եվրամիության պրոբլեմն այն է, որ այն՝ լինելով արդեն 27 երկրներից բաղկացած միություն, դեռեւս գործում է այնպես, ինչպես մի միություն, որը բաղկացած է 6 երկրներից` ինչպես 50-ական թվականներին էր` սկզբնավորման ժամանակաշրջանում: Սա նման է մի փոքրիկ խանութի, որն առանց կառավարման եւ կազմակերպչական կառուցվածքը փոխելու՝ դարձնում են հանրախանութ: Սահմանադրությունը նպատակ ուներ փոխել այս կառուցվածքը: Այս առումով այն կարեւոր է: Բայց թե ինչ անուն կունենա այդ փաստաթուղթը, կանվանվի այն սահմանադրությո՞ւն, հիմնական օրե՞նք, թե՞ պայմանագիր, դա արդեն երկրորդական հարց է: Ոչ թե անվանումն է կարեւոր, այլ բովանդակությունը, որը թույլ կտա այնպես կանոնակարգել այս 27 կամ ավելի անդամ երկրներ ունեցող միությունը, որպեսզի մարդիկ մի կողմից՝ ունենան այն զգացումը, որ իրենք կարող են ժողովրդավարական ճանապարհով մասնակից լինել ԵՄ կառուցմանը, իսկ մյուս կողմից՝ տեսնեն իրենց որոշումների արդյունքը: Սահմանադրությունը, տվյալ դեպքում, չլինելով այդ ամենը բուժող դեղամիջոց, այնուամենայնիվ, մի մեծ քայլ է այդ ուղղությամբ: