Արդեն մի քանի ամիս է, ինչ լարվածություն է նկատվում Հայ Առաքելական եկեղեցու Վիրահայոց թեմի եւ Վրաստանի իշխանությունների ու Վրաց Ուղղափառ եկեղեցու միջեւ: Այդ մասին զրուցեցինք Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի դիվանապետ Տ. Արշակ եպիսկոպոս Խաչատրյանի հետ:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում հայ առաքելական եւ վրաց ուղղափառ եկեղեցիների միջեւ ստեղծված հարաբերությունները:
– Մեր գնահատականները չեն տարբերվում նախկինում տրված գնահատականներից: Մեր եկեղեցիների հարաբերությունները շարունակում են մնալ բնականոն: Միայն վերջին շրջանում, կապված վիրահայոց թեմի՝ իրավաբանական կարգավիճակ ստանալու, ինչպես նաեւ` Վրաստանում գտնվող հայկական եկեղեցիները մեր թեմին վերադարձնելու հարցերի հետ որոշակի անհանգստություններ են առաջացել, բայց դրանք չեն խաթարում հույսը, որ կարող են մեր բնական, եղբայրական հարաբերությունների շրջանակում լուծում ստանալ: Խնդիրն այն է, որ Վրաաստանի տարածքում ունենք հռչակված վիրահայոց թեմ, ունենք պատմական մի շարք եկեղեցիներ, եւ այսօր հարց է դրված դրանցից վեցը վիրահայոց թեմին վերադարձնելու, եկեղեցական բնականոն կյանքը վերականգնելու եւ թեմին իրավաբանական կարգավիճակ շնորհելու ուղղությամբ: Վրաստանում, ինչպես մեր եկեղեցու, այնպես էլ ազգային մյուս փոքրամասնությունների խնդիրների համապատասխան օրենսդրական կարգավորում գոյություն չունի: Եվրախորհրդի առջեւ ստանձնած պարտավորությունների շրջանակներում Վրաստանը պետք է կրոնական կազմակերպությունների եւ ազգային փոքրամասնությունների կյանքը կարգավորող օրենք ընդուներ, ինչը, տակավին, չի արել: Մինչդեռ, ՀՀ-ն այդ օրենքը ընդունել է 1991թ.-ին: Վրաստանում մեր եկեղեցուն առաջարկվել է օգտվել հասարակական կազմակերպությունների գործունեության իրականացման համար նախատեսված օրենսդրությունից եւ գործել որպես ՀԿ, ինչն անընդունելի է մեզ համար: Բացի այդ, վրաց ուղղափառ եկեղեցու կողմից մի նոր թեմ հռչակվեց` սրբազան Սինոդի կողմից: Դա մատուցվեց որպես պատմական թեմի վերականգնման մի փաստ: Նախկինում Ագարակ-Տաշիրում եղել է նման թեմ, եւ հիմա իրենք փորձել են վերականգնել: Պատմաբանների պնդմամբ որեւէ հիշատակության չկա, որ Վրաստանում նման թեմ գործել է: Սա մեզ կարող է հնարավորություն տալ մեկնաբանելու, որ կատարվում է մի քայլ, որը հետագայում Վրաստանում մեր եկեղեցու կարգավիճակը հստակեցնելու շրջանակներում բանակցային գործընթացում որպես խաղաքարտ օգտագործելու հնարավորություն կընձեռի: Մենք երբեւէ դեմ չենք եղել որեւէ եկեղեցու կողմից թեմի հռչակմանը, ավելին, մենք էլ աշխարհի մի շարք երկրներում ունենք մեր թեմերը: Պարզապես խնդիրն ավանդական պատշաճությունների հարգմանն է վերաբերում:
– Ձեր խոսքերից կարելի է ենթադրել, որ Հայաստանում եւ Վրաստանում եկեղեցական հարաբերությունները նաեւ քաղաքական հարաբերությունների մեջ են: Եկեղեցական հարաբերությունները կարո՞ղ են նպաստել երկու պետությունների քաղաքական հարաբերությունների բարելավմանը:
– Անշուշտ կարող են: Բայց ինչպես ցանկացած հարաբերությունների մեջ` այստեղ էլ հարաբերությունները փոխադարձություն են ակնկալում: Մինչդեռ ես չեմ կարող ասել, որ փոխադարձ հարգալից վերաբերմունքի դրսեւորումն ամբողջապես առկա է վրաց եկեղեցու կողմից: Ես չէի ասի, որ այն գործողությունները, որ կատարվում են վրաց ուղղափառ եկեղեցու կողմից, նպաստում են եկեղեցիների` իրենց հնարավորության օգտագործմանը:
– Հայ Առաքելական եկեղեցին մշտապես հանդես է եկել խաղաղարարի դիրքերից: Սակայն Վրաստանում գտնվող հայկական եկեղեցիների մասին հիշեցինք ու բարձրաձայնեցինք այն ժամանակ, երբ լարվել էին Վրաստանում բնակվող հայերի ու վրացիների հարաբերությունները: Իսկ այդ ամենը մամուլում որակվեց` որպես կրակի վրա յուղ լցնել:
– Հայ եւ վրաց եկեղեցիների միջեւ եղած խնդիրները նման շեշտադրումներով միշտ էլ հնչել են: Բայց Հայաստանյաց Առաքելական եկեղեցին ու մեր պետությունը մշտապես որոշակի զսպվածություն, որոշակի լավատեսություն պահպանել են, որ այդ ամենը կարող է լուծվել երկու ժողովուրդների փոխադարձ, եղբայրական հարաբերությունների շրջանակներում: Բայց վերջին շրջանում Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Գերագույն Հոգեւոր Խորհրդի հաղորդագրությունն ընդամենը փաստի արձանագրում էր, որ վրաց ուղղափառ եկեղեցու կողմից քայլ է կատարվել, ինչը տարակուսանք է առաջացնում: Ու հիմա ինձ համար անհասկանալի է, թե դա ինչպե՞ս կարող է կրակի վրա յուղ ավելացնելու տպավորություն առաջացնել: Միաժամանակ, կարեւոր նշանակություն ունի միջազգային հանրությանն իրազեկելը, որ վրացական պետությունը որդեգրել է մի դավանանք, մի ճանապարհ, Եվրախորհրդի առաջ ստանձնել է պարտավորություններ, տարածաշրջանում ժողովրդավարության հետ կապված առաջատարի հավակնություններ ունի, մինչդեռ ազգային փոքրամասնությունների հետ կապված խնդիրները լուծված չեն, եւ միջազգային հանրությունը պետք է տեղյակ լինի այս իրողությանը, եթե մինչեւ հիմա տեղյակ չէ:
– Իսկ Հայաստանում ինչպե՞ս եք գնահատում եկեղեցի-պետություն հարաբերությունները:
– Երկուսն էլ փոխադարձաբար պարտավոր են օժանդակել միմյանց այնպես, ինչպես եղել է նախկինում: Ինչ վերաբերում է այսօրվա փոխհարաբերություններին, ապա մեր իրականության մեջ մեր պետության վերաբերմունքը մեր եկեղեցու նկատմամբ դրսեւորվում է առաջին հերթին օրենսդրությամբ: Երկրորդ հերթին` եկեղեցու նկատմամբ պետական այրերի, իշխանությունների վերաբերմունքով: Անկեղծ ասեմ, մեր պետական այրերի կողմից եկեղեցու նկատմամբ բարի տրամադրվածությունն առկա է: Բայց կարծում եմ, որ մեր եկեղեցու նկատմամբ վերաբերմունք պիտի արձանագրվի մեր օրենսդրության մեջ ենթաօրենսդրական որոշումների մակարդակում: ՀՀ Նոր Սահմանադրության մեջ կարեւորությամբ ընդգծվեց եկեղեցու դերը: Այստեղ դժգոհություններ կան, որ ընդամենը դեկլարատիվ բնույթ են կրում այդ ամրագրումները, որ Սբ. Էջմիածինը չամրագրվեց որպես հոգեւոր կենտրոն, բայց, այնուհանդերձ, արձանագրվածը մեկ քայլ առաջ է մեր նախկին Սահմանադրությունից:
– Պետությունը սկսել է եկեղեցուն մասամբ ետ վերադարձնել ժամանակին բռնագրավված տարածքներն ու շինությունները: Սակայն այդ ամենն անում է ոչ պատշաճ ձեւով, օրինակ` շինություններում, որտեղ դեռ մարդիկ են բնակվում, գործուն հիմնարկություններ վերադարձնում են եկեղեցուն` առանց նրանց պրոբլեմները լուծելու: Արդյունքում սկսվում են դատական քաշքշուկները: Սա մեր եկեղեցու նկատմամբ ոչ պատշաճ վերաբերմունքի արդյունք չէ՞:
– Մինչեւ 2001թ. մի շարք եկեղեցիներ Մայր Աթոռի հաշվեկշռում չէին, այդ թվում եւ` Սուրբ Էջմիածինը: 2001թ. Քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակի շրջանակներում շուրջ 170 վանք, սրբավայր վերադարձվեց Մայր Աթոռ Սբ. Էջմիածնին: Ես չէի ասի, որ պետության դրսեւորած անուշադրության արդյունքում են եկեղեցու նախկին կալվածքներն այդպես վերադարձվում: Պարզապես մեր հասարակության մեջ առաջացած որոշակի բացասական տենդենցների արտացոլումն է: Օրինակ` Լեզվի ինստիտուտի պարագայում անզեն աչքով էլ նկատելի է, որ 13-14-րդ դարի շինությունը շատ ավելի մեծ պատմամշակութային արժեք ունի, քան 20-րդ դարում կառուցվածը: Ինչպե՞ս կարելի է 20-րդ դարի շինությունը պատմամշակութային արժեք հռչակելու ճանապարհով փակել Երեւանում 14-րդ դարում կառուցված եւ առ այսօր պահպանված միջնադարյան շինությունը տեսնելու հնարավորությունը: Երեւանի մասին խոսելիս, Արգիշտիի սեպագիր արձանագրությունից հետո, եթե հաշվի չառնենք Կաթողիկե եկեղեցին, ապա միանգամից ոստյուն պիտի կատարենք 18-րդ դար` Երեւանի բերդ: Երեւանի` որպես միջնադարյան քաղաքի մասին այլ վկայություն չունենք: Նույնը նաեւ Սինոդի շենքի պարագայում: Բայց ուզում եմ լավատեսություն հայտնել, որ մարդկանց գիտակցության մեջ այդ փոփոխությունն ավելի շուտ կլինի, քան 40 տարվա ընթացքում: Նկատի ունեմ այն 40 տարին, որ անհրաժեշտ եղավ իսրայելացիներին` Եգիպտոսից հայրենիք վերադառնալու:
– Հրապարակումներ եղան այն մասին, որ Հայ Առաքելական եկեղեցում 30-ից ավելի հոգեւորականներ են աստիճանազրկվել: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այդ հանգամանքը եւ համաձա՞յն եք արդյոք այն գնահատականների հետ, որ այդ աստիճանազրկումներն արդյունք են եկեղեցում անառողջ մթնոլորտի:
– Վազգեն Վեհափառի ժամանակ եկեղեցում կար 20 ծառայող, ճեմարանի ուսանողների թիվը չէր գերազանցում 40-ը, Գարեգին Ա Վեհափառի շրջանում 90 ուսանող էր ճեմարանում, իսկ Գարեգին Բ-ի օրոք շուրջ 300 ուսանող կա, շուրջ 210 հոգեւորական կա Հայաստանում: Բնականաբար, այդ թվի աճին զուգընթաց` դուրս մնացողների շարքերն էլ կարող են շատանալ: Եթե Վազգեն Վեհափառի շրջանում կարգալույծ եղածների թիվը 5-6 տարվա ընթացքում չէր գերազանցում 10-ը, այսօր սովորողների թվի աճին զուգընթաց` ավելացել է նաեւ կարգալույծ եղածների թիվը: Բացի այդ, հոգեւորականների մեծ մասը կամովի է հեռացել, եւ ես չգիտեմ մի դեպք, երբ մեկն ուզեցել է մնալ հոգեւոր ասպարեզում եւ չի մնացել: Այլ հարց է, որ հոգեւորականների պատրաստության հարցում որոշակի բացթողումներ ունենք: Նման վրիպումները միշտ էլ հնարավոր են: Ես ուրախ եմ, որ հասարակությունը հոգեւորականների մասին` որպես կատարելատիպի պատկերացումներ ունի, բայց հոգեւորականներն էլ մարդ են եւ ինչ-որ մի պահի կարող են սայթաքել: Իսկ աստիճանազրկված 30 հոգեւորականների վերաբերյալ ասեմ, որ կան անձինք, ինչպես, օրինակ, Ռուսաստանի նախկին առաջնորդը, ում եթե եկեղեցին շարունակեր պահել, ապա հասարակության արձագանքը դժվար թե դրական լիներ:
– Առաքելական եկեղեցու կողմից այնպիսի մարդկանց են պարգեւներ հանձնվում, ովքեր միանշանակ չեն ընկալվում հասարակության կողմից: Եվ շատերն այն կարծիքին են, որ այդ մարդիկ արժանի չէին եկեղեցու պարգեւների: Այդ պարգեւներն ի՞նչ չափանիշով են տրվում:
– Մենք երեք պարգեւներ ունենք` «Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ», որ բարձրագույն պարգեւ է եւ տրվում է եկեղեցաշինության մեջ բերած կարեւոր նպաստի համար, երկրորդը` «Սբ. Մեսրոպ-Սբ. Սահակ» պարգեւն է, որ տրվում է կրթական-մշակութային գործունեության համար: Եվ երրորդը` «Սբ. Ներսես Շնորհալի» պարգեւն է, որ տրվում է երկարամյա եկեղեցաշինական, եկեղեցանպաստ ծառայության համար: Եթե կանխատրամադրվածության կանխավարկածով առաջնորդվենք, ապա մեր եկեղեցու սրբերի վերաբերյալ էլ մատնանշում կարելի է անել եւ ասել, որ նրանց չէր կարելի սուրբ համարել: Օրինակ` Կոնստանդիանոս կայսրը համաքրիստոնեական սուրբ է, մինչդեռ պատմաբանները կարող են մատնանշել նրա կողմից քրիստոնյային անվայել մի շարք արարքներ: Բայց եկեղեցու կարծիքով, կարեւորն այն է, որ նա ապաշխարել է եւ իր գործունեությամբ էական դերակատարում է ունեցել քրիստոնեության համընդհանրացման համար: Ինչ վերաբերում է վերջին շրջանում տեղի ունեցած պարգեւատրումներին, ապա, օրինակ, Տիգրան Կարապետյանը պարգեւատրվել է մեր եկեղեցու եւ եկեղեցագիտական հրատարակությունների մեջ որոշակի ներդրման համար: Նա է հովանավորել Մաղաքիա Օրմանյանի «Ազգապատումի» հրատարակությունը: Այն մեր եկեղեցու պատմության ամենահամապարփակ աշխատությունն է, եւ Մայր հայրենիքում «Ազգապատումի» վերահրատարակման կարեւորությունը դժվար է թերագնահատել: