Փիլիսոփա, մշակութաբան եւ բանաստեղծ Ռուբեն Անգալադյանը վերջերս Սանկտ Պետերբուրգի թերթերից մեկին տված հարցազրույցում հետաքրքիր բնութագրումներ է տվել Հայաստանին, հայերին եւ ազգային մշակույթին, որը ներկայացնում ենք մեր ընթերցողներին:
– Այսօրվա մեր զրույցն ուզում եմ նվիրել Ձեր հայրենիքի` Հայաստանի էթնո-պետական հիմնախնդիրներին: Փորձենք ընդհանուր գծերով բնութագրել Հայաստանը, հայերին, հայ մշակույթը:
– Ձեր հարցադրման մեջ մի քանի թեմա կա, դրանք փոխկապակցված են, եւ ես կուզենայի հերթականությամբ պատասխանել: Յուրաքանչյուր ժողովուրդ վերլուծության քարոզչության երկու ուղղություն ունի: Այսպես ասած` ինչպիսին են նրանք իրականում եւ ինչպես են իրենք իրենց պատկերացնում: Հաճախ ստացվում է եւ այնպես, որ մեկ էթնոսի կամ հասարակության ինքնագնահատականը չի համընկնում արտաքին գնահատականին… Օրինակ, ռուսներից հաճախ կարելի է լսել, որ նրանք համախմբված ժողովուրդ չեն, ծույլ են, սիրում են ոչինչ չանել: Դա խաբուսիկ կարծիք է: Ռուսների մոտ ընտանիք-ժողովուրդ-պետություն համակարգում ամենաուժեղ օղակը պետությունն է, իսկ ամենաթույլը` ընտանիքը: Հիմա օրինակ բերենք հայերին: Կայացած կարծիք գոյություն ունի, որ հայերը շատ համախմբված են: Ես դժվարությամբ եմ այդ կարծիքի հետ համաձայնում, քանի որ նույն այդ արժեքային համակարգում հայերի համար ամենաթույլ օղակը պետությունն է, իսկ ամենաուժեղը` ընտանիքը:
Մեր հայկական իրականությունում նույնպես երկու տեսակետ կա: Առաջին մեկնաբանությունն այսպիսին է. «Որքան աշխատասեր, տաղանդավոր եւ հաջողակ ենք մենք: Մենք ուզում ենք շատ բան անել, բայց մեզ խանգարում են, թույլ չեն տալիս լիարժեք ինքնարտահայտվել… Ուրեմն, աշխարհն անարդար է»: Այնպիսի տպավորություն ես ստանում ազգային պատմությունից, որ հայերի բոլոր դժբախտություններում բարբարոսներն ու զավթիչներն են մեղավոր, հիմա էլ` սեփական իշխանությունները, եւ ոչ մի դեպքում` ժողովուրդը: Ժողովրդի մեղքի չափաբաժինն իսպառ բացակայում է հայերի գիտակցությունից: Եվ դա ճիշտ չէ: Ճշմարիտն այն է, որ բարբարոսներն ու զավթիչները եղել են, սակայն թույլը պետությունն էր, ժողովուրդն էլ էր հիվանդ եւ չկարողացավ արժանավայել կերպով պահպանել իր անկախությունը եւ պետության հզորությունը: Այս ուղղությունը նեղ մտածող պսեւոդոհայրենասերների համար թաքնված զսպանակի է նման: Մենք ունենք նաեւ այլ հայացք: Ահա եւս մեկ օրինակ. «Ողջ աշխարհում մենք բարձր դիրքեր ենք գրավում, տեսեք` ինչպես են մեզ սիրում, ինչպես են հայ ստեղծագործողներն ու անհատականությունները համաշխարհային փառքի բարձունքների հասնում: Ինչքան տաղանդավոր եւ խոշոր նկարիչներ, կոմպոզիտորներ կամ ճարտարապետներ ունենք տարբեր ազգային մշակույթներում: Ինչքան հայտնի քաղաքական, ռազմական գործիչներ ու գիտնականներ ունենք…»: Եվ միանգամից ներկայացնում են հայտնի ազգանունների ցուցակները: Խոսքը եւ անցյալի, եւ ներկայի մասին է: Այդ ցուցակները վերջ չունեն… Սակայն պետք է ուշադրություն դարձնել ամենակարեւոր գործոնի վրա. տաղանդավորներն ու մեծերն ամեն վայրկյան եւ ամենուրեք չեն ծնվում, եւ եթե նրանք արդեն ինքնարտահայտվել են այս կամ այն ազգի մեջ, ապա դա խոսում է այն մասին, որ որոշակի լիմիտը սպառված է… Մենք մեր լավագույն ուժերը ուրիշներին ենք տալիս, եւ մնում ենք կոտրված տաշտակի առջեւ: Ազգի ներսում կատարվող սելեկցիան կորցնում է արժեքների սանդղակը, եւ շատերը ցածր մակարդակի են իջնում: Պատկերավոր ասած` մենք մաքուրն ընտրում ենք ոչ թե «ստերիլից» կամ վատագույն դեպքում` մաքուրից, այլ` կիսակեղտոտից: Կամ խելացիներին ու ինտելեկտուալներին փնտրում ենք ոչ թե խելացիների եւ լավ կրթվածների շրջանակում, այլ պետական խելքից ու կամքից զուրկ, կիսագրագետ մարդկանցից:
Հիմա խոսեմ մշակույթի մասին: Մշակույթի պատմության համար կարեւորը ոչ այնքան առանձին ստեղծագործողների ձեռքբերումներն են, որքան ազգային մշակույթի արժեքների համակարգը: Ասենք, որքանո՞վ է հարստացել ազգային մշակույթն Ազնավուրի հայտնվելով: Այն հարստացել է նույնքան, որքան Ժակ Բրելի կամ Ֆրենկ Սինատրայի հայտնվելով: Այսինքն` ոչ մի կերպ: Կամ, հետո՞ ինչ, որ հայտնի ծովանկարիչ Այվազովսկին հայ էր, եթե մենք մինչեւ հիմա նրա ստեղծագործությունների մասին չենք կարողացել լուրջ ուսումնասիրություն գրել, որպեսզի նրա աշխարհայացքն ու աշխարհընկալումն ազգային մշակույթի հետ կապենք: Մենք մինչեւ հիմա նրա գեղարվեստական ֆենոմենի ակունքները չենք կարող հասկանալ: Չէ՞ որ կարեւորը ոչ թե էթնիկական պատկանելությունն է, այլ գեղարվեստական մտածողության գործոնը… Տեսեք, Դյուրերը ծագումով հունգարացի էր, իսկ Էլ Գրեկոն` հույն, բայց որքանո՞վ են նրանք ազդել հունգարական կամ հունական արվեստի վրա: Պատասխանեմ. նույնքան, որքան ազդել են բոլոր մյուս ազգերի մշակույթների վրա: Եվ ոչ ավելի: Եվ դա այն իրողությունն է, որը մենք եւս պետք է գիտակցենք, քանի որ նման օրինակները բազմաթիվ են… Իսկ մեր «նոր հայերի» ինքնասիրությունը շոյվում է, երբ կանգնում են Ազնավուրի կամ Շերի կողքին եւ լուսանկարվում նրանց հետ: Սակայն սեփական ազգային մշակույթի իսկապես տաղանդավոր ստեղծագործողներին միջազգային ֆիգուրներ դարձնելու համար նրանց ոչ ինտելեկտը, ոչ համբերությունը, ոչ մանրակրկիտ վերլուծությունն ու փողը չեն հերիքում: Որովհետեւ փողերը ծախսվում են մանրուքների, քաղքենիական ճաշակ ձեւավորելու, երկրորդական ստեղծագործությունների վրա: Մենք նույնիսկ այլ ժողովուրդներից սովորել չենք կարող: Մի անգամ Կալիֆոռնիայում ես ընթրում էի մի ռուս գործարարի հետ: Խոսք բացվեց մշակույթի մասին, եւ նա հարցրեց` ճանաչո՞ւմ եմ այսինչ բարդին ու ի՞նչ կարծիք ունեմ նրա մասին: Ես դրական արտահայտվեցի: Եվ գործարարն ասաց, որ ինքն այդ մարդուն ամեն ամիս Պետերբուրգ է ուղարկում «X» գումար: Իսկ իր եղբայրը սիրում է այսինչ գրողի ստեղծագործությունները եւ նույնպես «X» գումար է ուղարկում վերջինիս: Նրանք փող են ուղարկում լավ, բայց ոչ այնքան հայտնի ստեղծագործողներին: Ես հարցրի, թե ինչպե՞ս են նրանց ընտրել: Պատասխանը միանշանակ էր. նրանք պարզապես ցանկանում են ինչ-որ բան անել ռուսական մշակույթի համար եւ դիմել են այդ բիզնեսից կախվածություն չունեցող պրոֆեսիոնալ մարդկանց, որոնք էլ խորհուրդ են տվել: Դրանից հետո նրանք հանդիպել են այդ ստեղծագործողներին ու ծանոթանալուց հետո որոշել օգնել նրանց: Իսկ մեզ` հայերիս մեջ, այնքան ժամանակ են ծաղկում ապրելու երկրորդական նկարիչները, գրողները, դերասանները, ճարտարապետներն ու կոմպոզիտորները, մինչեւ մեր հարուստները կրթված չլինեն: Ցավոք սրտի, դա նաեւ իշխանության առաջին դեմքերին է վերաբերում, որոնք նույնպես «նոր հայեր» են: Իսկ ինչո՞ւ են ծաղկում միջակները: Որովհետեւ նրանց ստեղագործություններն ու ապրելակերպը, նրանց կոմպլեմենտար արվեստը հասկանալի եւ ընդունելի են առեւտրա-ֆինանսային հսկաների համար եւ՛ երկրի ներսում, եւ՛ նրա սահմաններից դուրս: Դա նաեւ իշխանություններին է վերաբերում: Ուշադրություն դարձրեք, դեռ 19 դարում մեծագույն գեղանկարիչ Հակոբ Հովնաթանյանը (նա Այվազովսկու նման սովորել է Պետերբուրգում) հայ մեծահարուստների եւ բարձրաստիճան չինովնիկների, առեւտրականների դիմանկարներ էր անում: Բայց երբ հայտնվեց լուսանկարչությունը, նա ստիպված լքեց Թիֆլիսը եւ Թեհրան տեղափոխվեց: Դա խոսում է այն մասին, որ Թիֆլիսի հայ բարձր հասարակությունը հետաքրքրվում էր միայն սեփական դիմանկարներով, այլ ոչ թե Հովնաթանյանի փայլուն արվեստով:
– Դուք նկատեցիք, որ վերջին 10-15 տարիների ընթացքում Պետերբուրգի պատմական կենտրոնը տասնյակ նոր հուշարձաններ են զարդարում: Կան հետաքրքիր գործեր, բայց կան նաեւ ահավոր վատերը: Իսկ ինչպե՞ս է Երեւանում:
– Վատ է: Մենք այսօր էլ չենք ուզում լրջորեն հասկանալ, թե ինչպիսին պետք է լինի անկախ Հայաստանի մայրաքաղաքը, ում, որտեղ եւ երբ պետք է հուշարձան դնել, եւ ում է պետք մերժել: Մի օրինակ բերեմ: Անդրանիկը մեր ազգային-ազատագրական պայքարի հայտնի գործիչ է, ազգային հերոս, բայց պե՞տք Է արդյոք, որ նա հուշարձան ունենա մայրաքաղաքում: Կպատասխանեմ` ո՛չ: Մայրաքաղաքը պետական իշխանության դեմքն է, իսկ Անդրանիկն Առաջին Հանրապետության տարիներին իրեն, մեղմ ասած, կոռեկտ չպահեց, ոչնչով չօգնեց պետականության կայացմանը եւ ամենածանր պահին լքեց Հայրենիքը: Սակայն նա ազգային հերոս է, եւ ժողովուրդն իրավունք ունի նրա հիշատակը հավերժացնելու ցանկացած այլ վայրում, բայց ոչ մայրաքաղաքում: Կամ ուրիշ օրինակ: Երեւանում կանգնած է Գրիբոյեդով-բանաստեղծի արձանը, այն դեպքում, երբ մենք պետք է արձան կանգնեցնեինք Գրիբոյեդով-դիվանագետին: Մեզ համար կարեւոր պետք է լինի ոչ միայն փաստն ինքնին կամ գեղարվեստական կատարումը, այլ նաեւ մեկնաբանությունը, ընտրված տեղը, եւն: Այդպես պիտի գնահատենք այս կամ այն մշակույթի գործչի կամ պատմական կերպարի անձն ու ներդրումը: Մենք դեռ պատրաստ չենք այդպիսի բազմաշերտ վերլուծության, այդպիսի ընտրության: Մենք դեռ այնքան էլ լուրջ ազգ չենք պետական, իսկապես համակարգված մոտեցում ունենալու համար: Մենք ընդամենը գոյատեւելու մեր գերունակությամբ պարծեցող ժողովուրդ ենք, որ ինքնաբերաբար հիանում ենք այս կամ այն, հաճախ` պատահական անձանցով, մշակութային եւ գիտատեխնիկական ձեռքբերումներով: Եվ նախկին ազգային-պետական փորձը վկայակոչելը մեզ ավելի շատ խանգարում է, քան օգնում: Փորձ, որպես այդպիսին, գրեթե չկա էլ: Դա վերաբերում է նաեւ նրան, ինչը մենք կոչում ենք վերադարձ ազգային արմատներին:
– Բայց հայտնի է, որ հայերը շատ են սիրում իրենց Հայրենիքը, հպարտանում են իրենց պատմությամբ ու մշակույթով, բավականին մեկենասներ կան:
– Մեծ ազգերն իրենց միջակություններից կուռքեր են սարքում, ողջ աշխարհի համար դասականներ են դարձնում նրանց, իսկ հայերի նման ազգերը դեռ չեն կարողանում իրենց հանճարներին պատշաճ կերպով ներկայացնել ոչ ազգին, ոչ էլ աշխարհին: Իհարկե, հայերից վատ ազգեր էլ կան: Բայց մենք համեմատվում ենք լավագույնների հետ` ելնելով այն ապրանքից, որ կարող ենք ներկայացնել մշակութային շուկայում: Շշմելու բան է, որ հայերն արվեստի մեջ կողմնորոշվում են ուրիշի ճաշակով, ուրիշի կարծիքը հաշվի առնելով, ուրիշի գովաբանությամբ կամ փնովումով: Մյուս կողմից` տեղից վեր կացողն ուզում է «փրկել» Հայաստանը (սա ցեղասպանությունից մնացած սինդրոմ է, այդպիսի սինդրոմները քիչ չեն), մի բարի բան անել, անկեղծորեն սիրում է իր Հայրենիքը, բայց միայն հուզական մակարդակով: Ճիշտ է, ամեն նոր սերնդի մեջ կգտնվեն մի քանի մարդիկ, ովքեր իսկապես կարողանում են հասկանալ ազգի իրական խնդիրները, մի մասը` որպես տեսաբաններ կամ վերլուծաբաններ, մյուս մասը` որպես պրակտիկներ: Այսպես, 19-րդ դարում եղել է ազգային կյանքի խոր վերլուծաբան` «Մշակ» թերթի գլխավոր խմբագիր Արծրունին, իսկ 20-րդ դարի սկզբում ժամանակի ամենահարուստ մարդկանցից մեկը` նավթարդյունաբերող Մանթաշովը` հայտնի բարերարը, եւն: Սակայն այսօր էլ, օրինակ, «Ռուսաստանի հայերի միության» նախագահ, հայտնի գործարար Արա Աբրահամյանը համակարգված գաղափար չունի այս ոլորտում իր գործունեության մասին: Կամ մի ուրիշ գործարար` Ռուբեն Վարդանյանը, որ «Հայաստան-2020» նախագծի նախաձեռնողն էր։ Նա նույն սխալներն է անում, ինչ որ շատ փող ունեցող մյուս մարդիկ, որ ուզում են օգնել Հայաստանին: Վարդանյանը չկարողացավ գտնել ոչ թիմ, ոչ օգնությունը նպատակին հասցնելու ճիշտ կոորդինատներ, թեեւ ներգրավված էին տարբեր ոլորտներից պրոֆեսիոնալ մարդիկ, եւ անգամ համակարգված վերլուծության փորձ կատարվեց: Սակայն այդ մասնագետները չկարողացան ճիշտ ձեւակերպել առաջադրված խնդիրները, քանի որ ելնում էին սեփական տպավորություններից կամ ՄՏԱՀԱՅԵՑՈՂԱԿԱՆ վերլուծություն էին կատարում: Նրանք երկիրը, ազգն ու հասարակությունը պատկերացնում էին, պատկերավոր ասած, ինչպես զբոսաշրջիկը` ավտոբուսի պատուհանից: Եվ այդ պատճառով ուսումնասիրության առարկան իրականության սահմաններից դուրս էր մնում: Իմիջիայլոց, մեր ամենաէական ազգային թերությունն այն է, որ կոլեկտիվ երեւակայությունն ի վիճակի չէ վերափոխելու իրականությունը: Այսինքն` մենք իրականում չենք տեսնում իրականը: Թեեւ նպատակը բոլորի համար պարզ է ու հասկանալի` Հայաստանի բարգավաճումը: Վերջում` մի նկատառում. չափազանց զարմացած եմ, թե ինչո՞ւ այդ նախագծի շրջանակներում ոչ ոք ինձ չդիմեց, չէ՞ որ էթնո-պետական հարցերը իմ ինտելեկտուալ հետաքրքրությունների դաշտում են արդեն քառորդ դար:
շարունակելի