– Չե՞ք կարծում, որ այժմ նկարահանման հրապարակում ռեժիսորի դիկտատ գոյություն ունի:
– Հիմա այդպես է, եւ դա նորմալ է, որովհետեւ ռեժիսորն, ի վերջո, ֆիլմի հեղինակն է: Իսկ այն ժամանակ մի քանի մարդ էր նկարահանման պրոցեսի պատասխանատուն: Հիմա կինոն փոխվել է, սովետական տարիներին ռեժիսորներին սովորեցնում էին բեմադրել, իսկ օպերատորին` նկարել: Անգլերենով իզուր չեն ասում` director of photography: Այսինքն` տեսաշարի բեմադրիչ: Ռեժիսորն ու օպերատորը հզոր ստեղծագործական զույգ էին կազմում: Օպերատորը շատ բաների համար էր պատասխան տալիս. գրիմն էր սրբագրում, զգեստները, դեկորացիաները: Օպերատորը կինոնկարի համահեղինակն էր: Երբ 1964թ. ռեժիսոր Ֆրունզե Դովլաթյանի հետ «Բարեւ, ես եմ» ֆիլմն էինք նկարահանում, մենք Արմեն Ջիգարխանյանի փոխարեն բոլորովին այլ դերասան էինք ընտրել` Մոսկվայից ժամանած երիտասարդի, որը ոչ մեկին չէր բավարարում: Նույնիսկ դերասանուհի Նատալյա Ֆատեեւան էր դժգոհ, ասում էր` ես իմ զուգընկերոջը չեմ զգում: Որոշ ժամանակ անց, երբ արդեն բավականին կադրեր նկարահանել էինք, մենք փոխեցինք դերասանին: Նա կադրում լավ չէր աշխատում:
– Իսկ ինչո՞ւ հենց սկզբից Ջիգարխանյանի վրա կանգ չառաք:
– Դե, գիտեք, Ջիգարխանյանը հերոսի կերպարանք չուներ, չէին հավանել նրա ֆիզիկական տվյալները: Նա հասակով չէր, վիզն էր կարճ: Դրանք մանրուքներ են, իհարկե, բայց կարող են ազդել դերասանի ընտրության վրա: Մենք նկարահանման ժամանակ փորձում էինք խոշոր պլան վերցնել` ընդգծելով Ջիգարխանյանի արժանիքները: Շատերին մինչեւ հիմա էլ հանգիստ չի տալիս այն փաստը, որ Ջիգարխանյանը Մխիթար սպարապետի դերը կատարեց, ասում են` բա, մեր ազգի առաջնորդները այդպե՞ս են եղել:
– «Բարեւ, ես եմ» ֆիլմը մեծ հեղաշրջում արեց մեր կինոյում` նոր հերոս ի հայտ բերելով:
– Այո: Զարմանալի բան ասեմ. կինոյում դերասանական խաղն ինքնուրույն բնույթ չի կրում: Դերասանին ռեժիսորն է հերոս դարձնում: Վիզուալ պատկերը, որն օպերատորն է ստեղծում` լույսը, զգեստները, գործող մյուս անձանց հետ շփումը, բերում է հերոսացման: Թատրոնը բոլորովին այլ սկզբունքներով է աշխատում: Առաջին պլանում դերասանն է, որն իր դերն ունի ու պիտի խաղա` ինչպես կարող է: Իսկ կինոն մեծ հեշտությամբ կարող է առանց դերասանի էլ յոլա գնալ: Որպես կանոն, կինոյի շնորհիվ հայտնի դարձած դերասանները թատրոնի դերասաններ չեն լինում:
– Թատրոնը հնարավորություն է տալիս ամեն ներկայացման ժամանակ նորովի խաղալ, իսկ ֆիլմը մեկընդմիշտ ֆիքսված բեմադրություն է: Նայելով ձեր նկարահանած ֆիլմերը, չե՞ք մտածում` հիմա ես այլ կերպ կնկարահանեի:
– Կինեմատոգրաֆիստը, որպես կանոն, ժամանակ չի ունենում: Կինոն մեծ կաթսա է, որը առավոտից մինչեւ երեկո եփվում է: Եվ այդ պրոցեսը կանգնեցնել չի կարելի, անգամ, եթե նկարահանումներ չեն լինում: Մտածելու ժամանակ չի մնում: Իհարկե, բոլոր պրոֆեսիոնալներն էլ հոգու խորքում ափսոսում են, որ ֆիլմը նկարահանելուց հետո էլ ոչ մի բան փոխել չեն կարող: Բայց ես ռեալիստ եմ, գիտեմ, որ փոխելն անհնար է: Նույնը կրկնել` ավելի լավ ձեւով, միեւնույն է, չի ստացվի, մանավանդ, երբ ֆիլմը հաջողված է եղել: Ես վախենում եմ «վերանկարել» բառից, որովհետեւ վերանկարումը միշտ ավելի թույլ ու վատ է լինում:
– Չե՞ք կարծում, որ օպերատորական հայացքը կարող է հնանալ:
– Օպերատորական աշխատանքը միշտ էլ մոդայիկ տենդենցների է ենթարկվում: Լավ օպերատորները ստեղծում են լուսավորման կամ խցիկի շարժման նոր լուծումներ: Յուրաքանչյուր, ամենազորեղ եւ անսասան ռեժիսորն էլ միշտ հզոր ու անսասան օպերատորի կարիք է ունենում: Ֆիլմի ստեղծումը հսկայական գումարներից է կախված, եւ ֆիլմում ներգրավված մարդիկ հազար անգամ ստուգվում են: Օպերատորը չի կարող փչացնել աշխատանքը: Իհարկե, կան ռեժիսորներ, ովքեր զգում են պատկերը, եւ այդ դեպքում նրանք կարող են նաեւ օպերատոր լինել: Հենակից հանված ազատ խցիկը հմուտ ձեռքերում ոգի եւ էմոցիա է դառնում: Այսօրվա տեսախցիկները շատ հարմար են, նրանք ուսի վրա են «նստում», կարծես փափուկ փիսիկներ լինեն: Իսկ այն ժամանակվա խցիկները ձեռքով նկարահանելու համար նախատեսված չէին: Բացի դրանից, ազատ խցիկով նկարահանող օպերատորը նույնիսկ կարող էր պախարակվել, եթե նրա խցիկը մի քիչ ճոճվեր: Ազատ կամերայով նկարահանելու փորձը սկսվեց օպերատոր Սերգեյ Ուրուսեւսկու նկարահանած «Թռչում են կռունկները» ֆիլմից: Այնտեղ էմոցիոնալ խցիկը մեծ հայտնություն դարձավ, եւ, կարծում եմ, այդ օրվանից կինոյում նոր բան չի հայտնաբերվել: Թեեւ յուրաքանչյուր ռեժիսոր էլ մատուցման նոր ձեւեր է որոնում:
– Օպերատորի աշխատանքը կարո՞ղ է ռեժիսորի աշխատանքից անջատ լինել:
– Ռեժիսորն ինչ էլ ցանկանա ասել, պիտի պատկերի միջոցով ասի: Լավ կինոն վատ նկարահանված չի կարող լինել: Դա անհեթեթություն է: Որպես կանոն որեւէ մրցույթում «լավագույն ֆիլմ» մրցանակ շահած ֆիլմը պարտադիր «լավագույն օպերատորական աշխատանք» անվանակարգում էլ է հաղթում: Ես կարող եմ օպերատորական աշխատանքը նկատել միայն այն ժամանակ, երբ նա վատ է արված: Փորձեք տանը կինո դիտելու ժամանակ անջատել հեռուստացույցի ձայնը եւ ֆիլմն անձայն նայեք: Դուք կհասկանաք, ինչքան է խանգարում ձայնը` ճիշտ կողմնորոշվելու համար: Խոսքերի ետեւում կարելի է թաքնվել, իսկ պատկերը չի ստում: Հեղինակային կինոյի վարպետ Սերգեյ Փարաջանովը կարող էր ինքը նկարահանել, սակայն նա պատկերը լիովին օպերատորին էր վստահում: Նրա բոլոր ֆիլմերում փայլուն օպերատորներ են աշխատել:
– Տեխնիկայի կատարելագործումը կնպաստի՞ կինոարտադրության զարգացմանը:
– Հիմա տեխնիկան այնքան է զարգացել, որ նկարելը շատ հեշտ ու մատչելի է դարձել: Այսինքն` ավելի քիչ գումար է պետք ծախսել, ժապավենը լուսանկարչական մշակման կարիք չի ունենում, իսկ նկարահանված կադրն անմիջապես երեւում է խցիկի վրա: Վիդեո տեխնոլոգիան շատ է օգնում կինոարտադրությանը, բայց չի կարող փոխարինել կինոժապավենին: Պարզ պատճառ կա. կինոն թափանցիկ պատկեր է ստեղծում: Կինոկադրի բովանդակությունը, շքեղ լուսագրությունը որակ են տալիս, որոնք վիդեոյի դեպքում խամրում են: Վիդեոն ներկած պատկեր է, որի միջով լույսը չի անցնում: Հիմա կինոն որպես տեխնոլոգիա բացարձակապես վերացել է: Կինոպրոֆեսիոնալները պետք է իմանան կինոստեղծման կանոնները, հետո որքան ուզում են` թող խախտեն: Հետաքրքիր մտածող ռեժիսորները միշտ պիտի լավ արհեստավորներ լինեն:
– Կարելի՞ է սպասել, որ կինոավանդույթները նոր «Հայֆիլմի» շնորհիվ կվերականգնվեն:
– Ո՞վ կարող է դրա պատասխանը տալ: Ես երբեք «Հայֆիլմից», որպես արտադրական բազա, բավարարված չեմ եղել: 30 տարի պայքարել եմ «Հայֆիլմի» տկարության դեմ, իմ նախաձեռնությամբ տարբեր ստուդիաներից տեխնիկա եմ բերել: Այն ժամանակ տարբեր, շատ անբացատրելի պրոբլեմներ էին ծագում: Յուրաքանչյուր նկարահանում դժվարությունների հետ էր կապված: Պետք չէ իդեալականացնել այդ ժամանակը: Գրաքննությունը մի կողմ դրեք, բազմաթիվ տեխնիկական խնդիրներ էին լինում: 2 ոտքով քայլելու փոխարեն, մենք մի ոտքով էինք թռչկոտում: Երբ «Երեւանյան օրերի խրոնիկան» էինք նկարում, մի երկար, առանց մոնտաժի խցիկի անցում էինք ծրագրել, բայց օպերատորական կռունկ չունեինք: Ստիպված բարեկամական կապերն էինք օգտագործում, ուրիշ ստուդիաներ նամակներ գրում, որ մեզ օգնեն: Բացի ստեղծագործական խնդիրներից, մանր կազմակերպչական խնդիրներ էինք լուծում: Հիմա եթե ուզում ենք հայ կինեմատոգրաֆը վերածնել, պետք է շատ բաներ նորից կառուցել: Պատկերացրեք, ուզում ենք Լեոնարդո դա Վինչիի նման նկարիչ ունենալ, լավ վրձիններ, ներկեր ենք գնում, պայմաններ ենք ստեղծում: Կունենա՞նք արդյոք Լեոնարդո: Չենք ունենա:
– Ինչո՞ւ: Չէ՞ որ կինոյի եւ հեռուստատեսության օպերատորներ պատրաստող ֆակուլտետներ ունենք:
– Չի կարելի բեմադրող օպերատոր պատրաստել. ես այդ գաղափարից հրաժարվել եմ: Այն երկրում, որտեղ կինոարտադրություն չկա, օպերատորը չի կարող իմանալ` ինչպե՞ս աշխատել, ինչպե՞ս լույս պատվիրել, լուսարձակներ տեղադրել, ի՞նչ տարբերություն պիտի լինի նատուրայի ու տաղավարի լուսավորության միջեւ: Այդ ամենը նա պիտի տեսնի ու զգա: Մենք Մանկավարժական համալսարանում տեսաօպերատորներ ենք պատրաստում: Կինոյի եւ թատրոնի ինստիտուտում աշխատել ես չցանկացա, ժամանակ չունեի եւ իմ ինստիտուտի մաշված ու խամրած պատերին արդեն սովորել էի, քանի որ 30 տարի շարունակ այստեղ եմ դասավանդում:
– Իսկ ձեր ուսանողները պրակտիկա անցնո՞ւմ են:
– Սովետական ժամանակ, երբ ես Մոսկվայում էի սովորում, պրակտիկան «Լենֆիլմում» եմ անցել, հետո աշխատել եմ Յալթայի կինոստուդիայում: Այնտեղ ես շատ գիտելիքներ եմ ստացել: Իսկ այսօր ուսանողներին պրակտիկա ուղարկելու տեղ չկա, կինոստուդիա չունենք: Իսկ բոլոր հեռուստաալիքները մասնավոր են, եւ նրանք ուսանողներ ընդունելու ժամանակ ու ցանկություն չունեն: Մենք պատրաստ ենք նույնիսկ պրակտիկ աշխատանքները ֆինանսավորել, բայց եթե կոնկրետ ծանոթներ չենք ունենում` պրակտիկան ապահովել չենք կարող: Նույնիսկ պետական Հ1-ում: Հեռուստաալիքներում աշխատող դասախոսների միջոցով ենք կարողանում որոշ ուսանողների պրակտիկայի տեղավորել: Դա լուրջ խնդիր է: Ընդհանրապես կինո նկարահանել ցանկացողները հեռուստատեսության ճնշման տակ են գտնվում: Նրանց արածը հեռուստածրագրերից ոչ մի բանով չի տարբերվում, նրանք սովոր են հեռուստատեսային տափակ ու անհետաքրքիր պատկերներին: Երիտասարդների կինոլեզուն շատ խղճուկ է, պարզապես բլբլոց է: Դիմորդների մրցակցությունն էլ մեծ չէ, մեր հիմնական ուսանողները Երեւանից են: Ես նախընտրում եմ ավելի շատ գավառից եկած ուսանողներ ունենալ. նրանք ավելի աշխատասեր ու նպատակասլաց են: Իսկ երեւանցի երիտասարդն ավելի հանգիստ, նույնիսկ դինջ է: Նրանց մեջ ես էմոցիաների զարմանալի արգելակում եմ տեսնում:
– Իսկ կինը կարո՞ղ է լավ օպերատոր լինել: Գո՞ւցե կնոջ հայացքն ավելի խորն եւ զգացմունքային է:
– Ես շատ լավ աղջիկ ուսանողներ եմ ունեցել: Բայց հայ աղջիկների մոտ շտապողականություն կա, նրանք շատ արագ, առաջին իսկ ամուսնության առաջարկի դեպքում, պատրաստ են կարիերայի մասին մոռանալ եւ կրթությունը կիսատ թողնել:
– Ինչպե՞ս եք պատկերացնում այսօրվա հերոսին:
– Այսօրվա հերոսը, կարծես, պոկվել է մարդուց, բայց նա մեր մթնոլորտում է: Մեր հերոսները մեր նվաճումներն են: Մարդ արարածն ամեն օր բնության, իր նմանների կողմից հարվածներ է ստանում: Ժամանակը միշտ իր նշաններն է ունենում: Իսկ կինոն որոնում է այդ նշանները: